Uzun illərdir ki, Azərbaycanda insan haqlarının durumu qeyri-qənaətbəxşdir

10 dekabr Beynəlxalq İnsan Hüquqları Günüdür. Ənənəvi olaraq hər il olduğu kimi bu il də Azərbaycanda insan haqlarının durumunu öyrənmək üçün hüquq müdafiəçisi ilə söhbətləşmişik.

“Müdafiə xətti” hüquq müdafiə təşkilatının həmtəsisçisi Rüfət Səfərov Azərbaycanda son bir ildə insan haqlarının durumu ilə bağlı ASTNA-nın suallarına cavab verib.

* * *

Sual: Rüfət bəy, insan hüquqları ilə bağlı 2023-cü ilin yekunlarını necə qiymətləndirirsiniz? 2023-cü il bu sahədə daha çox nə ilə yadda qaldı? Bu bir il ərzində insan hüquqları sahəsində hansısa müsbət irəliləyişlər oldumu? Və ya hansı geriləmələr qeydə alınıb?

Cavab: Azərbaycan hökuməti insan hüquq və azadlıqlarına ehtiram ruhunda siyasət yürütmür. Təəssüf ki, ötən dövrlərdən fərqli olaraq daha da ağır, lakin repressiv ili başa vururuq. İşğal altında olan torpaqlar azad edildikdən, hərbi nailiyyətlər qazandıqdan, milli və beynəlxalq qanunvericiliyə uyğun surətdə ərazi bütövlüyümüz təmin olunduqdan sonra hakimiyyət daxili siyasətdə xeyli arxayınlaşmış kimi görünür. Hökumət qüvvələri tənqidçilərin, müxalif ideya daşıyıcılarının üzərinə daha sərt şəkildə getməkdədir. Cari il siyasi ağırlığa malik çoxsaylı inzibati və cinayət mühakimə icraatı ilə yadda qaldı. Prezident İlham Əliyevin hakimiyyəti dövründə siyasi məhbusların sayı görünməmiş həddə çatdı. Bu gün istintaq təcridxanalarında, cəzaçəkmə müəssisələrində 250-dən artıq siyasi məhbus saxlanılır. Təsadüfi  deyil ki, insan hüquqları sahəsində ixtisaslaşan beynəlxalq təşkilatlar da Azərbaycanda gücləndirilmiş avtoritar idarəetmədən bəhs edirlər. Bizi Türkmənistan idarəçiliyi ilə eyniləşdirirlər.

Sual: Bu bir ildə daha çox hansı fundamental hüquqlar pozulub? Ümumilikdə, sərbəst toplaşmaq, ifadə azadlığı, media azadlığı və digər azadlıqlar sahəsində hansı dəyişikliklər baş verdi?

Cavab: Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyəm ki, mövcud hakimiyyət Konstitusiya çərçivəsində demokratik quruluşa təminat vermək istəmir. YAP hökuməti cəmiyyətin  ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən hüquqi dövlət quruculuğunu tamamilə arxa plana keçirib. Vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsi hakimiyyət siyasətinin maraqları xaricindədir. Bu illər ərzində neft və qaz satışından milyardlarla vəsait daxil oldu, lakin ədalətli iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamının layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək rəsmi siyasətin hədəfi olmadı. Əvəzində korrupsiya- hazırkı hakimiyyətin əsas mövcudluq şərti möhkəmləndi. Hazırda monopoliya meydan sulayır, rəqabət mühiti yoxdur, məmur oliqarxiyasına rəvac verilir. Bundan başqa, siyasi haqlar kobud şəkildə iqnor edilir: faktiki olaraq 2019-cu ilin yanvarından bəri yığıncaqlar azadlığı tam əngəllənib. Media icazəli hala gəlib, siyasi partiyaların fəaliyyəti yeni, lakin mürtəce xarakterli qanundan sonra daha da məhdudlaşdırılıb. Mətbuat və məlumat, söz və fikir azadlıqları formal xarakter daşıyır. Respublikada hər gün media mənsubları təqib edilir. Jurnalistlərin peşə fəaliyyətinə maneçilik öz apogeyindədir. Son bir neçə gün ərzində 6 jurnalist-Ülvi Həsənli, Sevinc Vaqifqızı, Məhəmməd Kekalov, Nərgiz Absalamova, Əziz Orucov qanunsuz əsaslarla cinayət məsuliyyətinə cəlb edilib. Rüfət Muradlı qurama ittihamlar əsasında 30 sutka inzibati qaydada həbs edilib. İş o yerə çatıb ki, qaramaskalılar “Kanal 13”-ün Bakı bürosunun rəhbəri Əziz Orucovun evinə basqın edib, 3 yaşlı uşağının gözləri önündə həbs edirlər. Bu, hansı tarixi mərhələni xatırladır? Ötən əsrin 30-cu illərini, “Qırmızı terror” dövrünü.

Sual: Müşahidələrinizə görə, insan haqları ilə bağlı hansı sahədə problemlər daha çoxdur? Müvəqqəti saxlama yerlərində, təcridxanalarda, həbsxanalarda, polis idarələrində, məhkəmələrdə? Bunlardan hansında insan haqları daha çox pozulur?

Cavab: Əlbəttə, sadaladığınız dövlət institutları zorakılığı dövlət siyasətinə çevirən repressiv sistemin əsas sütunlarıdır. Müvəqqəti saxlama yerlərindən, polis idarə və şöbələrindən hər gün narahatedici məlumatlar daxil olur. Cəza-icra siyasətində, istintaq təcridxanalarında, cəzaçəkmə müəssisələrində rəhbərlik dəyişdikdən sonra müəyyən müsbət siqnallar gəlir, siyasi məhbuslar, onların ailə üzvləri pozitiv dəyişikliklərdən bəhs edirlər. Məhkəmələr siyasi rejimin “hüquqi maşası” kimi diqqət cəlb edir. Hakimiyyət qolları arasında balans ali icra hakimiyyəti orqanının xeyrinə kobud şəkildə pozulub. Parlament Prezident Administrasiyasının “qanuni” uzantısıdırsa”, məhkəmələr “yuridik” davamıdır. 

Sual: Siyasi məhbuslarla bağlı vəziyyət necədir? Hazırda onların məsələsi ilə bağlı hansı işlər görülür? Siyasi məhbus siyahısında hansı dəyişikliklər baş verdi? Kimlər həbs olundu? Neçə nəfər siyasi fəaliyyətinə görə inzibati həbsə məhkum olunub?

Cavab: Yuxarıda göstərdiyim kimi, dövlət başçısı İlham Əliyevin 20 illik hakimiyyəti dövründə siyasi məhbusların sayı 250-ni keçib. 20 illik hakimiyyətin heç bir dövründə bu həddə siyasi məhbus olmayıb. Hakimiyyət 2023-cü ili de-fakto repressiya ili kimi elan edib. 11 jurnalist və bloger, 13 müxalif partiya və hərəkat üzvü, 2 hüquq müdafiəçisi, 5 Almaniyadan deportasiya edilən, 183 dindar, 7 “Tərtər işi” üzrə, 22 “Gəncə işi” üzrə, 11 ömürlük məhkum siyasi dustaq kimi cəmiyyətdən təcrid edilib. Ümumi 254-dür. Onu da qeyd edim ki, son günlərin həbs edilənləri bu siyahıya daxil edilməyib. Həmkarlarım yeni siyahı üzərində işləyirlər.

Sual: Bu il səsli-küylü həbslərlə yadda qaldı. Qubad İbadoğlu, Nazim Bəydəmirli, dindarların və son günlərdə biri inzibati olmaqla 6 jurnalistin həbsi. Bütün bunlar nədən xəbər verir?

Cavab: Baş verənlər onu təsdiqləyir ki, hakimiyyət azad medianı oxumaq, sərbəst hüquq düşüncəsinə sahiblənən hüquq-müdafiə institutlarını eşitmək, müxalif partiya görmək istəmir. Yürüdülən rəsmi siyasətin hədəfi budur: bütün maraqları hakim maraqlara uyğunlaşdırmaq.

Sual: 2024-cü ildə insan hüquqlarının durumunun yaxşılaşdırılması üçün hansı addımlar atılmalıdır? Hüquq müdafiəçiləri hökumətlə insan haqlarının durumu ilə bağlı hansısa məsləhətləşmələr aparırmı?

Cavab: “Müdafiə Xətti” olaraq insan hüqüqlarının vəziyyətinə dair hesabatlarımızı hazırlayarkən hökumətə təkliflərimizi verir, demokratik, hüquqi, siyasi açılımların labüdlüyünü önə çəkirik. Gündəlik qeyd və çıxışlarımızda müzakirələrə açıq olduğumuzu bildiririk, debatlara dəvət edirik, lakin buna həvəs göstərən bir vəzifəli şəxs, ya da hakimiyyətin hüquq siyasətini təşviq edən qeyri-hökumət təşkilatı tapılmır. Yüksək vəzifəli şəxslərin yanında müzakirələrə müstəqil hüquqçular, tənqidi əhval-ruhiyyədə olan insan haqları fəalları, azad media təmsilçiləri cəlb edilmirlər. Görünür, Prezident Administrasiyasının hüquqi və siyasi iradəsi bunu diktə edir.

Sual: Ölkədəki insan haqlarının durumuna beynəlxalq reaksiya necədir? Qənaətbəxş hesab etmək olarmı?

Cavab: Uzun illərdir ki, Azərbaycanda insan haqlarının durumu qeyri-qənaətbəxşdir. Hökumət daxili siyasətdə xüsusi aqressiya göstərməkdədir. De-fakto Azərbaycan coğrafiyasında azad media fəaliyyəti ilə məşğul olmaq “kriminallaşdırılıb”. Hakimiyyətin nəzarətindən kənarda hüquq-müdafiə fəaliyyəti ilə məşğul olmağı prosesi lal nəzərlərlə müşahidə edənlər qəhrəmanlıq mücəssəməsi kimi dəyərləndirir. Xeyli partiya özünü buraxdı, yerdə qalanların əksəriyyəti hakimiyyət çətiri altında siyasətlə məşğuldur, həqiqi müxalifət permanent təqiblərin altındadır. Bu hallara dair siyasi güc mərkəzlərinin, Qərbin və Avropanın dövlət institutlarının adekvat, lakin ciddi reaksiyalarını görmədik. Zaman-zaman deklarativ çağırışları müşahidə etdik,  Qərbin diplomatik çevrələrinin ifadə etdiyi “narahatıq!” kəlməsini eşitdik. Azərbaycan hakimiyyəti ilə iqtisadi, enerji və s . sahələrdə münasibətlər yüksək səviyyədə davam etdirildi, insan hüquqları arxa plana keçirildi. Son dövrlər ərzində müəyyən beynəlxalq təzyiqlərin olduğunu görürük ki, bu da ərazi bütövlüyümüzün, Qarabağdakı qanuni hərbi əməliyyatların uğurla yekunlaşmasından sonraya təsadüf edir. Biz isə məsələni belə qoymağın tərəfdarıyıq: insan haqlarının pozulması heç bir ölkənin daxili işi ola bilməz və siyasi güc mərkəzləri demokratik prinsip və idarəetmələri təşviq edirlərsə, avtoritar sistemlərlə, eləcə də rəsmi Bakı ilə təmaslarda insan haqları problemini əlahiddə və prinsipial şəkildə qoymalıdır.