Türkiyənin keçmiş daxili işlər naziri: “Münasibətlər həmişə “Bir millət, iki dövlət” prinsipinin tələb etdiyi səviyyədə qalmalıdır"

Türkiyənin keçmiş daxili işlər naziri və Türkiyənin tanınmış təhlükəsizlik ekspertlərindən biri Sadettin Tantan Turan İnformasiya Agentliyinə səmimi müsahibəsində Türkiyə ilə Azərbaycan arasında sıx münasibətlərin qorunmasının vacibliyini vurğulayıb. 57-ci Ecevit hökumətində xidmət edən tantan regional dinamikadan, o cümlədən yüksək səviyyəli kəşfiyyat nümayəndələrinin Azərbaycana son səfərlərindən və Türkiyə və Rusiya üçün strateji nəticələrdən danışıb.

* * *

Turan: Böyük Britaniya xarici kəşfiyyat idarəsi rəisindən 3 həftə sonra Rusiya xarici kəşfiyyat idarəsinin rəisi Azərbaycana səfər etdi. Sergey Narışkinin 2 gün davam edən səfəri barədə Rusiya mətbuatında diqqətçəkici açıqlamalar oldu. Sizcə, bu səfərlərin məqsədi nə ola bilərdi?

Tantan: Qafqaz bölgəsi enerji və ticarət dəhlizlərinin təhlükəsizliyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan isə həm Xəzər dənizindəki mövqeyi, həm də Türkiyə ilə münasibətləri baxımından önəmli bir halqadır. İngilislərin, rusların, hətta almanların Birinci Dünya müharibəsi illərində Azərbaycanda Türkiyənin təsirinin olmaması üçün hər cür oyun oynadıqlarını bilirik. Keçmişlə müqayisədə ciddi dəyişiklik yoxdur. Yeganə fərq ingilislərin planı ilə İrana qarşı Azərbaycandan istifadə edilmək planıdır. Böyük Orta Şərq planı çərçivəsində əvvəlcə İraqda, sonra isə Liviyada başlayan xaotik hərəkətlərə Rusiya ancaq Suriyada cavab verə bildi. Bu prizmadan baxanda İrana qarşı hər hansı bir həmlədə Rusiyanın, Suriyada olduğu kimi, öz hərbi və siyasi qüvvələri ilə cavab verə biləcəyini təxmin edə bilərik. Azərbaycan iqtidarının Rusiyaya qarşı çıxacağını düşünmürəm, ancaq İran sərhədinə çox uzaq olmayan yerlərdə İsrailə aid olduğu iddia edilən bəzi obyektlərin problem yarada biləcəyindən narahatam. Bunu diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır.

Turan: Rusiya xarici kəşfiyyat xidmətinin səfərinə Azərbaycan mediasında yer verilmədiyi halda, Rusiya mediasında “İki ölkə arasında təhlükəsizlik sahəsindəki münasibətlərin daha da inkişaf etdiriləcəyi” yazıldı. Bunu necə qiymətləndirirsiniz?

Tantan: Əliyev ailəsinin Rusiya ilə SSRİ dövründən çox dərin əlaqələrinin olduğu məlumdur. Orta Şərq və Qafqaz bölgələrində mürəkkəb münasibətlər olub və mövcuddur. Rusiya bölgədəki təsir gücünü itirmək istəmir. Ukraynada çox güc itirən Rusiyanın Cənubi Qafqazda da üzbəüz qalacağı problemlər ölkədə siyasi böhrana səbəb ola bilər. Bunun üçün Rusiya səhvə yol vermək istəmir və İranın dağılmasına icazə verməməyə çalışacaq. İranın ərazi bütövlüyü məsələsində Azərbaycanın qıfıl ölkə olduğunu bilən Rusiya, Bakı ilə münasibətlərini yaxşı saxlamaq məcburiyyətindədir. Zəngəzur dəhlizi Moskvanın Türkiyəyə qarşı əlində tutmağa çalışdığı mühüm bir kartdır. Bu dəhlizin bir an əvvəl açılması üçün həm Türkiyə, həm də Azərbaycan çox vaxt sərf etməlidir.

Turan: Rusiya xarici kəşfiyyat xidmətinin rəhbərinin Azərbaycana səfəri ilə bağlı irəli sürülən iddialardan biri də Azərbaycanda “sistemdən kənar müxalifət”ə qarşı ciddi tədbirlərin görülməsi ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi olub. Sizcə, müxalifətə qarşı yeni cəza dalğaları gələ bilərmi?

Tantan: Avtoritar rejimlərdə həqiqi demokratiya və müasir mənada hüquq sistemi olmadığına görə, hüquqsuzluq özü ilə hər cür qeyri-qanuni əməlləri gətirib çıxara bilər. Müxalifət demokratiyanın ən mühüm tərkib hissələrindən biridir. Müxalifətin “sistemdən kənar” adlandırılması avtoritar bir rejimin hakim olduğunu göstərir. Uzun müddət iqtidarda qalmaq bir çox səhvə səbəb olduğu kimi, müxalifətə qarşı səbrsizlik də yaradır. Bunun üçün hakimiyyətin həmişə səbirli və soyuqqanlı olması lazımdır. Bu xüsusiyyətini itirmiş hakimiyyət həmişə ciddi səhvlər etməyə məhkumdur.

Turan: ABŞ Konqresinin 60 üzvü Dövlət Departamentinə məktub göndərərək Əliyev iqtidarına qarşı sanksiya tələb etmişdir. Prezident İlham Əliyev isə ABŞ-ı “nankorluq”la günahlandırmışdır. Sizcə, Əliyev iqtidarına qarşı bu təzyiqlərin məqsədi nədir?

Tantan: Qarabağ probleminin həllində ABŞ-ın aktiv rol oynaya bilməməsi və ABŞ-dakı erməni lobbisinin təsir gücü bu müraciətin görünən tərəfidir. Halbuki Azərbaycan ilə Türkiyə arasındakı münasibətlərin daha da inkişaf etməsi halında erməni lobbisinin Azərbaycana qarşı heç bir təxribatı mümkün olmaz. Türkiyə öz diplomatiya ənənəsini inkişaf etdirərək yaxşı yetişmiş diplomatlarını xaricə göndərmək əvəzinə, siyasi iqtidara yaxın olan adamları diplomatik işə göndərir. Bunu qəbul etmək mümkün deyil. Hörmətli Əliyevə qarşı edilən təzyiqlərin məqsədi, erməni məsələsində Türkiyənin geri addım atmasına nail olmaqdır. Türkiyə öz gücündən istifadə edərək erməni lobbisinə göz açmağa imkan verməməlidir. Əliyev də Türkiyə ilə imzaladığı sazişlərə sadiq qalmalıdır.

Turan: Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı münasibətlərin hazırkı vəziyyəti ilə bağlı sizin müşahidələriniz? Soyuqluq varmı, varsa, bunun səbəbi nədir? İki ölkə arasında təhlükəsizlik sahəsindəki əməkdaşlıq qənaətbəxşdirmi?

Tantan: Fikir-düşüncə səviyyəsində bəzi anlaşmazlıqlar ola bilər, ancaq Azərbaycan və Türkiyənin bir-birlərindən başqa güvənə biləcəkləri müttəfiqləri yoxdur. İki ölkə arasında təhlükəsizlik sahəsindəki əməkdaşlıq getdikcə güclənir. İki ölkənin idarəçiləri bəzi məsələlərdə müxtəlif düşünə bilərlər, ancaq Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı münasibətlər həmişə “Bir millət, iki dövlət” səviyyəsində qalacaq.

Turan: Türkiyə ilə Azərbaycan öz aralarında təhlükəsizlik və kəşfiyyat sahəsindəki əməkdaşlığı necə gücləndirə bilərlər? Bunun üçün hansısa tövsiyələriniz varmı?

Tantan: Keçmişdən bu günə qədər hər iki ölkə yüksək səviyyədə əməkdaşlıq edir. Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad edilməsində bunu praktiki şəkildə gördük. Başda hərbi təyyarə istehsalı olmaqla, Azərbaycan Türkiyənin müdafiə sənayesini hər cür dəstəkləməli, Türkiyə də digər sahələrdə Azərbaycana olan dəstəyini davam etdirməlidir. İki ölkə arasındakı hərtərəfli əməkdaşlıq regiondakı sabitlik üçün də önəmlidir. Bundan başqa, İran məsələsində hər iki ölkə diqqətli olmalı və xarici ölkələrin tələlərinə düşməməlidir. İran məsələsində yol veriləcək səhv bölgədə böyük problemlər yarada bilər.