“AŞPA ilə münasibətlərdə müsbət dinamika üçün gözləntilər Azərbaycan tərəfdəndir”

Avropa Şurası Parlament Assambleyasının payız sessiyasının gündəliyinə Azərbaycanda insan hüquqlarının vəziyyəti məsələsinin salındığı bildirilir.

Sessiyanın ilk günü, sentyabrın 30-dakı gündəliyə “”Azərbaycanda insan hüquqları, qanunun aliliyi və demokratiya ilə bağlı vəziyyətin pisləşməsi” təcili prosedur debatı” daxil edilib.

Sentyabrın 13-də Avropa Şurasındakı mənbələrinə istinadən məlumat yayan “Turan” yazır ki, əgər gündəlik təsdiqlənsə, oktyabrın 3-də mövzu üzrə müzakirələr başlayacaq:

“Müzakirələrin yekunlarına görə Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin təşkilat qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirməməsinə görə Azərbaycana qarşı görüləcək tədbirlər haqqında tövsiyələri qəbul ediləcək”.

Publish What You Pay (Ödədiyini Açıqla) Beynəlxalq Təşkilatının Avrasiya Regionu üzrə Qlobal Şura üzvü, "Demokratiya Monitoru" İctimai Birliyinin sədri, BMT İnkişaf Proqramının eks baş mütəxəssisi – Fuad Həsənov mövzu ilə bağlı ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: Fuad bəy, AŞPA-nın gündəliyinə “”Azərbaycanda insan hüquqları, qanunun aliliyi və demokratiya ilə bağlı vəziyyətin pisləşməsi” təcili prosedur debatı” daxil edilib. Buna ehtiyac var idimi? AŞPA bununla nə etmək istəyir?

Cavab: Qeyd edim ki, Avropa Şurası Parlament Assambleyasının prosedur qaydalarına əsasən Qayda 51 - Assambleyada təcili prosedur qaydasına 27 iyun 1994-cü ildə baxıb və Assambleya təcili prosedura dair Büronun verdiyi təklifləri nəzərə alıb (Sənəd 7080, bənd XXII). Təqdimatdan asılı olaraq, Büro təxirəsalınmaz prosedura dair müraciətlərə baxır. Sədr (və ya digər Büro üzvü) 51.3-cü Qaydalara uyğun olaraq sorğular üzrə qərar qəbul edəcək növbəti iclasında Büronun tövsiyəsini Assambleyaya təqdim edir və 51.4 qaydasına uyğun olaraq debatların tarixini və vaxtını təyin edir. Komitə adətən hər hansı bir cari sessiyada təcili prosedur üçün birdən çox sorğu təqdim edə bilmir. Amma Büro həmçinin qeyd edir ki, əgər bu hadisələrlə əsaslandırılarsa və komitənin tələbi yekdil olarsa, komitənin birdən çox sorğu təqdim etməsi ehtimalı tamamilə istisna edilməməlidir. Bu zaman Qayda 27.4-ə də istinad edilir. 51.1 qaydasına əsasən Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin, aidiyyəti komitənin, bir və ya bir neçə siyasi qrupun və ya iyirmi və ya daha çox Assambleya üzvü və ya onların əvəzedicilərinin tələbi ilə gündəliyin layihəsinə daxil edilməmiş məsələ ilə bağlı müzakirələr aparıla bilər.

Ümumiyyətlə, AŞPA-nın prosedur qaydalarının tətbiqində Büronun qərar qəbul etməsi və Assambleyaya təqdimatı prosesi mürəkkəbdir və əsaslandırma yönümlü istisnalara açıqdır.

Büronun təxirəsalınmaz prosedurla bağlı seçim meyarlarının əsaslarından biri siyasi, sosial və ya iqtisadi kontekstdə mövzunun ya Assambleya üçün yeni, ya da kulminasiya nöqtəsinə çatmış davam edən mövzu olması ilə aktuallığı əsaslandıran xüsusi məqamdır ki, Azərbaycanın üzv dövlət kimi üzərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirməməsi, hətta açıq və davamlı şəkildə bu öhdəlikləri yerinə yetirməkdən imtina etməsi, insan haqları üzrə durumun pisləşməsi təxirəsalımaz prosedurun tətbiqini şərtləndirən əsas amillərdir. Azərbaycanda insan hüquqları, qanunun aliliyi və demokratiya ilə bağlı vəziyyətin pisləşməsi üzrə təcili prosedur debatı barədə qərar Büronun üzvlərinin üçdə iki səs çoxluğu ilə qəbul edilib və bu üzv dövlət olan Azərbaycan üçün ciddiyə alınmalı olan siyasi jestdir və hüquqi gedişatı qaçılmaz ola bilər.

Sual: Məlumatda deyilir ki, “Müzakirələrin yekunlarına görə Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin təşkilat qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirməməsinə görə Azərbaycana qarşı görüləcək tədbirlər haqqında tövsiyələri qəbul ediləcək”. Hansı tədbirlər görülə bilər Azərbaycana qarşı?

Cavab: Əgər Avropa Şurasının (AŞ) üzvü olan ölkə qanunla müəyyən edilmiş öhdəliklərini yerinə yetirmirsə, Nazirlər Komitəsinin həyata keçirə biləcəyi bir sıra tədbirlər var:

8-ci maddəyə (hüquqların dayandırılması) əsasən, əgər üzv ölkə 3-cü maddəni (bu, qanunun aliliyi və insan hüquqları prinsiplərini özündə ehtiva edir) ciddi şəkildə pozarsa, Nazirlər Komitəsi ölkənin təmsilçilik hüquqlarını dayandıra və ondan çıxmağı tələb edə bilər.

Üzv ölkə çıxma tələbinə əməl etməzsə, Nazirlər Komitəsi ölkənin müəyyən edilmiş tarixdən etibarən Avropa Şurasına üzvlüyünü dayandırması barədə qərar verə bilər.

Bundan başqa Maddə 9-a əsasən, üzv ölkə öz maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, Nazirlər Komitəsi öhdəliklər yerinə yetirilənədək Komitə və Məşvərət Assambleyasında təmsilçilik hüququnu dayandıra bilər.

Bu tədbirlər üzv ölkələrin Avropa Şurası tərəfindən müəyyən edilmiş prinsip və öhdəliklərə əməl etmələrini təmin edir.

Nazirlər Komitəsi və Parlament Assambleyası müxtəlif maddələrdə və qətnamələrdə qeyd olunduğu kimi, əməkdaşlıq etməmək məsələsini həll etmək üçün məsləhətləşə və tövsiyələr verə bilər.

Nazirlər Komitəsi Avropa Şurası adından Avropa Şurasının səlahiyyətlərinə aid olan məsələlərlə məşğul olan beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları ilə məsləhətləşmələr üçün müvafiq tədbirlər də görə bilər.

Sual: Azərbaycan-AŞPA münasibətlərində gərginliyin yeni mərhələsi rəsmi Bakının bu ilin yanvarında ölkənin nümayəndə heyətinin səlahiyyətlərinin dayandırılmasının lehinə səs vermiş deputatların ölkəyə gəlməsinə qadağa tətbiq etməsindən sonra baş verib. İndi AŞPA da hansısa tədbir görsə, bu gərginliyi daha da artırmayacaqmı?

Cavab: Öncə xatırladım ki, Avropa Şurası Avropada və onun hüdudlarından kənarda demokratiya, insan haqları və qanunun aliliyini təşviq etmək missiyası ilə yaradılmış, qitə üzrə liderlik edən insan hüquqları təşkilatıdır, təşkilata üzvlük Avropa siyasi məkanında yerləşən dövlətlər üçün könüllü öhdəlikdir və amma üzvlüyündən imtina edilməyəcək beynəlxalq siyasi-hüquqi platformadır. Azərbaycan 2001-ci ildə təşkilat qarşısında insan hüquqları, qanunun aliliyi, siyasi, sosial və iqtisadi hüquqlar sahəsində əməkdaşlıq üzrə könüllü öhdəliklər götürərək üzvlüyə qəbul edilib. Təşkilata üzvlüyün ilk illərində Azərbaycan və Avropa Şurası arasında əməkdaşlıq müsbət dinamika üzrə inkişaf edə  bilsə də, əməkdaşlığın sonrakı mərhələlərində davamlı ciddi problemlər müşahidə edilib və edilməkdədir.

Hazırda ölkə və təşkilat arasında əməkdaşlıqda yaranmış problemlər daha da dərinləşərək arzuedilməz böhranlı mərhələyə daxil olub. Siyasi məhbuslar kateqoriyasına daxil olan, hüququn aliliyi təmin edilmədən həbs edilmiş şəxslər əvvəllər amnistiya, daha sonra isə yalnız əfv mexanizmi vasitəsilə kiçik qruplar şəklində azadlığa buraxılsa da, bu problem Avropa Şurası və digər beynəlxalq təşkilatların davamlı tələb və çağırışlarına zidd olaraq sistemli və birdəfəlik həllini tapmadı və siyasi motivlərlə həbs praktikasına son qoyulmadı. Son əfv sərəncamları isə cüzi istisnalarla siyasi məhbus kateqoriyasına aid olan şəxslərə şamil edilməməklə problemin həllində hakimiyyətin davranışlarını daha böhranlı mərhələyə daşıyıb.

Azərbaycan hakimiyyəti siyasi məhbuslar üzrə Avropa Şurasının məruzəçiləri -  keçmiş Kristof Ştrasser və növbəti  Sunna Thorhildir ilə daim əməkdaşlıqdan yayınıb, mandatları çərçivəsində ölkəyə səfərlərinə davamlı problemlər yaradıb. AŞPA-nın Azərbaycanın qurum qarşısında öhdəliklərini monitorinq edən son həmməruzəçilərinin mandatları üzrə ölkəyə səfərləri zamanı onlarla zəruri əməkdaşlıq təmin edilməyib. Azərbaycan hazırda ölkəyə qarşı çıxarılmış AİHM-nin qərarlarının 75  faizini icra etməməklə Avropa Məhkəməsinin qərarlarını ən pis icra edən üzv dövlətlərin siyahısına başçılıq edir. 

Azərbaycan Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasında istisnasız təsbit edilmiş işgəncələrə məruz qalmama hüququnun (Maddə 3) üzv ölkələrdə təmin edilmə vəziyyətinə dair monitorinq və qiymətləndirməni həyata keçirən, Avropa Şurasının İşgəncələr Əleyhinə Komitəsi (CPT) ilə onsuz da pis olan əməkdaşlıqdan keçən il birdəfəlik imtina edib. Avropa Şurasının mandatına daxil olan prioritet məsələlərdən biri üzv ölkələrdə keçirilən seçkilərin mütəmadi müşahidəsidir və bu işdə o ölkəyə ATƏT-in uzunmüddətli müşahidə çətiri altında qısamüddətli missiya göndərir. Azərbaycan son iki seçkilərə beynəlxalq müşahidə missiyası dəvət edərkən Avropa Şurasını kənarda qoyub, bu sahədə də əməkdaşlıq dalana dirənib, qanuni öhdəlik yerinə yetirilməyib.

Bu arada qeyd edim ki, illər öncə beynəlxalq ekspertlər tərəfindən hazırlanaraq qəbul edilmiş və “Avropa Şurasında Korrupsiya” adlanan 219 səhifəlik hesabat Azərbaycanın bu təşkilatda təkzibolunmaz mənfi praktikasını ciddi şəkildə ortaya qoyub, ölkənin şəffaflıq, insan haqları üzrə onsuz da yaxşı olmayan imicini daha da mənfi görüntüləyib.

AŞPA-nın bü ilin əvvəlində Azərbaycan nümayəndə heyətinin mandatını cari il üçün təsdiq etməməsi üzv ölkə kimi Azərbaycanın yuxarıda sadaladığım və uzun müddətdir ki, davam edən öhdəliklərdən yayınma və hətta imtina etməsinə qarşı qitənin ən böyük insan hüquqları təşkilatının ilk zəruri və qaçılmaz addımıdır. Burada məqsəd Azərbaycanın davranışlarında vacib müsbət dəyişikliklərə nail olmaqla onun bu nəhəng platformaya yenidən tam dönüşünün təmin edilməsinə nail olmaqdır. Münasibətlərin müsbətə doğru dəyişməsi üçün Azərbaycandan ilk addım olaraq üzərinə götürdüyü öhdəliklərə sadiqliyi haqda ali səviyyədə bir siyasi bəyanat verməsi kifayət edə bilərdi və təbii ki, bu siyasi iradə nümayişi öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üzrə zəruri praktiki addımlarla təsdiqini tapmalı idi. Ortada isə yaranmış gərginliyi daha da artıran addımlar var. Azərbaycan aylar sonra AŞPA-nın ilin əvvəlindəki qərarına qarşılıq olaraq ölkənin AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin mandatının bir il müddətinə təsdiq edilməməsi üzrə qərara səs vermiş 76 deputatı persona non-qrata elan edərək onların ölkəyə istənilən səfərinə qadağa qoyulduğunu bəyan edib. Bu, proseslərin müsbət dinamikası üçün gözləntilərin Azərbaycan tərəfdən olmasına rəğmən ölkənin açılıma hazır olmadığı anlamına gəlir.

Sual: İlham Əliyev İtaliyada demişdi ki, Azərbaycan təşkilata qayıdandan sonra AŞPA üzvlərinə qoyulan qadağa ləğv ediləcək. Və bu hadisələr baş verən dövrdə Azərbaycanda növbədənkənar parlament seçkiləri keçirildi və Avropa Şurasının müşahidə missiyası dəvət olunmadı. Seçkiləri haqda ATƏT/DTİHB müsbət rəy vermədi. Sizcə, AŞPA yeni mandat almış deputatlardan ibarət Azərbaycan nümayəndə heyətini tanıyacaqmı?

AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin mandatının bir illik müddətdən əvvəl təsdiq edilə bilməsi üçün Nazirlər Komitəsində dəfələrlə müzakirə olub. Yekdil mövqe isə Azətbaycanın mərhələli qaydada zəruri addımlar atmağa başlaması ehtiyacı olub. Nəzərə alsaq ki, “Avropa Şurasında Korrupsiya” hesabatında sadalanan hallar üzrə Azərbaycan tərəfi heç bir zəruri addım atmayıb, keçən il isə Avropa Şurasının çox vacib qurumu olan İşgəncələr Əleyhinə Komitə (CPT) ilə əməkdaşlıq tam dayandırılıb. Onun ardınca isə AŞPA növbədənkənar prezident seçkilərinin müşahidəsinə dəvət edilməyib, halbuki bu Azərbaycanın qurum qarşısında qanuni öhdəliyidir. Məhz bu gedişat AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin mandatının təsdiq edilməməsinin səbəbidir.

Münasibətlərdə müsbət dinamikanın yaranması üçün Azərbaycanın zəruri addımlar atması gözlənilsə də bu baş verməyib və əksinə son növbədənkənar parlament seçkilərinə AŞPA-nın müşahidə missiyası üçün dəvət edilməməsi Azərbaycan tərəfdə hələ də belə bir ali siyasi iradənin olmamasının əlaməti idi. Bəli, ATƏT DTİHB-nun seçkiləri müşahidə missiyasının seçkilər barədə ilk rəyi obyektiv və sərt idi və təqribən iki ay sonra veriləcək yekun hesabat bu seçkilərin tam mənzərəsini daha detalli şəkildə üzə çıxaracaq və təbii ki, seçkisonrası proseslərin gedişatı da əlavə edilməklə yekun rəy mənfi olacaq.

Sual: Bəs kimə lazımdır Avropa Şurası ilə münasibətləri gərginləşdirmək? Bu kimin işinə yarayır?

Cavab: Avropa Şurası ilə münasibətləri gərginləşdirmək qəti şəkildə bu qurumun marağında deyil və çox da uzaqda olmayan regional və qlobal proseslərin dəyişəcək fonunda Azərbaycanın da marağında olmamalıdır. Proseslərin gərginləşməsində yeganə maraqlı tərəf kimi Avropa Şurası, ümumilikdə Qərb düşərgəsi ilə körpüləri yandırmış, Qərblə region dövlətləri arasında münasibətlərdə zidiyyət, böhran və münaqişədə maraqlı olan, alternativ regional və qlobal ittifaqlara iddialı olan Rusiya görünür.

Sual: Münasibətlərin normal məcraya qayıtması üçün hər iki tərəf hansı addımlar atmalıdır?

Cavab: Münasibətlərin yaxşılaşması üçün açar məhz Azərbaycanın əlindədir, ilk addım xoşniyyətli bir siyasi bəyanat ola bilər. Daha sonra Avropa Şurası İƏK (CPT) ilə əməkdaşlıq çevik şəkildə bərpa edilə, AŞPA üzvləri haqda siyasi yanlış qərar olan ölkəyə giriş qadağası ləğv edilə bilər. Bunlarla eyni vaxtda Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin mandatı bərpa ediləcək və bundan əminəm. Nəzərə alaq ki, Avropa Şurası üzv dövlətin daxil olduğu qurumun dəyərlərinə hörmət etmədiyi səbəbindən bu ilin yanvar ayında belə bir qərar qəbul etməyə məcbur olduğunu ifadə edib və Azərbaycanın ən qısa zamanda geri dönüşündə maraqlı olduğunu bəyan edib.

Üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlar qarşısında insan hüquqları üzrə vacib öhdəlikləri, Avropa İttfaqı kimi vacib qlobal tərəfdaşla enerji təhlükəsizliyi və regional kommunikasiya və digər strateji sahələrdə əməkdaşlığı, regional sülh və təhlükəsizlik, iqtisadi əməkdaşlıq arxitekturasında ciddi iddiası olan ölkədə 303 nəfər siyasi məhbusun olması məyusedicidir, bu fakt hər yeni beynəlxalq hesabatlarda dəfələrlə vurğulanmaqda və ölkənin imicini  korlamaqda davam etməkdədir.

Mövzusu insan hüquqları mərkəzli olmaqla iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə olan COP29-a (Tərəflərin Konfransı) Azərbaycanın ev sahibliyi etməsi imkanlar və çətinliklərin ünvanlanması baxımından əlamətdar hadisədir. Lakin ev sahibliyi edəcək Azərbaycanda insan haqları probleminin böyüməsi, azad və səmərəli vətəndaş cəmiyyəti mühitinin olmaması məyusedicidir. Belə bir möhtəşəm tədbirin keçiriləcəyi noyabr ayınadək, həmçinin Avropa Şurası ilə korlanmış münasibətlərin bərpa edilə biləcəyi fonunda siyasi məhbusların azad edilməsi, siyasi motivli təqiblərin dayandırılması, bu problemin sistemli və dayanıqlı qaydada həlli, eləcə də azad vətəndaş cəmiyyəti mühitinin təmin edilməsi üçün qanunvericilik və praktiki mühitin yaxşılaşdırılması vacibdir.