Dünyanın neft bazarlarındakı qiymətlər ARDNŞ-nin planlarına yarayır

Dünyanın neft bazarlarındakı qiymətlər hələlik ARDNŞ-nin planlarına yarayır. Beş ayın yekununda orta qiymət 1 barrel üçün $118 dollardan çox olub. Bu, $100 dollardan hesablanan büdcəmiz üçün yaxşı göstəricidir. Avropa iqtisadiyyatında vəziyyət qaydasında olsa, hökumət dərindən nəfəs ala bilər. Hərçənd bir sıra ekspertlər neftin $50 dollara düşəcəyi barədə bədbin proqnozlar verirlər. Bunun üçün əsas var. Martdan brent neftin qiyməti $128-dən $90-a düşüb. İndi o yenə bahalanır, amma bu, ehtimal ki, iyulun 1-dən sanksiyalarla bağlı Avropa ölkələrinə İran neftinin tədarükünün dayandırılması ilə bağlıdır. Bu bazarın investorları neftin qiymətinə təsir edəcək siyasi və iqtisadi amilləri diqqətlə izləyirlər.

Qiymət azalmasına inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatındakı tənəzzül təkan verir. Digər tərəfdən, neftin ucuzluğu bu ölkələrin böhrandan çıxması üçün şərtdir. Azalan tələbat şəraitində onlara neftin əlavə ucuzlaşması lazım gəlir. O, qeyri-xammal ölkələrin iqtisadiyyatını qaldıra bilər. Əlbəttə, Avropadakı indiki iqtisadi böhrana səbəb neftin yüksək qiyməti deyil.

Bir sıra xammal ölkələrində neqativ ssenariyə hazırlaşırlar. Ona əsasən, neftin qiyməti düşə bilər. Belə ki, Qazaxıstan hökuməti büdcədə müxtəlif variantları nəzərə almaq barədə qərar qəbul edib. O, ölkə rəhbərliyinə büdcədə ixtisar barədə təklif etmək istəyir. Orda dünyada konyunktur pisləşsə, neftin 50 dollara düşməsini ehtimal edirlər. Bizdə belə ovqat yoxdur, bir sıra iqtisadçılar və deputatlar əmindir ki, büdcədə azalma olmayacaq.

Heç kəs şübhə etmir ki, uzunmüddətli perspektivdə Azərbaycan iqtisadiyyatın neftdən asılılığını azaltmalıdır. Amma orta müddətli perspektivdə neft emalı və neft məhsullartı satışına istinad etməklə sahənin diversifikasiyası davam edir. Bu siyasət məntiqlidir və aydındır. Xüsusən o, ARDNŞ-nin öz vəsaitləri və borcları hesabına həyata keçirilsə. Yəqin, Türkiyədə NEZ tikiləcək, yaxın layihələrdən biri Qırğızıstanda NEZ tikintisi (hərçənd burada problemlər var) və İsveçrədə NEZ əldə etməkdir. Bu yaxınlarda məlumat yayıldı ki, Gürcüstanda, yəqin ki, Batumidə də NEZ tikiləcək. Gerçəkdən, ARDNŞ nəhəng yeni aktivlər yaradır (əsasən xaricdə). Yaxşı aktivi isə hər zaman satmaq olur. ARDNŞ-nin belə intensiv fəaliyyəti şəraitində onun aktivləri cəmi 17 mlrd manat qiymətləndirilir. Amma şirkət az da olsa səhmləşdirilsəydi, onun aktivlərinin bazar qiyməti daha yüksək olardı. Böhran vaxtı emal məhsulları xammaldan yavaş ucuzlaşır. Təsadüfi deyil ki, bütün iri neft şirkətləri böhran zamanı emal həcmini kəskin artırırlar. Mənfi tərəf isə belə layihələrin yüksək kapital tuutumlu olmasıdır. Amma bu sərmayələr neft-qaz hasilatına nisbətən pulunu tez çıxarır. Vacib olan odur ki, müasir modernləşdirilmiş NEZ-lər (artan tranzit həcmi kimi) neft hasilatı azalanda iqtisadiyyatda böhranı azalda bilər. Müqayisəyə dəyən ayrıca bir aspekt xarici siyasi mülahizələrdir. Ölkə rəhbərliyi dəfələrlə vurğulayıb ki, hökumət ARDNŞ-nin fəaliyyətində sırf kommersiya mülahizələrindən çıxış edir. Bu, yaxşı mövqedir. Amma istənilən qaz hasilatı, nəqli və satışı layihələri bu gün çox siyasiləşib və bundan qaçmaq olmur.

Aktiv xarici ekspansiyanın mənfi cəhətləri də var. Ölkədən kənarda Azərbaycan investisiyaları ilə iş yerləri yaradılmasının yeri ölkə daxilində potensial iş yerlərinin bərpası ilə doldurulmalıdır. Bundan başqa, ARDNŞ törəmə strukturlarının hüquqi statusu hələlik tam aydın deyil. Yəni ARDNŞ-nin aktivlərinin yuyulması da istisna edilmir. Bir sıra qanunlara yeni düzəlişlər bu şirkətlərdə mülkiyyət strukturu haqda informasiyaya çıxışı tam bağlayır. Nəhayət, layihələr o qədər çoxdur ki, xalis mənffət və ARDNŞ-nin borcları onların həyata keçməsinə yetmir və bu halda o, hökumətin köməyinə müraciət edir. Bu cür praktikanın genişlənməsi bütün iqtisadiyyat üçün mənfi nəticələr verə bilər.

Qaz bazarında böyük problemlər var. Ötən dəfə bu bazarda şist qazı ilə bağlı yeni tendesiyalar barədə yazmışdıq. Bu bazarın yenidən köklənməsi artıq faktdır. Hətta nəhəng “Qazprom” maye qaza diqqəti artırır. Maye qazın həcmi bildirilmir, amma aydın olur ki, o artacaq. Boru qazı mayedən daha baha olur. Spot bazarları inkişaf edir. Bununla bağlı ehtimal etmək olar ki, AGRI layihəsinin şansı artacaq. Hər halda bu cür layihələrdə maraqlı olan, karbohidrogenləri olmayan Gürcüstan bu layihələrlə Yaponiyanı maraqlandırmaq istəyir. Bu da faktdır ki, ABŞ karbohidrogenlərin idxalçlısı olmaqdan çıxır, bu isə bazar üçün ciddi siqnaldır. Ötən aylar bu ölkəyə Azərbaycan neftin idxalının həcmi azalıb. Bir sıra ekoloji problemlər şist qazı ilə bağlıdır. Amma yadda saxlamaq lazımdır ki, şist qazına maraq yeni istehsal texnologiyaları və ekoloji standartlara əməl etmək üzrə daha sərt tələblərə də təkan verir. Seysmik standarta görə, şist qazı hasil edilən zaman layların su yarığında lokal təkanlar Rixter üzrə 0,5 balı keçməməlidir.

İnfrastruktur layihələr həyata keçirilən zaman siyasi aspekt çox aydın olur. Avropa TANAP layihəsinin icrası ilə bağlı məlumatı məmnunluqla qarşıladı. Bu layihədə “Cənub qaz dəhlizi” üçün yeganə ciddi çatmayan şey Transxəzər qaz kəməridir. Türkmən qazı Avropaya tədarükçülərin diversifikasiyası üçün lazımdır, amma qazın Qərbə çıxması özü geosiyasi amildir. Əsas məsələ Mərkəzi Asiyaya dəhliz açmaqdır. Orada əsas iqtisadi təsir sahələri Rusiya ilə Çin arasında bölünüb. Dünya dəyişir. Xartland ideyası hələ yaşayır. Mərkəzi Asiya isə təbii resurslarla zəngindir.

“Xəzərneftqaz 2012” sərgisi çərçivəsində neft-qaz konfransının yekunlarının müzakirəsi davam edir. ARDNŞ vitse-prezidenti Xoşbəxt Yusifzadə konfransda bəyan edib ki, Azərbaycanın proqnozlaşdırılan qaz ehtiyatı 6 trln kubmetr, proqnozlaşdırılan neft ehtiyatı 4 mlrd tondur. Ölkənin sübut edilmiş qaz ehtiyatı 2,55 trln kubmetr, neft ehtiyatı 2 mlrd tondur. Bunları deməkdə məqsəd, yəqin, investorların ölkəyə marağını artırmaqdır. VR-də hesab edirlər ki, ölkənin neft ehtiyatı 1 mlrd tona çatmır. Qaz-kondensat həcmi maksimum 350-400 mln ton ola bilər. Yeni neft yataqları isə son zamanlar kəşf olunmayıb. Buna görə 2 mlrd neft ehtiyatı barədə deyilənlər mütəxəssislərdə şübhə yaradır. Neft hasilatında azalma tempini ilk 5 ayda 2,8% düşürmək mümkün olub. Bu, ən yaxşı halda əvvəlki hasilat həcminə çatmağa imkan verəcək. Neft hasilatının piki arxada qalıb.

Amma qaz ehtiyatları ilə bağlı mütəxəssislərdə şübhə yoxdur. Xatırlatmağa dəyər ki, son vaxtların kəşflərinin hamısı qaz yataqlarıdır. Yeni yataqların kəşfi də böyük kapital qoyuluşu tələb edir. “Total” “Abşeron” yatağında ilk kəşfiyyat quyusunda qazma işlərinin nəticələri barədə informasiya yayıb. Şirkətdə hesab edirlər ki, bu yatağın ehtiyatları daha çox – 600 mlrd kubmetr qaz ola bilər. Ancaq ikinci kəşfiyyat quyusunun qazılması artıq ÜQQ yoxluğundan təxirə salınıb. Həm də böyük dərinliklərdə işləmək üçün ARDNŞ yeni müasir ÜQQ-nun (onların qiyməti bəzən 800 mln dollara çatır) əldə edilməsi məsələsini ciddi müzakirə edir. Bu həm də Azərbaycanın öz gücü ilə keçinmək niyyətində olduğu yataqlar – “Ümid” və “Babək” üçün də vacibdir. Sonuncu yataqda bu yaxınlarda seysmik 3D-kəşfiyyatı aparıblar.

ANAM-da hesab edirlər ki, qaz ehtiyatları Azərbaycana ən azı 60 il bəs edəcək. Ölkədə illik qaz istehlakı 10 mlrd kub metr təşkil edir. Ancaq həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, istehlakın real səviyyəsi təxminən üç dəfə aşağıdır, çünki Azərbaycanda itkilərin həcmi 30% təşkil edir. ARDNŞ bu problemi ölkənin qaz paylayıcı sisteminin təkmilləşdirilməsinə dair iri layihə hesabına aradan qaldırmaq istəyir.

Ötən ayın ən nəzərəçarpan hadisəsi İstanbulda TANAP layihəsi üzrə kommersiya sazişinin imzalanması oldu. Onun altından prezident Əliyev və Türkiyənin baş naziri Ərdoğan imzalarını qoydu. Bu razılaşmanın imzalanması “Şahdəniz”in səhmdarları probleminə nöqtə qoyub. İstehlakçılara dair aydın perspektivlərin olmaması, həmçinin müvafiq infrastrukturun hazır olmaması səbəbindən ikinci fazaya dair işlərin təsdiqlənməsi həmişə təxirə salınırdı. İndi hər şey yerindədir və yaşıl işıq yandırılıb. Gələn ilin sonunda tikintisinə başlanılacaq TANAP layihəsi ilkin olaraq illik 16 mlrd kubmetr gücündə qaz (Türkiyə üçün illik 6 mlrd kubmetr) ötürülməsini nəzərdə tutur. Perspektivdə qaz kəmərinin gücü 32 mlrd kubmetrə qədər artırıla bilər. Sonuncu rəqəm bununla əsaslandırılır ki, Azərbaycan 20 mlrd qazı Avropaya ixrac edəcək, 12 mlrd kubmetr isə Türkiyənin ehtiyaclarını təmin etmək üçün gedəcək. Xatırladaq ki, bu razılaşmanın imzalanmasından əvvəl “qaz paketi” adlanan digər vacid sənəd imzalandı. O, Türkiyəyə qaz təchizatının bütün aspektlərinə və bu ölkədən tranzitə aiddir. O vaxt bu razılaşmaların kommersiya təfərrüatları açıqlanmırdı, ancaq onların bir qismi mətbuata sızdı. Yeni razılaşmada həmçinin layihənin yurisdiksiyasına və digər suallara dair konkretlik artmayıb, ancaq mexanizm artıq işə salınıb. Layihədə Azərbaycanın və Türkiyənin payı əvvəlki kimi qalıb. BP bu layihəni 7-7,5 mlrd avro dəyərində qiymətləndirib, ancaq layihənin yekun dəyəri onun 2013-cü ilin ortasına hazır olacaq TİƏ tərtib ediləndə məlum olacaq.

“Şahdəniz” konsorsiumu bu dəfə çox ehtiyatla davranıb. Konsorsiumun reallaşdırmalı olduğu SEEP vasitəsilə qaz ötürülməsi gündəlikdən çıxarılıb. Xəzər qazının Türkiyə sərhədindən Avropa ölkələrinə ötürülməsi üçün rəqabətdə olan iki layihə qalıb - Nabuccu West və TAP. Bu layihələrdən birincisinin aşkar üstünlüyü ondadır ki, Xəzər qazı bilavasitə Avstriyaya, Baumqartenə göndəriləcək. Orada qazın spot satışları üçün imkanlar açan iri qaz anbarı var. İkinci layihənin arxasında kifayət qədər sanballı neft şirkətlərinin konsorsiumu dayanır.

Bu, Türkiyə üçün bu ölkədə minlərlə yeni iş yeri təmin edəcək daha bir böyük infrastruktur layihəsidir. Qeyd edək ki, Azərbaycan ümumiyyətlə Türkiyə iqtisadiyyatında iri investora çevrilir. Avropa razılaşmaların imzalanmasını alqışladı və yenidən Transxəzər qaz kəmərinin tikintisinin vacibliyindən danışdılar. Tezliklə Aİ, Azərbaycan və Türkmənistanın ali rəhbərliyinin görüşü baş tutmalıdır. Ancaq bunun üçün çox da uğurlu məqam deyil. Rusiya daha tez-tez açıq şəkildə bəyan edir ki, o, Transxəzər qaz kəmərinin tikintisi ideyasına mane olacaq, Türkmənistanla Azərbaycanın münasibətləri isə mübahisəli “Kəpəz” (“Sərdar”) yatağına görə yenidən gərginləşib. Bununla belə Avropa İttifaqı özünü elə aparır ki, guya Xəzərin statusu problemi mövcud deyil və Azərbaycanla Türkmənistan arasında ikitərəfli danışıqları sürətləndirmək istəyir.