Çin “Əjdahasının” Amerika “Qartalı” qarşısında şansı varmı?

ABŞ-ın milli təhlükəsizlik doktrinasında Çin ölkənin dünya liderliyinə meydan oxumaq iqtidarında olan əsas rəqib kimi dəyərləndirilir. Rusiyanın Ukraynaya hücumunun uğursuzluğu bu məsələni həddindən artıq aktuallaşdırıb. Real siyasətdə bəzi ölkələrin artıq Çini alternativ qüvvə mərkəzi hesab etdiyini göstərən proseslər başlayıb.Si Tsinpinin Moskvaya səfəri zamani Rusiyanin Ukraynaya qarşi təcavüzünün qarşisinin alinmasi üçün Çinin 12 bənddən ibarət plani açiqlanmişdi.Bir çox ekspertlər əmindirlər ki, Çinin mövqeyi olmasaydı, Rusiya Ukraynaya qarşı hərbi kampaniyanı davam etdirə bilməzdi.  Pekin öz ərazisində ABŞ-ın keçmiş  tərəfdaşlarından birinin , Səudiyyə Ərəbistanının,onun Yaxın Şərqdəki əsas rəqibi  İran ilə barışıq görüşünü təşkil etməyə müvəffəq olub. Fransa prezidenti Makron  Çinə səfəri zamani Avropanın Ştatlardan asılılığını azaltmaq üçün Pekinin dəstəyini qazanmaq istəyib.

Bu məqalədə yaxın gələcəkdə ÇXR-in ABŞ-la eyni səviyyədə rəqabət aparacağına dair gözləntilərin nə dərəcədə əsaslı olduğuna aydınlıq gətirməyə çalışacağıq.

Dövlətin siyasi səylərini həvəsləndirən  birinci amil onun iqtisadiyyatidir. Ona görə ilk olaraq  ölkə iqtisadiyyatının Pekinin qlobal səylərinə nə dərəcədə uyğun olduğunu müəyyən etməyə çalışaq.

Dərc edilmiş məlumatlara əsasən, 2022-ci ildə Çinin ÜDM-u 18 trln. dollara çatıb, bu da ABŞ-ın 22.94 trln. dollar təşkil edən ÜDM-dan xeyli (27%) azdır. Yeri gəlmişkən, bəzi iqtisadçılar iddia edirlər ki, ÜDM alış qabiliyyəti paritetinə görə hesablansa (pul vahidinin verilmiş sayda məhsul və xidmətlə mübadilə qabiliyyəti), ÇXR 2014-cü ildən etibarən dünyada ən böyük iqtisadiyyatdır. Onların fikrincə, yuan dəyərindən çox aşağı qiymətləndirilib və dollara nisbətdə mütləq möhkəmlənəcək, bu da Çin iqtisadiyyatının üstünlüyünə dəlalət edir. Amma bu illər ərzində yuan möhkəmlənmək yerinə, əksinə, dəyər itirib. Hətta RF və İranın Pekinlə qarşılıqlı hesablaşmalarda milli valyutalara keçməsi belə yuanın möhkəmlənməsinə şərait yaratmayıb. Rəqəmlərin oyununun daha aydın olması üçün qeyd edək ki, bəzi yerli ekspertlərin araşdirmasina əsasən bizim  manat da dəyərindən çox aşağı qiymətləndirib və reallıqda dollara nisbətdə 45 qəpikdir. Hesablamani bu məzənnə ilə aparsaq , bizim ÜDM nominal əsasında müəyyən etdiyimizdən 4,7 dəfə çox olacaq.  Bu isə yalniz  təbəssüm doğura bilər.

Ölkənin iqtisadi inkişafının daha aydın mənzərəsini adambaşına düşən ÜDM formalaşdırır. Bu göstərici üzrə amerikalilarin üstünlüyü 5 dəfədən çoxdur (61.856 dollar - 12.551 dollar). Məlum olduğu kimi, istehsalın səmərəliliyini səciyyələndirən əsas göstəricilərdən biri əmək məhsuldarlığıdır. 2019-cu ildə ABŞ-da əməklə məşğul olan bir işçi tərəfindən  117,2 min dollarlıq məhsul istehsal edilirdi, bu da Çində olduğundan 3,7 dəfə çoxdur. Bu göstəriciyə görə Çin RF-dən də geridə qalır (73%).

İqtisadiyyatın kəmiyyət deyil, keyfiyyət göstəriciləri təhlilimizin məqsədlərinə daha çox uyğundur. Ölkələrin ümumi ÜDM həcminə və adambaşına düşən ÜDM-ə görə formal müqayisəsi, bu göstəricilər nə dərəcədə əhəmiyyətli olsa da, ölkənin real iqtisadi potensialını və iqtisadi inkişaf səviyyəsini göstərmir. Heç də həmişə ümumi göstəricilər qlobal qüvvəyə çevrilə bilmir. Məsələn, bir çox xammal ölkələrinin çox yaxşı kəmiyyət göstəriciləri var, amma onlar dünya səviyyəli güc mərkəzinə çevrilə bilmir, ona görə ki, onların iqtisadiyyatı keyfiyyət göstəricilərinə görə geridə qalır. Buna görə bu ölkələrin ÜDM-nin strukturuna baxmaq lazımdır.

Belə ki, ABŞ-ın ÜDM-nin 78%-i xidmətlər sahəsində yaranır, buraya təhsil, səhiyyə, elm, maliyyə, ticarət, nəqliyyat və rabitə, dövlət müəssisələrinin xidmətləri, müxtəlif peşə xidmətləri və şəxsi xidmətlər daxildir, ÇXR-in ÜDM-nin 47%-i isə inşaatda və sənayedə formalaşır. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir inkişaf etmiş iqtisadiyyatın əsas struktur xüsusiyyəti onun tərkibində təsərrüfatın sistemi təmin edən sektorunu formalaşdıran və postsənaye iqtisadiyyat növünə keçidə dəlalət edən çox sayda xidmət növünün və sahəsinin olmasıdır. ÜDM-in müqayisəsi göstərir ki, Çin ənənəvi istehsalatların üstünlük təşkil etdiyi, elm tutumlu sektorun və xidmətlər sahəsinin payının az olduğu, daha çox geridə qalmış iqtisadiyyat strukturuna malik olduğu üçün ən mühüm inkişaf göstəricisinə görə xeyli geridə qalır.

Bəli, sənaye məhsullarının ümumi istehsal həcminə görə Çin ABŞ-dan 25% öndədir (6 trln. dollar - 4.8 trln. dollar). Amma ÇXR yüksək texnologiya seqmentində (əlavə dəyərdə tədqiqat və inkişaf xərclərinin payı 10%- 30% təşkil edən sahələr): aerokosmik sənayedə, əczaçılıqda, kompüter, hesablama texnikası və ofis avadanlığı, yarımkeçirici, radioteleviziya aparatları, rabitə vasitələri avadanlıqları, ölçmə cihazları, tibbi cihazlar, naviqasiya cihazları, optik cihazlar və sınaq cihazları istehsalında Ştatlardan geridə qalır. 

2016-cı ilə olan məlumata görə, müvafiq sahələrində ABŞ-ın aerokosmik sənayesi Çindən 8 dəfə, tibbi cihazların, ölçmə cihazlarının, naviqasiya cihazlarının, optik cihazların və sınaq cihazlarının istehsalında isə 3 dəfə üstündür, baxmayaraq ki, kompleksin digər sahələrində paritet qalmaqdadır. Burada ÇXR-in yüksək texnologiya istehsalının böyük hissəsinin transmilli korporasiyaların nəzarəti altında olduğunu qeyd etmək yerinə düşərdi. ABŞ-ın, demək olar ki, bütün məşhur brednləri - Apple, Dell, HP və digərləri Çin bazarında mövcuddur.

Araşdırma və inkişaf xərclərinin səviyyəsi əlavə dəyərin 5-10%-i civarında olan orta yüksək texnologiyalar (avtomobil və kimya sənayesi, elektrikli maşın və aparatların, dəmir yolu və digər nəqliyyat texnika və avadanlığının istehsalı, maşınqayırma) sahəsində Çin 69,5% üstünlüyə malikdir.

Müqayisə göstərir ki, Çinin uğurları, əsasən, innovasiya və texnoloqiyalarin  aşağı və orta səviyyədə tətbiq edildiyi sahələrdə əldə olunub.

Amerika şirkətləri İKT və rabitə vasitələri, nanomateriallar, bioəczaçılıq və robot istehsalı və digər qabaqcıl texnologiyalarda da Çin firmalarından böyük fərqlə dünya liderliyini əlində saxlayır. Təkcə Apple firmasının dövriyyəsi Çinin 5 ən yaxşı texnologiya şirkətinin ümumi dövriyyəsindən bir qədər azdır: 260 mlrd. dollar - 291.9 mlrd. dollar. Bu, qanunauyğundur, belə ki, ABŞ tədqiqat  işlərinə xeyli çox  vəsait  xərcləyir.
2021-ci ildə amerikalılar elmi-tədqiqat  işlərinə ÜDM-un 3,4%-ni və ya 792 mlrd. dollar  ayirdiqlari halda , Çində bu xərclər  ÜDM-un 2,4%-ni və ya 441,13 mlrd. dollar təşkil edib, bu da ABŞ ilə müqayisədə 79,5% və ya 351 mlrd. dollar azdır. Ölkənin elm və innovasiyalar sahəsində mövqeyini əks etdirən mühüm göstərici Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı tərəfindən tərtib edilən qlobal innovasiya indeksidir. 2019-cu ildə ABŞ innovasiya fəallığına görə ölkələr reytinqində üçüncü, Çin on dördüncü yeri tutub.

Bizim yüksək texnologiyalar sahəsinə böyük diqqətimiz dünya liderliyi uğrunda mübarizədə məhz onun üstünlük verməsi ilə şərtlənib. Orta-yüksək texnologiya məhsullarından fərqli olaraq, onların dünya bazarında alternativi yoxdur. 2022-ci ilin sonlarında Ştatlar yarımkeçirici texnologiyalarının və onların istehsalı üçün avadanlığın Çinə ixracına qadağa qoyaraq, artıq rəqibinə zərbə vurub. Həmin vaxt New York Times qəzeti yazırdı ki, bu məhdudiyyətlər “ABŞ-ın son on ildə ən ciddi ixrac nəzarətidir”. Onlarla əlaqədar olaraq Çinin prosessor istehsalçılarına artıq böyük ziyan dəyib. Rəqabət daha da artarsa, Vaşinqton Amerika şirkətlərinin ÇXR-in yüksək texnologiyalar sahəsinə investisiya etməsini qadağan edə bilər. Sanksiyaları bu ölkələr arasında soyuq qarşıdurmanın başlanğıcı hesab etsək, Çinin hadisələrin bu cür gedişatında adekvat tədbir görmək imkanı yoxdur. Yeri gəlmişkən, SSRİ ilə də hər şey sanksiyalardan başlamışdı.

Amerika iqtisadiyyatından fərqli olaraq, Çin iqtisadiyyatı daha çox ixraca yönəlib. 2021-ci ildə ÇXR-in ixracı ÜDM-ə nisbətdə 20% və ya 3,36 trln. dollar təşkil edib, bir halda ki, ABŞ-da bu göstəricilər müvafiq olaraq 7,6% və ya 1,75 trln. dollar olub. İlk baxışda bu vəziyyət Çin üçün cəzbedici görünür. Amma qlobal rəqabət dünyasında o, asanlıqla zəifliyə çevrilə bilər. Çinin ixracının 62%-i ABŞ, Aİ, Cənubi Koreya, Böyük Britaniya, Yaponiya, Avstraliya, Hindistan və Vyetnama gedir. Hindistan və Vyetnamın Çinlə ciddi fikir ayrılıqları var, bu siyahıdakı digər ölkələr isə Ştatların müttəfiqləridir. Bu, Vaşinqtonun əlinə ən güclü kartı verir. Vəziyyət gərginləşdiyi təqdirdə ABŞ bu ölkələri, Rusiyanın enerji resurslarından olduğu kimi, Çin məhsullarından imtina etməyə razılaşdıra bilər və Çinin iqtisadiyyatı belə bir zərbəyə tab gətirməz. Amerikalılar özləri isə iqtisadiyyatın və xarici ticari fəaliyyətin həcmi ilə əlaqədar xarici bazar konyunkturasından az asılıdır. Çindən ixrac olunan əsas məhsul axını dəniz nəqliyyatı ilə çatdırılır. Müharibə olacağı təqdirdə ən güclü HDQ-yə malik olan ABŞ bu axınların qarşısını asanlıqla ala bilər.

2021-ci ildə Çinin tədiyyə balansının cari əməliyyatlar hesabının profisiti 315,7 mlrd. dollara çatıb, bu da ölkənin ÜDM-nin 1,8%-ni təşkil edir. 2022-ci ildə ABŞ-ın xarici ticarət dövriyyəsinin defisiti 948 mlrd. dollar təşkil edib, bu da tədiyyə balansının cari hesablarının mənfi saldosuna gətirib çıxarıb. Amma bu defisit ölkəyə xarici kapital axını ilə asanlıqla qarşılanır. Ştatlar kapital üçün ən cəzbedici və etibarlı bazarlardan biridir. 2019-cu ilə qədər amerikalılar başqa ölkələrə 8,4 trln. dollar yatırım etdiyi halda ,  digər ölkələr ABŞ-a 9,9 trln. dollar, yəni 1,5 trln. dollar çox yatırım edib. Aktivlər (maliyyə, qiymətli kağızlar, daşınmaz əmlak) nöqteyi-nəzərdən də vəziyyət eyni olub: 2019-cu ildə Amerikanın xaricdəki aktivlərinin dəyəri 28,3 trln. dollar təşkil edib, Ştatlardakı xarici aktivlər isə 39,2 trln. dollara çatıb, bu da 10,9 trln. dollar çoxdur. 2005-ci ildən etibarən Çinin xarici investisiya və tikinti layihələrinin ümumi dəyəri isə 2,23 trln. dollardan çox təşkil edib ki, bu da Amerikanın müvafiq göstəricisindən 3,7 dəfə azdır.

ABŞ-a idxal olunan məhsullarının əsas hissəsi ümumi istehlak malları və avtomobillərdir. Belə ki, amerikalılar sadə məhsulların istehsalına vaxt və maliyyə sərf etmir, öz diqqətini daha çox yüksək texnologiya seqmentlərinə cəmləşdirir.

Amerikanın iqtisadiyyatının ən güclü tərəflərindən biri odur ki, onun milli pul vahidi dünyanın əsas valyutası statusuna malikdir. O, dünya maliyyəsinin hər bir aspektində üstünlük təşkil edir. Dünyanın mərkəzi banklarının valyuta ehtiyatlarının, mahiyyətcə, onların “qara gün” vəsaitinin, demək olar ki, 60%-i dollara yatırılıb. Yuan bu siyahıda 2,88 faizlə 5-ci yerdədir, avro 19,7%-lə ondan öndə gəlir.

Demək olar ki, bütün müqavilələrdə, xüsusən neft müqavilələrində qiymətlər dollarla müəyyən edilir və hesablaşmalar dollarla aparılır. Dünya ticarətində dolların payı 60%-ə, yuanın payı isə 4,5%-ə bərabərdir. Bu, avronun 6%-lik payından azdır. Beynəlxalq borcda dolların payı 65%, beynəlxalq kreditlərdə 50%-dən çox təşkil edir. Beynəlxalq əməliyyatların əksəriyyətində dollardan nominal və hesablaşma valyutası kimi istifadə olunur. Dolların üstünlüyü ABŞ-a böyük hakimiyyət və nüfuz bəxş edir, belə ki, dollarla bağlı əməliyyatlara mütləq ABŞ-ın bank sistemi cəlb edilib. Ştatların hökuməti ölkələrin dünya maliyyəsinə çıxışını məhdudlaşdıran sanksiyalar tətbiq edərək, onları ciddi şəkildə cəzalandıra bilər.  ABŞ hökumətinin vergi-büdcə və pul-kredit siyasəti dollarin dəyərinə təsir etdiyi üçün ,dünya  ölkələrinin iqtisadiyyatina da toxunur. Bu, Ştatların dünya ÜDM-da və ticarətində böyük rol oynamasına imkan verir.

Rəqabət mübarizəsi dünyasında ölkənin resurs potensialı böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, iqtisadiyyatın özünü təmin  etməsinə və xarici amillərdən daha az asılı olmasına imkan verir. Təbii resursların ümumi dəyərinə görə ABŞ təkcə RF-dən (75 trln. dollar) geridə qalaraq, dünyada ikinci yerdədir (45 trln. dollar), bir halda ki, Çin 23 trln. dollarla 6-cı yerdədir. O, təbii resursların həm ümumi ölçüsünə, həm də onların strukturunun müxtəlifliyinə görə geridə qalır. Resurs potensialı xüsusən müharibə zamanı əhəmiyyətlidir. Ölkəni təcrid etməklə HSK həcminin azalmasına nail olmaq olar, bu da müharibə aparan ordunun döyüş potensialına dərhal təsir edəcək. İkinci dünya müharibəsi zamanı müttəfiqlər Almaniyanı dünya bazarlarından təcrid edərək hərbi texnika istehsalının azalmasına nail olub, müharibənin ortalarında Almaniya benzin çatışmazlığı ilə qarşılaşırdı.

İqtisadi icmalın sonunda qeyd etmək istəyirik ki, Çində iqtisadi vəziyyətin pisləşməsinin perspektivləri dünyada heç kimi ciddi şəkildə narahat etmir. Çin şirkətlərinin istehsal və ixrac etdiyi məhsullar müqayisə oluna biləcək qiymət və keyfiyyətlə digər Cənubi və Cənub-Şərqi Asiya ölkələri, Latın Amerikası tərəfindən istehsal edilə bilər. Amerika iqtisadiyyatının vəziyyəti isə bütün dünyanı narahat edir, çünki məhz bu ölkə müxtəlif beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemi vasitəsilə bir çox məsələlərdə onların rifahını müəyyən edir.

Qlobal təsirə malik olmağa imkan verən ikinci mühüm amil ölkənin siyasi və iqtisadi maraqlarının təşviqini təmin etmək iqtidarında olan güclü ordunun mövcudluğudur. 2021-ci ildə Çinin hərbi xərcləri 293,4 mlrd. dollar, ordusunun sayı isə 2,035 mln. nəfər təşkil edib, ABŞ-ın müvafiq göstəriciləri isə 740 mlrd. dollar (2,5 dəfə çox) və 1,4 mln. nəfərdir. 2023-cü il üçün Global Firepower dünyanın ən güclü orduları reytinqində Ştatlar birinci yerdə, Çin isə üçüncü yerdədir. Hesablamalar zamanı 50-dən çox müxtəlif amil nəzərə alınıb - ölkənin hərbi gücündən və maliyyə gücündən logistika imkanlarına və coğrafiyasına qədər. Belə ki, ABŞ ordusu hərbi hava qüvvələrində və hərbi dəniz gücünə görə mütləq üstünlüyü ilə əlaqədar reytinqdə birinci yeri tutur, Çin isə dünyada sayca ən böyük orduya - 2 milyon nəfərdən ibarət orduya malik olduğuna görə 3-cü yeri tutur.

ABŞ nüvə arsenalında ciddi üstünlüyə malikdir, Pekin isə bu sahədə gerçək parametrləri məxfi saxlayır. Hamı tərəfindən qəbul edilmiş rəqəmlər belədir: ABŞ-ın 1150 döyüş başlığı var, Çinin 300-310. Amerikalıların çatdırılma vasitələri bir neçə dəfə çoxdur.

ABŞ HHQ 13.247 hərbi təyyarə ilə 3.285 təyyarəsi olan Çindən öndədir. Qeyd etmək lazımdır ki, Amerika təyyarələri texniki xüsusiyyətlərinə görə dünyada ən yaxşı təyyarələrdir. F35 modelinin isə analoqu yoxdur və çətin ki, yaxın gələcəkdə rəqib ölkələr buna bənzər bir şey istehsal edə bilsin. Qırıcı təyyarə həm qısa, həm də şaquli uçuş həyata keçirir, buna görə HDQ üçün də uyğundur.

ÇXP HHQ-nin qabaqcıl J20 modeli Rusiya mühərrikləri ilə təchiz edilib, belə ki, Çin hələ öz mühərriklərini işləyib hazırlama mərhələsindədir və sənaye istehsalı mərhələsinə nə vaxt keçəcəyi məlum deyil, bu da rəqabət mübarizəsində ciddi problemə çevrilir. Amma mütəxəssislər hətta öz mühərriklərini istehsal etdikdən sonra belə onun J20-nin manevr qabiliyyətini F35 səviyyəsinə qədər artıracağına şübhə edirlər. Çinlilər öz qırıcı təyyarələrinin imkanlarını gizlədirlər, çünki onun istehsalı zamanı Amerikanın F22 və F35 təyyarələrinin istehsalı zamanı istifadə olunan texnologiyalara bənzər texnologiyalardan istifadə olunub. Təcrübə sübut edir ki, surətlər həmişə əsillərdən pis olur. Həm də F35-dən fərqli olaraq, J20 çoxfunksiyalı deyil.

Bu gün Çin hərbi gəmilərin sayına görə ABŞ-dan öndədir. Belə ki, 2020-ci ilin sonuna ABŞ HDQ-nin 297, Çin HDQ-nin isə 360 gəmisi var idi, amma, buna baxmayaraq, Çin donanması ümumi tonajına görə Amerika donanmasından xeyli geridə qalır: 2019-cu ildə Amerika donanmasında bu göstərici 4,6 mln. ton, Çin donanmasında isə cəmi 2 mln. ton təşkil edib. Ümumi qiymətləndirmə zamanı iki rəqib hərbi dəniz donanmasının tərkibindəki gəmilərin növündəki fərqi nəzərə almaq vacibdir. ABŞ HDQ-nin daha çox “ağır gəmilərə” - aviadaşıyıcılar, raket kreyserləri və esmineslərinə malik oldugu halda,  Çin HDQ-nin daha çox “yüngül gəmilərə” - idarə olunan raketlərlə silahlanmış freqatlara və korvetlərə malikdir.

Amerikalıların ən “ağır” su üstü hərbi gəmilərində 9 min şaquli - yəni ən yeni raket qurğusu var, Çin gəmilərində isə cəmi 1 min. Bu mənada Amerika hərbi gəmiləri texnoloji cəhətdən xeyli üstündür. Amerikanın bütün zərbəçi aviadaşıyıcılarının atom mühərrik qurğusu var, Çin aviadaşıyıcılarının ilk üçündə isə adi mühərrik. Amerikanın bütün sualtı qayıqları atomla işləyir, bir halda ki, çinlilərin sualtı qayıqlarının əksəriyyəti dizel mühərrikinə malikdir. Əlbəttə, dizelli Çin sualtı qayıqları sahildəki əməliyyatlar üçün daha uyğundur, amma Amerikanın Sakit Okeanındakı həddindən artıq uzun kommunikasiya xətlərini yarmaq üçün okeanda uzaq yürüşlərə uyğun deyil. ABŞ-ın çoxhədəfli atomlu sualtı qayıqlar donanması 50, Çininki isə cəmi 8 vahiddən ibarətdir.

Biz quru qoşunlarını müqayisə etməyəcəyik, belə ki, hərbi qarşıdurmanın vəzifəsi əraziləri işğal etmək deyil, hərbi infrastruktura böyük ziyan vurmaqdır, bu, öz şərtlərini qəbul etdirmək üçün kifayətdir. Bu məqsədlər üçün hərbi dəniz və hərbi hava qüvvələrindən istifadə olunacaq.

Dünya silah ixracatında ABŞ-ın xüsusi çəkisinin 31%, Çinin xüsusi çəkisinin isə 5% təşkil etməsi Amerika silahlarının üstünlüyünə dəlalət edir.

Amerikalilarin mövqeyini gücləndirən cəhətlərdən biri,onlarin çinlilərdən fərqli olaraq , Hind Okeanı - Sakit Okean regionunun bir sıra ölkələri ilə hərbi müqavilələr bağlamasi və ittifaqlar qurmasidir: Yaponiya və Cənubi Koreya ilə hərbi əməkdaşlıq və təhlükəsizlik haqqında müqavilə; Avstraliya, Yeni Zelandiya ilə blok (1952). Bu ittifaqlara əsasən, üç tərəfdən istənilən birinə silahlı hücum digər dövlətlərin sülh və təhlükəsizliyini təhdid altına qoyur və onların hər biri ümumi təhdidə qarşı mübarizə üçün hərəkətə keçməlidir.

15 sentyabr 2021-ci il tarixində ABŞ, Böyük Britaniya və Avstraliya yeni AUKUS hərbi blokunu yaradıblar. Blokun nizamnaməsində Avstraliyanın hərbi gücünün artırılması və Çinə qarşı mübarizə məqsədilə ona atom texnologiyalarının verilməsi nəzərdə tutulur. Ən kritik hallarda ABŞ NATO-nun dəstəyinə ümid edə bilər. Çinin gələcəkdə belə buna bənzər ittifaq və bloklar yaratması isə kifayət qədər qeyri-müəyyəndir, belə ki, qonşu ölkələrin əksəriyyəti ilə Çinin ciddi fikir ayrılıqları var.

ABŞ silahlı qüvvələrindən keyfiyyətcə geri qalması ÇXR ordusunun yeganə zəif cəhəti deyil. Son iki yüzillik ərzində Çin ordusu heç bir uğurlu hərbi kampaniya həyata keçirməyib, bir halda ki, Ştatların Silahlı Qüvvələri iki dünya müharibəsində, habelə Əfqanıstanda, İraqda, Liviyada və Suriyada öz imkanlarını nümayiş etdirib. 1839-cu və 1856-ci illərdə Böyük Britaniya və Çin arasında məşhur tiryək müharibələri baş verib və Çin hər iki müharibəni uduzub. 1883-1884-cü illərdə Çin Vyetnam uğrunda müharibədə fransızlara, 1894-1895-ci illərdə Yaponiyaya məğlub olub, bunun nəticəsində Koreya, Tayvan və iki digər ada itirilib. 1937-1945-ci illərdə Yaponiya-Çin müharibəsi də sovetlər müharibəyə daxil olana qədər Çin ordusu üçün uğursuz olub (yaponlar Çinin sahil hissəsinin böyük qismini işğal ediblər).

1979-cu ildə Çinin Vyetnama qarşı müharibəsini də bir çox ekspertlər Çin silahlı qüvvələri tərəfindən uduzulmuş hesab edirlər. Ötən əsrdə SSRİ və Hindistanla bir neçə, əsasən uğursuz sərhəd qarşıdurmaları olub. Bütün bunlar Çinin uzunmüddətli yorucu müharibəyə hələ hazır olmadığını, ya da qorxduğunu göstərir.

Çin silahlı qüvvələri onun sərhədlərinin müdafiəsini təmin edə bilər, amma dünyada ÇXR-in təsirini artırmaq üçün kifayət etmir, belə ki, dünyanın 100 ölkəsində 800 hərbi bazası olan ABŞ-dan fərqli olaraq, Çinin xaricdə “gücü əks etdirə biləcəyi” heç bir hərbi bazası yoxdur.

İqtisadiyyatda və silahlı qüvvələr quruculuğunda əldə edilmiş uğurlardan geosiyasi rəqabətdə istifadə etmək üçün ölkə müəyyən siyasi bacarıqlara və təcrübəyə malik olmalıdır. Beş min illik tarixə malik olmasına baxmayaraq, müasir  ÇXR  1949-cu ildə mərkəzi idarəetmə sistemi zəifləmiş  dövlətin yerində formalaşıb. XIX əsrin sonlarında - XX əsrin əvvəllərində Tsin sülaləsinin hakimiyyəti altında olan Çin ağır böhran yaşayıb. Mərkəzi hökumət  öz məsələlərini birbaşa Çin ərazisində həll edən xarici dövlətlər, həm də çoxsaylı inqilabçı təşkilatlar qarşısında gücsüz idi, yalnız adda rəsmi hakimiyyətə tabe olan yerli hərbi qruplaşmalar da ona qarşı mübarizədə iştirak edirdi. 1911-1912-ci illərdə Sinxay inqilabı nəticəsində Tsin sülaləsi süquta uğrayıb və Çində respublika elan edilib. Həmin dövrdən etibarən 1949-cu ilə qədər “Çin Qomindanı” təşkilatı və Çin Kommunist Partiyasının tərəfdarları arasında vətəndaş müharibəsi ölkəni parçalayıb. 1949-cu ildə kommunistlər tam qələbə qazanıblar və Qomindanın qalıqları Tayvan adasına köçür.  1971-ci ildə SSRİ-nin köməyi ilə ÇXR BMT-də yer tutmağa müvəffəq olur. Yəni son 200 ildən cəmi 52 il ərzində Çin dünyanın beynəlxalq həyatında, əsasən, müşahidəçi rolunda iştirak edib, dünyanın qlobal idarəçiliyində mühüm oyunçuya çevrilmək niyyətini isə 2016-cı ildə Xançjou şəhərində “Böyük İyirmiliyin” sammitində bildirib. Bu, geosiyasət kimi mürəkkəb oyunda təcrübə qazanmaq üçün çox azdır. Müasir geosiyasət elə qurulub ki, təkbaşına hansısa regiona təsirin yayılmasına nail olmaq qeyri-mümkündür. Bu məqsədə nail olmaq üçün beynəlxalq siyasi təşkilatlardan yararlanmaq  və onlara liderlik etmək vacibdir . Bu mənada amerikalıların üstünlüyü mübahisəsizdir. NATO-dan başqa (o, hərbi komponentdən başqa, həm də siyasi komponentə malikdir), Ştatlar dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrini: ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, Yaponiya və Almaniyanı birləşdirən “Böyük Yeddiliyə” - G7-yə daxildir. Bu gün G7 siyasi çəkisinə görə BMT-dən daha güclüdür və dünyada beynəlxalq həyatla bağlı mühüm qərarlar məhz orada qəbul olunur. Məlumdur ki, RF ilə bağlı siyasi qərarlar və sanksiyalar bu təşkilat və Vaşinqtonun çox sıx əməkdaşlıq etdiyi Aİ tərəfindən təsdiq edilib. Hirosimada “Böyük Yeddiliyin” sonuncu sammitində Pekinin inkişaf etməkdə olan ölkələrdə öhdəlik yaradan investisiya siyasəti tənqidə məruz qoyulub və iqtisadi məcburetmə kimi qiymətləndirilib. “Yeddilik” liderləri ölkələrə Çin investisiyasının alternativini təqdim etməyə yönəlmiş proqramlar çərçivəsində 600 mlrd. dollara qədər maliyyə vəsaitini təmin etmək məqsədlərini təsdiq ediblər. ABŞ regionun, görünən ən güclü ölkələrinin cəmləşdiyi QUAD qrupunun (Avstraliya, Hindistan, ABŞ və Yaponiya arasında Hind Okeanı - Sakit Okean regionunda təhlükəsizlik problemləri üzrə strateji dialoq) üzvüdür. Bu ittifaqa Çinlə bəzi, o cümlədən ərazi ilə bağlı fikir ayrılıqları olan Hindistanın iştirakı xüsusi əhəmiyyət bəxş edir. Hindistan əhalisinin sayına görə Çini geridə qoyub, digər sahələrdə isə sürətlə onun göstəricilərinə yaxınlaşır. Yeri gəlmişkən, Çinin aktivində isə ŞƏT (Çin, Rusiya, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan) və BRİKS (Braziliya, Hindistan, Çin, CAR, Rusiya) var. Gördüyümüz kimi, ŞƏT iştirakçıların səviyyəsinə görə ABŞ-ın iştirak etdiyi ittifaqlardan xeyli geridə qalır. Bu, əsasən yenicə öz ayaqlarının üstündə dayanan gənc postsovet ölkələridir. BRİKS qrupunda müxtəlif siyasi sistemləri və müxtəlif maraqları olan ölkələr birləşib və onları birləşdirən çox az məsələ var. Hələlik bu ittifaqıların dünyanın beynəlxalq həyatına təsir edən nəzərəçarpan siyasi qərarları olmayıb, amma onların iradəsini şübhə altına qoyan bəyanatları olub. Belə ki, CAR prezidenti əvvəlcə cənab Putin BRİKS-in Yohannesburqdakı sammitinə gəlsə, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin onun həbsi haqqında qərarının icra olunmayacağını bəyan edib, daha sonra öz qərarını dəyişdirərək, onun həbs edilə biləcəyini bildirib.

Qlobal liderin daha bir dəyişməz atributu güclü “yumşaq qüvvədir”. O, üç resursu: mədəniyyət, siyasi dəyərlər (ABŞ-da hökumətin həm daxildə, həm də dövlətdən kənarda yaydığı demokratik dəyərlər) və hökumətin öz məqsədinə nail olmaq üçün bütün diplomatik vasitələrdən istifadə etdiyi xarici siyasəti özündə birləşdirir.

Bir çox tədqiqatçılar iddia edirlər ki, mədəniyyət ABŞ-ın xarici siyasətinin strateji resursudur. Amerika filmlərinin, musiqisinin, televiziya şoularının və ərzaq məhsullarının təbliği Amerika dəyərlərinin bütün dünyada yayılmasına şərait yaradır. CNN kimi informasiya konsernləri, Hollywood və dünya əyləncə sənayesinin digər elementləri milyardlarla insanı, o cümlədən çinlilərin bir neçə nəslinin zövqlərinə, adətlərinə, düşüncə tərzlərinə böyük təsir göstərir.

“Yumşaq qüvvənin” həyata keçirilməsinin əsas alətlərindən biri dil, təhsil sistemi və tələbə mübadilələridir. Çin ekspertlərinin özlərinin qiymətləndirmələrinə görə, dünyanın 500 ən yaxşı ali məktəbi arasına Amerikanın 151, Çinin isə cəmi 35 təhsil müəssisəsi daxildir. Amerika universitetlərində hər il 948 519 xarici tələbə təhsil alır, onların 290 mini ÇXR-li tələbələrdir. Çində xarici ölkələrdən 377 054 tələbə təhsil alır. Çində 300 milyona yaxın insan ingilis dili öyrənir. Dünyada 1,7 milyard insan ingilis dilində danışır, onların 375 milyonu ikinci ünsiyyət dili olaraq bu dili bilir. Hazırda Çinin hüdudlarından kənarda Çin dilini öyrənənlərin sayı 20 milyon nəfər təşkil edir, Çin dilini öyrənən və ondan istifadə edən insanların ümumi sayı isə 200 milyona yaxınlaşır.

İqtisadi resurslar da “yumşaq qüvvəni” gücləndirə bilər. Nümunə kimi “yumşaq qüvvə” konsepsiyasına uyğun olan təşviq tədbirlərindən istifadəni göstərmək olar. 2020-ci ildə ABŞ dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı olaraq xarici dövlətlərə iqtisadi və hərbi yardıma 51 mlrd. dollar xərcləyib, bu vəsait dünyanın 184 ölkəsini əhatə edib. Qeyd etmək istərdik ki, bu yardımdan ən çox yararlanan ilk 6 ölkə arasında 4 müsəlman dövləti var. 2023-cü ildə ABŞ büdcəsindən bütün dünyada təkcə humanitar yardıma 10,5 mlrd. dollar ayrılıb. Bundan başqa, Amerikada dünya əhəmiyyətli müxtəlif problemlərin həllində iştirak edən çox sayda özəl fond var. DB, BVF kimi dünya kredit müəssisələrinin əsas təsisçisi olan Ştatlar imtiyazlı kreditlərin verilməsinə təsir edə bilir, bu da onların əlində əlavə “yumşaq qüvvə” alətidir.

Çinin həm dövlət xətti ilə, həm də başqa kanallarla belə yardımlar etməsi hələ başlanğıc mərhələsindədir. ÇXR öz “yumşaq qüvvəsini” yaratmağa yeni başlayıb. Çin dilinin və sivilizasiyasının əsaslarının tədqiqinə yönəlmiş Konfusiya İnstitutları (Kİ) 2004-cü ildə yaranıb və hazırda 162 ölkədə və regionda 541 Kİ fəaliyyət göstərir. Xarici dillərdə dünya radio və televiziya yayımına böyük vəsait yatırlır. İngilis və rus dillərində də olmaqla, 6 qlobal informasiya kanalı həftənin 7 günü 24 saat işləyir. Çin xarici dillərdə teleyayım və telekanalların sayına görə dünyada birinci yeri tutub. Çin kinosunun dünya bazarına təqdim edilməsi üçün böyük səylər göstərilir. Xarici studiyalarla birgə məhsullar yaradılır, böyük pul müqabilində ekran ulduzları dəvət olunur. Amma çinlilərin Hollivudla rəqabət yolunda bir çox maneələri var. Onlardan biri dil maneəsi və ideoloji idarələrin hələ də sərt olan siyasətidir.

Çinin avtoritar idarəçilik üçün nəzərdə tutulan siyasi sistemi dünya üçün Amerika dövlətinin əsaslandığı demokratik dəyərlərlə müqayisədə cəzbedici deyil. Çin cəmiyyəti ilk baxışda göründüyü qədər sabit deyil.Əhalinin hüqüq və öhdəliklərinin pazuldugu Tibet , məcburi əməyin tətbiq edildiyi  Sintzyan-Uyğur bölgəsindəki  problemlər vaxtaşırı dünya ictimaiyyətini narahat edir. Hələlik mərkəzi hakimiyyət sərt tədbirlərlə vəziyyəti nəzarəti altında saxlamağa müvəffəq olur.

Pekin imperiya keçmişinin buxovlarından azad ola bilməyib və daim qonşu dövlətləri ərazi iddiaları ilə narahat edir. Çin RF-yə qarşı iddialarını belə gizlətmir, vaxtaşırı Uzaq Şərqin xəritələrini çin adlari göstərilməklə  dərc edir, onları öz maraqları zonasına daxil edir. ÇXR ərazilərini genişləndirmək üçün istənilən imkandan istifadə edir. Belə ki, o, regionda ilhaq məqsədilə Cənubi Çin dənizində süni adalar yaradır, bu da Bruney, Malaziya, Filippin, Tayvan və Vyetnamın maraqları ilə toqquşur. Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistanla sərhədlərin demarkasiyası Çinin torpaq əldə etməsinə gətirib çıxarıb: Qazaxıstan 1357 kv. km, Qırğızıstan 161 kv. km, Tacikistan 1.1 min kv. km (ərazisinin 0,77%-ni) itirib.

Çinin Fransadakı səfirinin müsahibəsi də nəzərlərdən qaçmayıb, o, keçmiş sovet respublikalarının suverenliyini şübhə altına qoyub. Saxta məhsulların istehsalı və əqli mülkiyyətin mənimsənilməsi Çinin imicini pozur. Çinin xarici siyasətini ən yaxşı Çinin Tayvana olan münasibəti səciyyələndirir. Hər iki ölkədə etnik çinlilər məskunlaşıb. Vətəndaş müharibəsi nəticəsində Qomindançılar bu kiçik adaya köçüblər və demokratik prinsiplərə əsaslanan respublika yaradıblar. Onlar ÇXR-i heç nə ilə təhdid etmirlər, bunun üçün resursları da yoxdur. Tayvanın ərazisi ÇXR ərazisinin 0,37%-nə bərabərdir.

Buna baxmayaraq, Çin adanı orada yaşayan əhalinin iradəsinə zidd olaraq özünə birləşdirmək üçün hərbi güc tətbiq etməyə hazırdır. Buna qarşı çıxan beynəlxalq ictimaiyyətin mövqeyi onu dayandırır. Tayvan başqa ölkə tərəfindən işğal olunsaydı və ya başqa ölkənin himayəsi altında olsaydı, yaxud başqa bir dövlətlə birləşmək istəsəydi, Çinin mövqeyini başa düşmək olardı. Bütün dünya ölkələri Çini vahid və bölünməz olaraq tanıyır, amma məsələnin güc yolu ilə həllinə qarşı çıxır. Çinin özününkülərlə güc dilində danışmaq cəhdləri onun fərqli baxışa dözümsüzlüyünə dəlalət edir, bu da digər ölkələri narahat edir və geosiyasi tərəfdaş seçiminə təsir edir. Digər xalqlarla müqayisədə yalnız Çin özünü belə aparır. Məsələn, Ərəbistan yarımadasında ortaq tarixi olan bir neçə ərəb dövləti var (o cümlədən cirtdan ölkələr), amma onlar birləşmə siyasəti həyata keçirmirlər. Nümunə kimi anqlosakson ölkələrini də göstərmək olar.

Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, ABŞ iqtisadi, hərbi, siyasi müstəvilərdə öz rəqibindən öndədir və yaxın və orta gələcəkdə bir nömrəli superdövlət olaraq qalacaq. Çox güman ki, o, bizim regionumuzda da iştirakını artıracaq. Və biz bu amili nəzərə almalıyıq.