"Yıxılıb gedərkən..."

Orta Şərqi ən yaxşı bilən jurnalist-yazarlardan biri, möhtərəm dostum Fehim Taştekinin 2015-ci ildə çapdan çıxan “ Suriya. Uğursuz olarkən, müqavimət göstər” kitabını bir daha vərəqləyirəm. Bəli, 9 il sonra Əsəd diktatorluğu müqavimət göstərə bilməyib, Fehimin də dediyi kimi “yıxılıb getdi”. 2018-ci ildən İdlibdə məskunlaşaraq bir müddət sonra bölgədə öz idarəsini yaradan Heyyət Təhrir əş-Şam təşkilatının 27 noyabrda başlayan hücumunun qabağında diktaturanın ordusu dayana bilməzkən, gəlişmələri realistcə dəyərləndirən Rusiya, İran və İraq da Hafiz Əsədin oğlu Bəşərə kömək etməməyi daha məntiqli hesab etdilər: atasının 29 illik qanlı diktaturasından sonra 2000-ci yayında prezident kreslosuna oturdulan övlad 24.5 il iqtidarda qala bildi. 1997-ci ilin yayında Bağdadda məni evinə dəvət edən Kərküklü möhtərəm böyüyümüz Maruf Pərinin bu sözlərini heç vaxt unutmadım: “Suriyadakı BƏƏS kimi İraqdakı BƏƏS-i də yəhudi Mişel Əflak yaradıb. Hər il Bağdada gəlib BƏƏS-in iclasında çıxış edəndə ‘Osmanlı sizi 400 il əsarətdə saxlayıb, bunun intiqamını mütləq bu günkü Türklərdən almalısınız’ - deyərdi.” Soyuq müharibə dövründə Yevgeni Primakovun “Pravda” qəzeti müxbiri kimi dolaşdığı Orta Şərqdə Moskvanın ən xas adamlarından idi, təkcə Fələstin Azadlıq Təşkilatı lideri Mahmud Abbas qalıb: əvvəlcə Səddam Hüseyn devrildi, sonra Yasir Ərəfat bir neçə İsrail mühasirəsində yaşayandan sonra öldü, indi də Bəşər Əsəd ailəsiylə Moskvaya qaçdı.

Bu qaçışdan sonra bağlı hər ölkənin özünə görə planı olduğu kimi, Ankaranı da ən yaxından maraqlandıran bu fərar Türkiyəyə nə vəd edir?

Suriyanın idarəçiliyi indilik Əsədin baş naziri Məhəmməd Qazi əl-Cəlalinin öhdəsinə qalarkən, Ankara o şəxslə birbaşa əlaqə yaradacaqmı? Yoxsa HTŞ-nin başında duracağı yeni dövlətin elan edilməsini gözləyəcək? Elan ediləcək yeni dövlət şəriət xarakterli olsa, o dövlətlə münasibətlər yaratmaq üçün Dəməşqin sözü keçərli olacaq, yoxsa Ankara “ağına-bozuna baxmadan” o dövləti tanıyıb səfirliyinin fəaliyyətə başlamasına şərait yaradacaq? Bəli, İdlib mənşəli HTŞ-nin Ankara ilə yaxın ideoloji münasibətlərdə olduğunu Əsəd də bilirdi, Moskva da, Vaşinqton da bilir, Yerusəlim də. Elan ediləcək yeni dövlətin tanınması üçün ideoloji yaxınlıq kifayət edəcəkmi? Məsələn, Suriyadakına bənzər şəkildə Əfqanıstanda Taliban iqtidarı yenidən ələ keçirər-keçirməz, Ankara qatı şəriət dövlətini tanıyarkən “ruhi-mənəvi yaxınlığa” da işarə etmişdi. Daha sonra Taliban heyətinin Ankaraya gəlməsinə baxmayaraq, dünyəvi Türkiyə ilə qatı şəriətçi Taliban idarəsi öz münasibətlərini haraya qədər inkişaf etdirə bilib? Bunu bilməsək də, Rusiya xarici işlər nazirliyinin Talibanı tanımaq barədə qərarının hazır olduğunu bilirik. Bəşər Əsədin dekabrın 8-də Moskvaya qaçmasının bəlli olmasından sonra açıqlama üstünə açıqlama verən Kremlin mətbuat katibi Dmitri Peskovun “Suriyadakı hərbi kontingentimizin və bazalarımızın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün məsul şəxslərlə fasiləsiz müzakirələr aparırıq”- deyir. 13 illik kəşfiyyat rəhbəri vəzifəsinə görə, Suriyanın “cikini də, bikini də bilən” Türkiyə xarici işlər naziri Hakan Fidanın verdiyi açıqlamalarda “Suriyanın ərazi bütövlüyünə” işarə etməsini necə oxunmalı? Suriyanın bu günkü xəritəsində bölgələrin hansı qüvvələr tərəfindən pay-püş edildiyinə baxılanda, Türkiyənin haqlı olaraq terror təşkilatı kimi gördüyü qüvvələrin ölkə ərazisinin ən az 30%-nə nəzarət etdiyini görürük. Prezident Erdoğanın 9 avqust 2016-cı ildə Sankt Peterburqda Rusiya dövlət başçısı Vladimir Putin ilə görüşlərindən sonra (eyni gündə iki dəfə görüşmüşdülər) 26 avqustda Suriyanın şimal-qərb bölgələrinə hərbi əməliyyat təşkil edən Türkiyə, oradakı terrorçu qrupların sərhəddən uzaqlaşdırılmasına böyük ölçüdə nail olsa da, şimal-şərq bölgəsində meydana çıxmış terrorçu qruplar Ankaranı xeyli məşğul etmişdi. ABŞ ilə razılığa gələrək terrorçu qrupları Türkiyə sərhədindən 20 kilometr o tərəfə uzaqlaşdıra bilən Ankaranın narahatlığı bu günə qədər keçməyib: çünki ABŞ-ın o bölgədəki qruplarla çox yaxın əlaqələrinin olmasına dair təkzib edilməz faktlar var. Gələn xəbərlər paytaxt Dəməşqə nəzarətin müxalif qüvvələrə keçməsindən saatlar sonra Türkiyənin yaxın münasibətdə olduğu Azad Suriya Ordusu əsgərlərinin kürdlərin çoxluqda yaşadığı bölgələrə hücum etdiyini göstərsə də, kürd qruplarının Türkiyəyə qarşı ölüm-dirim müharibəsinə girməyə niyyətinin olmayacağı da məlumdur. Ona görə yaranmış vəziyyətdə heç bir həyəcana qapılmadan hərəkət edən ölkələrin başında Türkiyə gəlir: Qərb mətbuatının da iddia etdiyi kimi, varını-yoxunu Ukrayna cəbhəsinə konsolidə etmiş Rusiyanın meydana çıxmış vəziyyətdə Suriyanı dəstəkləmək üçün zərrə qədər imkanı olsaydı, sorğusuz-sualsız dəstəkləyərdi. Əgər Vaşinqton-Yerusəlim xəttində Suriyada kürdlərə müstəqil dövlət deməyək, muxtariyyət verməsi qərarlaşdırılmayıbsa, 27 noyabrdan bəri Tel-Rıfat və Mənbiç bölgələrini də öz nəzarəti altına almış Türk ordusunun kürd qruplarının Suriyanın şimal-şərqindən şimal-qərbinə qədər olan çizgidə hegemonluq qazanmasına icazə verməyəcəyini birbaşa demək əsla çətin deyil. İraqın şimal bölgələrindən Aralıq dənizinə qədər davam edər 911 kilometrlik Suriya sərhədinin böyük ölçüdə Türkiyənin nəzarəti altında qalmasına HTŞ iqtidarının mənfi reaksiya göstərməsi də mümkün olmayacaq. Səbəbləri açıqdır. Ona görə bir tərəfdən, Suriyadakı terrorçu kürd qruplarıyla qarşı hərbi mübarizəsini gücləndirən Türkiyənin “öz kürdləriylə” başlatdığı dialoq prosesinin davam etdirilməsinə dair pərdə arxasından gələn məlumatlar Ankaranın ciddi niyyətlərindən xəbər verir.

Türk televiziyaçılığının ən mühüm proqram aparıcılarından Mehmet Ali Birand ilə 1994-cü ildə söhbət edəndə bu sualı vermişdim: “Niyə Hafiz Əsəd Türkiyənin xəbərdarlıqlarını nəzərə alıb terror təşkilatına dəstək verməkdən vaz keçmir?”

Birandın cavabı: “Heç bir dövlət əlində başqa dövlətə qarşı istifadə edə biləcəyi kartdan asanlıqla vaz keçməz. Hafiz Əsəd də onu edir.”

53 il sonra gəlinən mərhələdə Əsəd sülaləsinin Suriyası əziz dostum Fehimin kitabının adını bir daha borc alsam, “yıxılıb getdiyi” kimi, bu proseslərdən daha güclü çıxan demokratik Türkiyə separatizmə qarşı mübarizəsini Suriyada da aparmağa davam edir...