Media Azadliği Indeksi

Azərbaycan, Belorusiya, Ermənistan, Gürcüstan, Ukrayna və Moldovanın jurnalist təşkilatları Avropa İttifaqı tərəfindən1 dəstəklənən «Avropa Qonşuluq Siyasətinin Şərq regionunda söz azadlığının monitorinqi» layihəsi çərçivəsində Media Azadlığı indeksləri hazırlayırlar. İndekslər hər üç aydan bir təzələnəcək, yerli ictimaiyyətə, beynəlxalq təşkilatlara, o cümlədən ümumavropa təsisatlarına təqdim olunacaq.

«Yeni Nəsil» Jurnalistlər Birliyi Azərbaycan üzrə ekspert sorğusu əsasında tərtib olunmuş ilk MEDİA AZADLIĞI İNDEKSİNİ açıqlayır:

(Sorğu 2013-cü il iyunun 22-25-də keçirilib. Tədqiqatda siyasi təşkilat və dövlət orqanlarında təmsil olunmayan, öz sahəsində azı 5 il iş təcrübəsinə və kütləvi informasiya orqanları ilə daimi əlaqələrə malik hüquq müdafiəçiləri, hüquqşünaslar, sosioloqlar, ictimai xadimlər və jurnalistlər iştirak ediblər.)

Siyasət

«Siyasət» bloku 8 meyar üzrə qiymətləndirilib (Konstitusiya və digər qanunlarda başlıca zəmanətlərin olması; söz azadlığı prinsiplərinə zidd və KİV-in fəaliyyətini əsassız məhdudlaşdıran qanunların mövcudluğu; senzura orqanlarının mövcudluğu və öncədən senzuranın tətbiq edilməsi; media azadlığını məhdudlaşdıran qərarların çıxarılması, həmçinin rəsmi şəxslərin belə qərarların qəbul edilməsinə çağırışlarının tezliyi və s.). Ekspertlər bu sahədə vəziyyəti 120 balla qiymətləndiriblər (maksimal göstərici – 240 bal).

Arayış: İndeks 1 (0-dan 40 bala qədər) media azadlığının bu blok üzrə ən aşağı, indeks 7 (200-dən 240 bala qədər) ən yüksək səviyyəsinə uyğun gəlir.

Azərbaycanın reytinqi (ballar) İndeks

120 4

Ekspertlər ölkə Konstitusiyasında və qanunlarında söz və mətbuat azadlığına imkan yaradan başlıca zəmanətlərin olduğunu bildirirlər, lakin informasiya əldə etmək haqqında qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac görürlər. Digər qanunvericilik aktlarında da bəzi əsassız məhdudiyyətlər qeyd olunur. Ən böyük problem diffamasiya ilə bağlı normalarla əlaqədardır: diffamasiya cinayət məsuliyyəti yaradır və bu növ qanun pozuntusuna görə həbs cəzası nəzərdə tutulur. Çap KİV-lər və internet televiziyası lisenziyalaşdırılmır, ölkədə rəsmi senzura orqanı yoxdur, son bir ildə hökumət media azadlığını məhdudlaşdıran fərmanlar verməyib. Eyni zamanda qanunlarda medianın fəaliyyətini çətinləşdirən müddəalar var, kabel televiziyası lisenziyalaşdırılır, dövlət KİV-ləri hökumətin ciddi nəzarətində saxlanılır, rəsmi şəxslər tez-tez media üçün əlavə məhdudiyyətlərin qoyulmasına çağırışlar edirlər.

Praktika

«Praktika» bloku 37 meyar üzrə qiymətləndirilib (KİV əməkdaşlarının öldürülməsi, oğurlanması, döyülməsi və s. fiziki hücumlar; saxlanılması, təqibi və şantajı; təqiblərdə hakimiyyətin iştirakı; jurnalistlərə qarşı qanunsuz əməllər törədənlərin cəzalandırılması üçün

lazımi tədbirlərin görülməsi; KİV və onların əməkdaşlarının məhkəmə təqibi, o cümlədən peşə fəaliyyəti əlaqədar həbslər, cərimələr, informasiya mənbələrini açıqlamağa məcbur edilmə halları; informasiya əldə etmək hüququnun pozulması; qanunsuz senzura halları; KİV-lərdə özünüsenzuranın səviyyəsi; KİV-lər, nəşriyyatlar, yayım şirkətləri üzrəində monopoliyanın mövcudluğu; müxalifətin dövlət KİV-lərindən istifadə imkanları; KİV-lərin əmlak və maliyyə mənbələrinin şəffaflığı, fəaliyyətinin iqtisadi şərtləri, o cümlədən reklam bazarının sərbəstliyi və s.). Ekspertlər bu sahədə vəziyyəti 320 balla qiymətləndiriblər (maksimal göstərici – 1110 bal).

Arayış: İndeks 1 (0-dan 170 bala qədər) media azadlığının bu blok üzrə ən aşağı, indeks 7 (930-dan 1110 bala qədər) ən yüksək səviyyəsinə uyğun gəlir.

Azərbaycanın reytinqi (ballar) İndeks

320 2

Fiziki hücumlar, təhdidlər saxlanmalar. Azərbaycanda jurnalistlərin öldürülməsi və oğurlanması nadir hadisədir. Lakin, ekspertlərin fikrincə, hökumət belə cinayətlərin üstünün açılması və günahkarların cəzalandırılması üçün bütün lazımi tədbirləri görmür. Jurnalistlərin həbsi, saxlanılması, fiziki təzyiqlərə məruz qalması halları isə tez-tez baş verir. KİV əməkdaşlarının hədələnməsi, psixoloji təsirlərə məruz qalması, hüquq-mühafizə orqanlarına çağırılması, rəsmi xəbərdarlıqlar alması hallarına da çox rast gəlinir. Bəzən jurnalistlərin izlənməsi, telefon danışıqlarının dinlənilməsi faktları üzə çıxır. Belə faktların da böyük əksəriyyəti lazımınca araşdırılmış, günahkarlar cəzasına çatdırılmır.

Məhkəmə təqibi. Məhkəmələrdən KİV və jurnalistlərə təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur. Jurnalistlərin həbsi Azərbaycanda nadir hadisə deyil, həmçinin onlar tez-tez inzibati cəzalar, ağır cərimələrlə üzləşirlər. Media mənsublarına qarşı məhkəmə işlərinin əksəriyyəti hakimiyyət və iri biznes nümayəndələri tərəfindən qaldırılır. Məhkəmə qərarları çıxarılarkən KİV-lər arasında ayrı-seçkiliyə yol verilir. Eyni zamanda, informasiya mənbələrinin konfidensiallığı prinsipi ölkə məhkəmələri tərəfindən pozulmur.

İnformasiya əldə etmək imkanları. KİV-lər gündəlik fəaliyyətlərində rəsmi informasiyaları əldə etmək baxımından ciddi çətinliklərlə üzləşirlər. Lakin bu, total xarakter daşımır: bəzi dövlət orqanları informasiya sorğularını vaxtında və dolğun cavablandırmağa çalışırlar, bununla belə, əksər rəsmi təşkilatlar jurnalistlərin müraciətlərini cavabsız qoyurlar. Bəzən akkreditasiya üsulundan jurnalistlərin informasiya əldə etmək hüququnu məhdudlaşdırmaq üçün istifadə edilir. Xarici jurnalistlərin ölkəyə daxil olmasına qadağa qoyulması, onların ölkədən çıxarılması kimi insidentlər nadir hallarda baş verir.

Senzura və özünüsenzura. Qəzetin çapına qadağa, nəşrindən və yayımından imtina, tirajın və ya onun bir hissəsinin müsadirəsi, materialın saytdan, efirdən çıxarılması kimi faktlara nadir hallarda rast gəlinir. Lakin dövlət və hökumətyönlü KİV-lərdə, o cümlədən telekanallarda qadağan olunmuş mövzular var (prezidentin, ordunun tənqidi və s.). Ekspertlər faktiki olaraq bütün KİV-lərdə özünüsenzuranın həddən artıq yüksək səviyyəsini qeyd edirlər.

Monopoliya. Hökumət elektron KİV-lərə, iri çap müəssisələrinə və yayım təşkilatlarına güclü nəzarət mexanizmlərinə malikdir. Müxalifətin dövlət KİV-lərinə çıxış imkanları yoxdur. Mass media üzərində sahibkarlıq (təsisçilər, onların nizamnamə kapitalında payı, gəlir mənbələri) məsələlərində şəffaflıq yoxdur. Bu, antimonopoliyaya dair qanunların tətbiqini çətinləşdirir.

İqtisadi şərait. Bütün ekspertlər qeyd edirlər ki, reklam bazarı ideoloji nəzarət altındadır, dövlət orqanları öz reklam materiallarını (elanlarını) yalnız hökumət və iqtidaryönlü mediada yerləşdirirlər, iri biznesi də buna təhrik edirlər. İqtisadi problemlərin həllində KİV-lər arasında ayrı-seçkiliyə yol verilir. KİV-lərə dövlət dəstəyi proqramlarından proteksionizm məqsədi ilə istifadə olunur. Məhkəmələr tərəfindən kəsilən böyük cərimələr medianın müstəqilliyinə ciddi təhlükə yaradır. Əmlakın müsadirə olunması haqda qərarlar nadir hallarda çıxarılır, lakin bəzi KİV sahibkarlarına öz hüquqlarından imtina etməsi, yaxud paylarını başqalarına verməsi üçün təzyiq göstərildiyi barədə faktlar üzə çıxır.

Teleradioyayım

Teleradioyayımın və yeni medianın KİV sistemində xüsusi rolunu nəzərə alaraq, onların fəaliyyət sahəsində söz azadlığının səviyyəsi ayrıca dəyərləndirilib.

«Teleradioyayım» bloku 5 meyar əsasında qiymətləndirilib (ictimai televiziyanın, özəl yayım şirkətlərinin müstəqilliyi; tənzimləyici orqanların rolu; efirdə plüralizm; rəqəmli yayıma keçid konsepsiyası). Ekspertlər teleradio sahəsində media azadlığının səviyyəsini 40 bala layiq görüblər (maksimal göstərici – 150 bal).

Arayış: İndeks 1 (0-dan 20 bala qədər) media azadlığının bu blok üzrə ən aşağı, indeks 7 (130-dan 150 bala qədər) ən yüksək səviyyəsinə uyğun gəlir.

Azərbaycanın reytinqi (ballar) İndeks

40 2

Ümumi rəyə görə, ölkənin yayım kanalları hakimiyyətin tam nəzarətindədir. İctimai televiziya yaradılıb, amma onun müstəqilliyi formal xarakter daşıyır. Teleradioyayımı sahəsində tənzimləyici orqandan efirə siyasi nəzarət vasitəsi kimi istifadə halları mövcuddur. Plüralizmin səviyyəsi çox aşağıdır: hətta seçkilər və iri siyasi kampaniyalar zamanı da müxalifət efirə yalnız qanunla müəyyənləşdirilmiş həcmdə pulsuz reklam vaxtı çərçivəsində yol tapa bilir. Rəqəmli yayıma keçid konsepsiyası son nəticədə elektron KİV-lərin azadlığı ilə bağlı mövcud vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına xidmət etmir.

İnternet və yeni media

«İnternet və yeni media» bloku da 5 meyar üzrə qiymətləndirilib (İnternet azadlığını məhdudlaşdıran qanunvericilik normalarının, tənzimləyici qurumların mövcudluğu; bloqqerlərin, fəal internet istifadəçilərinin təqib edilməsi; internet-xidmətlərin göstərilməsi sahəsində monopoliya; internet informasiya mənbələrinə girişin məhdudlaşdırılması; İnternetdən istifadə şərtləri). Ekspertlər İnternet sahəsində media azadlığının səviyyəsini 43 balla qiymətləndiriblər (maksimal göstərici – 150 bal).

Arayış: İndeks 1 (0-dan 20 bala qədər) media azadlığının bu blok üzrə ən aşağı, indeks 7 (130-dan 150 bala qədər) ən yüksək səviyyəsinə uyğun gəlir.

Azərbaycanın reytinqi (ballar) İndeks

43 3

Bəzi ekspertlər hesab edirlər ki, mövcud ölkə qanunları, bu qanunlara söykənən qaydalar İnternet azadlığını məhdudlaşdırır və ciddi təhlükə kəsb edir. Lakin ekspertlərin əksəriyyətinin rəyincə, hazırkı vəziyyətdə belə bir təhlükə nəzərə çarpmır. Bununla belə, yeni qanunların qəbuluna və İnterneti tənzimləyəcək dövlət orqanlarının yaradılmasına çağırışların artması narahatçılıq doğurur. Bloqqerlərin, tənqidi mövqeli fəal internet istifadəçilərinin həbsi, inzibati və məhkəmə qaydasında cəzalandırılması, təqib edilməsi halları fonunda bu narahatçılıq artır. İnternet xidmətlərinin göstərilməsi sahəsində monopoliya yoxdur, lakin dövlət təşkilatları dominant mövqe tuturlar. İnternet informasiya mənbələrinə, onlayn KİV-lərə girişin məhdudlaşdırılması halları baş verir, hərçənd bu maneələrin hakimiyyət tərəfindən törədildiyinə birbaşa sübutlar yoxdur. İnternet-xidmətlərə görə qiymətlərin yüksək olması əhalinin bəzi təbəqələrinin İnternetdən istifadəsini çətinləşdirir, eyni zamanda ekspertlər son dövrlərdə qiymətlərin azalmağa doğru meylləndiyini qeyd edirlər.

Azərbaycanda Media Azadlığı üzrə yekun İndeks

Yekun İndeks bloklar üzrə balların cəmlənməsi yolu ilə hesablanıb (ümumilikdə 55 meyar). İndeks 1 (0-dan 250 bala qədər) media azadlığının ən aşağı, indeks 7 (1360-dan 1650 bala qədər) ən yüksək səviyyəsinə uyğun gəlir.

Azərbaycanın reytinqi (bütün bloklar üzrə ballar) İndeks

523 3

Avropa Qonşuluq Siyasətinin Şərq regionu ölkələrində Media Azadlığı İndeksi

Ölkə Reytinq İndeks

Gürcüstan 1222 6

Molodova 1111 5

Ermənistan 912 4

Ukrayna 797 4

Azərbaycan 523 3

Belorusiya 414 2