Fevral manatı çöktürdü

Fevralda iqtisadi həyat Azərbaycan üçün yeni olan bir hadisəyə cəmləşdi. 20 fevralda manat 34% ucuzlaşdı.

Ekspert camiəsi devalvasiyanı gözləyirdi. Region ölkələrinin çoxunda devalvasiya dalğası baş verib. Bəzi ölkələrdə o, milli iqtisadiyyatın zəifliyini göstərir, digərlərində ticari tərəfdaş olan ölkələrdə vəziyyətə reaksiya idi. Dəfələrlə yazmışıq ki, devalvasiya özlüyündə neytraldır, iqtisadi siyasətin alətlərindən biridir. Amma hökumət ona miqyaslı şəkildə əl atırsa, iqtisadiyyat buna hazır olmalıdır ki, nəticələrindən səmərəli istifadə etsin. Devalvasiya vasitəsilə ixracın stimulaşdırılması o vaxt baş verir ki, ölkə rəqabət qabiliyyətli məhsulla dünya bazarına çıxır. Neft və neft məhsullarının ixracatda ciddi üstünlüyü şəraitində manatın devalvasiyası iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə və istehsalın stimullaşmasına kömək edə  bilməz, deyə iqtisadçı Azər Mehdiyev hesab edir. İndiki devalvasiya qərarı ilk növbədə büdcə problemləri ilə bağlıdır, yalnız bundan sonra hansısa xarici ticarət fəaliyyətini dəstəkləyir.    

Azərbaycanda devalvasiya fəlakət kimi qəbul edildi. Bu, iqtisadi neqativlərə immunitetin olmamasının nəticəsidir. Devalvasiyanın qurbanları gözləniləndən çox oldu. Bunlar əsasən dollarla kredit götürən vətəndaşlardır. Paralel olaraq reytinq agentlikləri deflyasiyanın ARDNŞ, “Azərenerji” ADDY-yə təsirini öyrənir. DGK-nın gömrük rüsumları azalmayacaq, çünki baza valyutası kimi ABŞ dolları götürülür.  

Cəmiyyətin narahatlığı devalvasiya faktından çox inflyasiya ilə bağlıdır. Gerçəkdən, qiymətlər kəskin artdı, hərçənd kəskin devalvasiya zamanı belə inflyasiya olmamalıdır. Rusiyada devalvasiya 50% olsa da, qiymətlər 2-3 dəfə az artdı. İqtisadçılar bildirir ki, inflyasiyada devalvasiya tərkibi 10-15%-dən çox deyil. Axı ölkəyə hər şey idxal edilmir, idxal avadanlığı heç də dərhal alınmır. Amma qiymətlər dərhal artdı.

Devalvasiya elan ediləndən sonra cəmiyyət görünməmiş ajiotaj yaşadı. Xarici valyuta alışı kəskin artdı. AMB valyutanın alış və satış qiymətini özü müəyyən edən 10 mübadilə məntəqəsini bağladı. Baş Prokurorluq valyuta ehtikarı halları ilə məşğul oldu. İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi inzibati nəzarət yolu ilə ərzaq və ilkin tələbat mallarının qiymət artımının qarşısını aldı. Amma siqaret 30-60% bahalandı. Sonrakı günlər bir qədər ucuzlaşdı, sonra martın 1-dən aksizlərin artması ilə “qanuniləşdi”.   

DGK-nın sədr müavini Səfər Mehdiyevin sahibkarlarla görüşü şok sayıla bilərdi. O, bəyan etdi ki, malların gömrük qiymətləndirməsində müəyyən «güzəştlər» olacaq. Güzəştlərin nədən ibarət olması konkretləşdirilmir. Bu görüş qeyri-adi, fors-major idi, eyni zamanda, iqtisadiyyatın «idarə olunmasının» nümayişi idi. Sonrakı gün DGK idxal-ixrac əməliyyatlarında anti-böhran güzəştlərin olduğunu elan etdi.

İqtisadçı Rövşən Ağayevin sözlərinə görə, yəqin, “güzəşt” deyəndə "minimum qiymət"ə müvəqqəti «moratorium» nəzərdə tutulur. İndiyədək gömrükdə rüsum və vergi hesablananda qaimədəki qiymət yox, öz metodologiyaları ilə hesablanan qiymət götürülürdü. O, hesab edir ki, belə saziş nə idxalçıların, nə də istehlakçıların maraqlarına cavab verir. «İdxalda rəqabət mühiti yaradılmasa, rəsmi ödənişlərin malın gömrük dəyərinə nisbəti orta hesabla hazırkı 30-35%-dən 20%-dək endirilməsə, ərzaq bazarında vəziyyət qeyri-sabit olacaq”, deyə ekspert qeyd edir.

Devalvasiya iqtisadi camiəni hərəkətə gətirdi. Demokratiya və Rifah Hərəkatı Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində “Manatın devalvasiyasının Azərbaycan iqtisadiyyatına təsirlərinin və gözlənilən nəticələrinin qiymətləndirilməsi” mövzusunda konfrans keçirdi. Konfrans iştirakçıları iqtisadiyyat üçün bütün risklərin spektrini qiymətləndirməyə çalışdı. Bununla yanaşı, konfrans qətnamə qəbul etdi. Orda Nazirlər Kabinetinə və AMB-yə 9 tövsiyə var. AMB-yə təklif edilir ki, valyuta əməliyyatlarının tənzimlənməsi ilə bağlı normativ sənədlərə yenidən baxsın, bankların və valyuta mübadiləsi məntəqələrinin möhtəkirliyinin qarşısını alsın, kredit və depozitlərin dərəcəsinə nəzarət etsin, nağdsız hesablaşmalar genişləndirilsin, pul siyasəti və maliyyə sabitliyi haqqında bəyanat korrektə edilsin. Hökumətə tövsiyə edilir ki, qiymətlər tənzimlənsin, investisiyalar üçün şərait yaradılsın, dövlətin biznesə qanunsuz müdaxiləsinin qarşısı alınsın.

Müstəqil ekspertlərdən ibarət Ekspert Şurasının yaradılması ideyası çətin ki qəbul edilsin.

«Real» hesab edir ki, yaranmış vəziyyətdə hökumətin atacağı ilk addım idxal üzərində inhisarçılığı tamamilə aradan qaldırmaq, istənilən sahibkarın idxal fəaliyyətinə şərait yaratmaq və inzibati maneələri aradan qaldırmaq olmalıdır. Devalvasiyanın qiymət artımına mənfi təsirlərini azaltmaq üçün ölkədə ümumiyyətlə istehsal olunmayan, yaxud daxili tələbatın əhəmiyyətli hissəsi idxal hesabına ödənilən zəruri qida məhsullarına tətbiq olunan gömrük ödənişləri azaldılmalı və ya müəyyən müddətə vergidən azad edilməlidir. Həmçinin Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzvlüyü tezləşdirmək təklif edilir.

Nazirliklər antiinflyasiya mübarizəsindən geri qalmamağa çalışır. Kənd təsərrüfatı naziri Heydər Əsədov gübrə idxal edən şirkət rəhbərlərini toplayıb. O, bildirib ki, gübrə bahalanmayacaq, 70% güzəştlə «Aqrolizinq» ASC-nin filiallarına veriləcək. Bir neçə gün sonra o, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artırılması məsələsini qoyub. Prezidentin sərəncamı ilə Dövlət Toxum Fondu yaradılır.

Məlumdur ki, Rusiyada daha böyük devalvasiya olmuşdu. Amma bütün vasitələrlə inflyasiyanın buxovlanması tədbirləri görülür. Maraqlıdır ki, RF Maliyyə Nazirliyi devalvasiyanı holland sindromunun başa çatması, yəni neft “iynəsindən” azad olma məqamı kimi göstərib. Bunu anlamaq olar və bizim iqtisadiyyata da dəxli var. Xatırlatmaq lazımdır ki, hökumətin maliyyə bloku əsasən liberal məmurlardan ibarətdir. Maliyyə naziri Siluanov bildirib: «İndiki paternalist, yenidən paylama iqtisadi modelindən yeni əlavə dəyər yaradılması modelinə keçməliyik. Dövlətin tələbatını azaltsaq, inflyasiyanın azaldılmasına, şəxsi tələbatı stimullaşdıran dərəcəyə nail ola bilərik. Bu əslində struktur islahatlarına, iqtisadi aktiv əhalinin böhranla mübarizəyə cəlb edilməsi çağırışıdır.