İyundan iqtisadıyata baxış

Dünya iqtisadiyyatında vəziyyət sabitləşib, amma artıma nail olmaq mümkün olmur. Hər yerdə böhranöncəsi gözləntilər var. Son aylar neftin qiymətinin ucuzlaşması heç də hər yerdə total və kəskin məzənnə dəyişməsi yaratmadı. Rusiyada dolların bahalanması 12%, Norveç kimi ölkələrdə cəmi 3% oldu. Yəni bu ölkənin mərkəzi bankı ixracatçıların xeyrinə qərar qəbul etdi. Buna oxşar hadisə bizdə də baş verdi.

Bir çox iqtisadi hadisələrə yanaşma sərtləşib və nikbinlik üçün az yer qoyur. ARDNŞ-nin coğrafi ekspansiyası həm də yeni reallıqlara reaksiyadır. Neft-qaz bazarının xarakteri dəyişir və ARDNŞ öz risklərini minimuma endirir. ABŞ karbohidrogen idxalından tam imtinaya hazırdır. Bu, son illər “Azərilayt” neftinin tədarükünün azalmasında yaxşı görünür. Dempinqə əl atmaq da lazım gəlir – məsələn, Türkiyə üçün Azərbaycan qazının qiyməti Rusiya qazınınkından 12% ucuz olacaq. Yəqin, Avropa üçün də ucuz olacaq.

İqtisadiyyatın inkişaf tendensiyalarından görünür ki, dövlət öz hesabına iqtisadiyyata investisiya prosesini bundan sonra da gücləndirmək istəyir. Rusiyada iqtisadiyyata investisiyaların 60%-i dövlətin payına düşür. Bizdə ötən ilin yekununda bu göstərici 69% olub. Bu ilin 5 ayında əsas kapitala investisiya artımı 4473,4 mln manat, artım tempi 128,3% olub.

Hökuməti, görünür, o da ruhlandırır ki, iqtisadiyyatda dövlətin rolunun güclənməsi müəyyən dərəcədə dünya tendensiyasıdır. Bir müddət korrupsiyadan yayınıb qeyd edək ki, bunun öz məntiqi var. Özəl biznes böyük layihələrin öhdəsindən gəlmək gücündə deyil. Dövlət pis menecerdir və bunu bir çox ölkələrin təcrübəsi göstərir. Amma iri layihələri işə salaraq dövlət özəl sektor da daxil bütün iqtisadiyyatı iqtisadi prosesə cəlb edir. Mobil kiçik və orta biznes isə xarici bazarlar da daxil özünə gəlir yeri axtarır. İqtisadiyyata investisiya qoymaq imkanı olan dövlət üçün ideal mənzərədir. Çini buna nümunə göstərmək olar. Dövlət planlaşdırmasının başqa üstünlükləri də var – sahələrarası balansın inkişafı, iqtisadiyyatda multiplikativ səmərənin hesablanması.

Amma bunlar ideal halda belə olur. Ölkəmizdə iri kapital dövlətlə bu və ya digər yolla bağlıdır, özəl kapital isə əsasən məmurlara məxsus iri holdinqlər arasında paylanıb. Ona görə dövlət və özəl kapital arasında dəqiq sərhəd yoxdur. Prezident bu günlərdə “İnformasiya əldə edilməsi haqqında” qanun imzalayıb. Qanun KİV və ictimaiyyətin şirkətlər barədə məlumatlara çıxışını bağlayıb. İri iqtisadi strukturlar nəyin bahasına olursa-olsun, minoritar səhmdarları oyundan çıxarmaq istəyir ki, kənar nəzərlərdən tam uzaq olsun. Baku Stil Komponiyə məxsus “Bakelektroqaynaq” müəssisəsində bu hal müşahidə edilib. Bu müəssisəni Araz Ağalarovla bağlayırlar. “Kapitalbank”ın 99,8% paya malik əsas səhmdarları yüz əlliyə yaxın minoritar səhmdarı oyundan çıxarmaq istəyirlər. Bəlkə, sadəlövh şəkildədir, amma bu, kapital toplanmasına çox əyani nümunədir.

Dövlət investisiyalarını modernləşmə və yeni layihələrə investisiyalardan istehsalın genişləndirilməsinə bölmək lazım gəlir. İqtisadiyyatımızda ikinciyə diqqət yetirilir. İnkişaf institutlarının olmasını dövlət öz aktivinə yaza bilər. Amma onlar zəidir və az iş görə bilir. SKMF sahibkarlığın maliyyə ehtiyaclarına cavab verməyə güclə macal tapır, amma yaxşı, ritmik işləyir. Amma bu prosesləri qaydaya salacaq sənaye inkişafı üzrə dövlət proqramı formalaşdırılmayıb. Təəccüblüdür ki, BSE məhsul istehsalını üç dəfə artırmaq niyyətindədir və Hövsanda yeni zavod tikmək istəyir. Gəncə gil-torpaq zavodu istehsalı genişləndirməyi hədəfə alıb. Bu layihələr üçün xammal bazası yoxdur və belə layihələrin həyata keçirilməsi zamanı ehtiyatlı olmaq lazımdır. 90-cı illərdə idxal edilən boksitlərdən asılılığı aradan qaldırmaq üçün Daşkəsən alunitinin bazasında alüminium istehsalı müzakirə edilirdi. Məşhur “Mital” Bakıda öz təmsilçiliyini açsa da, metallurgiya bazarımıza uyğunlaşa bilmir.

Sənaye inkişafı siyasətinin dəqiq struktur tərtibatı yoxdur. Çində ticarət, sənaye, texnologiya və elmə bir zəncir kimi baxılır. Bu, müvafiq nazirliyin adında da əksini tapır. Türkiyə də Çin nazirliyinin analoqunu yaradıb.

Ölkənin ümumi daxili məhsulunun artımı 5 ayda 0,7%-ə çatıb. Qeyri-neft sektorunda artım 10,5%, neft sektorunda azalma 6,5% olub. Deyəsən, bu dəfə sezilən artım mənbəyi aqrar sektor olub. Orada 7,1% artım qeydə alınıb. Hasilat sənayesində 11,6 mlrd manat, (sənaye məhsulunun 77,5%-i), neft emalında 790,8 mln manat, kimyada 91,4 mln manat, elektrik enerjisi və qaz istehsalı və bölgüsündə 729,7 mln manat, su paylanmasında 76,6 mln manat məbləğində məhsul istehsal edilib. Beləliklə, özəl sektor 5 ayda 1,6 mlrd manat (sənaye istehsalının 10%-i) məbləğində sənaye məhsulu istehsal edib. Onun əsas hissəsi yeyinti sənayesinin (1 mlrd manat) payına düşür. Burada təklif artıq tələbi ötür. Demək, aqrar emalı keyfiyyəti və əmək məhsuldarlığını yüksəltməklə xarici bazara çıxmalıdır.

Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi 5 ayda 2,5% artaraq $14,4 mlrd-a çatıb. Dövlət sektorunun xüsusi çəkisi ixracatda 95% ($10,2 mlrd) olub. Cəmi ixracat $10,7 mlrd manat və ya ötən ilin eyni dövründəkindən 1,4% çoxdur. Göründüyü kimi, özəl sektorun xüsusi çəkisi ixracatda çox azdır. Bir tendensiya isə qalmaqda davam edir - idxal ixracdan sürətlə artır (artım 5,9%). İdxal mallarının ümumi həcminin ($3 674,7 mln) 21%-i ($771 mln) dövlət müəssisələrinin payına düşür.

Azərbaycan xaricə iri investor olmağa başlayır və təsadüfi deyil ki, bir çox böhranlı ölkələr bizimlə iqtisadi körpü qurmağa çalışır. İyunda bu, Portuqaliya idi, bu ölkənin XİN başçısı Azərbaycana gəldi. Bir çox ölkələrlə Azərbaycanın investisiya üzrə müsbət saldosu var. İİN-ə görə, Azərbaycanda Türkiyə kapitallı 1106 şirkət, Türkiyədə Azərbaycan kapitallı 1000 şirkət işləyir. Türkiyənin Azərbaycana investisiyaları $1,9 mlrd, ARDNŞ və başqa şirkətlərin Türkiyəyə investisiyaları $4,5 mlrd-dır. 2018-ci ilə qədər ARDNŞ-nin investisiyaları $17 mlrd-a çatacaq. Təəccüblü deyil ki, Türkiyədə bu yaxınlarda Azərbaycan sahibkarlar birliyi yaradılıb (TAIB). Aydındır ki, ölkə şirkətlərinin xaricə çıxışı ölkənin və şirkətin nüfuzunu yüksəldir, imkanları artırır. Amma burada məsrəf var. Bu gün xaricə investisiya prosesi çox iri miqyaslıdır. İstisna edilmir ki, dövlət vəsaitləri ayrı-ayrı şəxslərin nəfinə yuyulur. Bundan başqa, pul vəsaitlərinin hərəkəti üzərində ciddi nəzarət lazımdır.

Bu gün ölkədə bir sıra sahələr var ki, qeyri-neft sektorunun inkişafına kömək edir. Bunlardan biri kənd təsərrüfatıdır. Dövlətstatkoma görə, ilin əvvəlindən bitkiçilik məhsulları istehsalı 23,1%, heyvandarlıq məhsulları 5,4% artıb. Mövsümi amil nəzərə alınsa, Azərbaycan bir sıra tərəvəz və meyvə növləri üzrə (kartof, kələm, soğan, göy, xiyar, pomidor və s.) daxili tələbatı 90-100% təmin edir. Diri çəkidə ət istehsalı 173,2 min ton və ya ötən ilin eyni dövründəkindən 3,4% çox olub. Süd sağımı 700 min ton (+7,2%) təşkil edib, 495 mln toyuq yumurtası alınıb (+12,2%). 2 iyul üçün ölkədə 1584,2 min ton taxıl yığılıb (+ 24,1%). Ümumi məhsulun 2,7 mln ton olacaqğı gözlənilir. Taxıl Fondu fermerlərdən taxıl almağa başlayıb – tonu 230 manata.

Texniki bitkilərlə bağlı vəziyyət isə pisdir. Mayda 237,8 ton çay yığılıb. Bu, ötən ilin eyni dövründəkindən 13,8% azdır. Pambıq əkilən sahələr üçdə bir azalaraq 29,3 min ha olub.

İqtisadçılar hesab edir ki, kənd təsərrüfatının subsidiyalara ehtiyacı 30% təmin edilir. ABŞ-da kənd təsərrüfatının inkişafına başqa sahələrdən 30% çox vəsait qoyulur. Sahənin institusional problemləri subsidiyalardan daha vacibdir. Fermer təsərrüfatlarının böyüdülməsi real xarakter almalıdır. Aqrar istehsalçını sığortalamaq (məhsul üzrə) lazımdır, amma kənd təsərrüfatı kreditlərinin sığortalanması daha vacibdir. İrriqasiya işləri dövlətin sərt nəzarəti altında artırılmalıdır. Fermerliyin inkişafını yavaş artan emal da ləngidir.

İnformasiya sektoruna böyük ümid bəslənilir. RİTN bu yaxınlarda elan etdi ki, 2012-2022-ci illərdə İKT sektoruna $3,6 mlrd qoyulacaq. Kosmik sənaye və e-hökumətin yerüstü və naqilsiz şəbəkəsinin yaradılmasına $1 mlrd investisiya ayrılacaq. Daha $500 mln regonal innovasiya zonasının inkişafına, $100 mln rəqəmsal televiziyaya ayrılacaq. Maraqlıdır ki, azad innovasiya zonası yaradılması ideyası uzun illərdir müzakirə edilir, amma bunun niyə baş verməməsinin aydın səbəbi yoxdur (texnoloji zonanın yaradılmasının yeganə təcrübəsi Sumqayıt sənaye parkıdır, amma o, bir sahə və bir şirkət üçün yaradılıb). RİTN-in iştahası artır və artıq orbitə buraxılacaq bir yox, 3 peykdən danışırlar. RİTN iddia edir ki, bu, yaxşı kommersiya layihəsi olacaq: $200-300 mln sərmayə qoyulacaq, peyklərin icarəsindən gəlir $600-650 mln qiymətləndirilir. Bu gün RİTN “Hər evdə fiberoptika” proqramı üçün Neft Fondundan 350 mln manat vəsait istəyir. Nazirlik bunu özəlləşdirilmədən öncə “Aztelekom”un qiymətini qaldırmaq zərurəti ilə izah edir. 12 ildir bu barədə danışılır. RİTN həmçinin sektorun orta illik artımını 20% (5 ayda artım 116,5%-dir) səviyyəsində saxlamağı vəd edir.

Daşınmaz əmlak bazarını da dəyişikliklər gözləyir. Əvvəlki aylarda belə imkana Mərkəzi Bank eyham vurdu və yeni ipoteka proqramı hazırlandığını bildirdi. Amma hələlik bu sektorun infrastrukturuna son şəkil verilməsini müşahidə edirik. Bu gün əmlak qiymətləndirilən zaman vicdansızlığa yol verilməməsi üçün qiymətləndirmə haqda qanuna yenidən baxılması, xüsusi cəzalar təyin edilməsi zərurəti yetişib. Torpaq üçün normativ qiymət 10 il əvvəl Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiqlənib və onları dəyişmək lazımdır. “Torpaq icarəsi haqqında” qanuna bir sıra düzəlişlər edilib. Onlara əsasən, icarəçidən torpaq alınan zaman dövlət ona həmin ölçüdə və keyfiyyətdə torpaq sahəsi verə bilər. Eyni zamanda, icarəçiyə torpağa çəkilən xərclər üçün kompensasiya nəzərdə tutulub. Payçı vətəndaşları aldadan tikinti şirkətləri problemi daim müzakirə edilir. Onların sayı 2012-ci ildə iki vahid artaraq 14-ə çatıb. Tikintisi başa çatmayan evlərin özəlləşdirilməsinə qanuni əsasda icazə verilməsi də təklif edilir. Maraqlıdır ki, dünya daşınmaz əmlak bazarında vəziyyət fonunda bir sıra ölkələr məhdudlaşdırıcı tədbirləri gücləndirir. Arzu olunsa, burada müasir iqtisadiyyatın israfçı xarakterinə mane olmaq niyyətini də görmək olar. Belə ki, 1 yanvar 2013-cü ildən İsveçrədə ikinci ev almağa əlavə məhdudiyyətlər qoyulacaq. Bu qərar referendumda qəbul edilib.

Mayda daşınmaz əmlak bazarında 0,32% artım olub, deyə "MBA consulting"in baş direktoru Nüsrət İbrahimov bildirib. İlin əvvəlindən artım 5,62% olub. May göstərdi ki, bazarda qiymətlər fərqli istiqamətdə dəyişir. Təkrar bazarda mayda 0,6% artım, ilkin bazarda 0,5% azalma olub. Buna səbəb odur ki, təkrar bazar ipoteka predmeti olan nisbətən ucuz mənzillər hesabına aktivləşir. İlkin bazarda təklif bol olsa da, tikinti davam edir.

Mayda yeni tikilən binalarda l kv m mənzilin orta qiyməti 0,2% düşüb. Ötən rübün eyni dövrü ilə müqayisədə qiymətlər 0,5%, bu ilin yanvarı ilə müqayisədə 3,3%, ötən illə müqayisədə 2,3%, böhranlı 2008-ci ilin sentyabrı ilə müqayisədə 31,3% düşüb (onda 1 kv m 1 194 manat idi). Yeni binalar və tikinti şirkətləri mayda 420 və 150 olub. Bu gün daşınmaz əmlak bazarı Rusiyanınkını bir qədər təkrar edir. Rusiya ilə müqayisədə nisbətən yüksək olmayan daşınmaz əmlak qiymətini (2011-ci ildə 6% illik artım) bazar analitikləri Rusiya rublunun intensiv kotirovka dəyişməsi ilə izah edirlər. Analitiklər əmindir ki, bazarda qiymətləri pul kütləsi artımı yox, inhisarçılar və qeyri-sağlam rəqabət diktə edir.

Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların daşınmaz əmlak bazarımızı dəstəkləməsi vacibdir. Bir sıra rəylərə görə, böhrana qədər onlar Azərbaycanda satılan hər 100 evdən 65-i alıblar. Qlobal böhrandan sonra bu rəqəm 20-yə düşüb.

Korrupsiya ilə mübarizə nəticə vermir. Bir sıra ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda müxtəlif informasiyaların məxfiləşdirilməsi prosesi başlayıb. Bizdə qanunlara SC-lərin sahibləri barədə informasiyanı məxfiləşdirən düzəlişlər edilib. Ukraynada baş planların mətn hissəsi məxfiləşdirilib. Orada torpaq sahələri və onların qiyməti barədə məlumat olur. Bu ölkənin ictimaiyyəti qətiyyətlə tələb edir ki, şəhərsalma sənədləşməsi layihələri ictimai müzakirəyə çıxarılsın. Şəhərsalma Məcəlləsi qəbul ediləndə bizdə də belə problemlərin yaranacağını gözləmək olar. Mütəxəssislər yeni infrastruktur obyektlərinin psportlaşmasının aparılmamasından narahatdır. Bu, layihələrin keyfiyyətini və qarşıdan gələn illərdə infrastruktura xidmət xərclərini qiymətləndirməyə mane olur.

Ölkə iqtisadiyyatının əsas məsələsi iqtisadi münasibətlərin dəyişməsidir. Buraya kapital yığımı ilə mübarizəni nəzərdə tutan antiinhisar mübarizəsi və rəqabət üçün meydanın genişləndirilməsi daxildir (Rəqabət Məcəlləsi yenə müzakirə edilmədi). Görüşdüyümüz sahibkarların çoxu hətta çoxlu problemi olan məhkəmə sistemindən yox, hər şeydən öncə gömrükdən danışır. Gerçək antikorrupsiya mübarizəsi bu sahədən başlamalıdır. Və bunun üçün siyasi iradə lazımdır. Praktik olaraq tamamilə məmurlardan təşkil edilən Korrupsiya ilə Mübarizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına da inam yoxdur. Bu yaxınlarda Ziyalılar Forumu korrupsiya ilə mübarizə üzrə müstəqil komissiya yaratmaq təşəbbüsü ilə çıxış etdi.