Zəngin oktyabr

Oktyabr hadisələrlə zəngin olub. Burda ölkə üçün hansısa bir xüsusi mövzunu ayırmaq olmur. Parlament  2016-cı ilin büdcəsini qəbul edib. Ayın ovqatını xeyli dərəcədə parlament seçkisi öncəsi mübarizə formalaşdırırdı. Amma onun nəticələri xeyli dərəcədə əvvəlcədən həll olunmuşdu. 17 oktyabrda gözlənilmədən MTN şefi vəzifədən azad olundu. Sosial apatiya və cəmiyyətin təşvişləri hökuməti məcbur etdi ki, iqtisadi böhran təzahürlərinin qarşısını alsın. Əvvəlki aylarda heç vaxt prezidentin iqtisadiyyatı reallığa uyğunlaşdırmaq üçün bu qədər fərmanı olmamışdı. 

Bir həftəlik büdcə müzakirələri rəvan oldu. Onlar əski deputatlar və yeni namizədlər arasında kəskin polemika predmeti olmadı. 20 oktyabrda büdcə cüzi düzəlişlərlə qəbul edildi. Maliyyə Nazirliyi iqtisadi proqnozları azaltdı. Nazir Samir Şərifovun sozlərinə görə, əvvəllər hökumət 2016-cı ildə ÜDM artımını 4,4% proqnozlaşdırırdısa, indi gözlənti 3,3%-dir. Bir çox beynəlxalq institutlar isə 2% deyir. Maliyyə Nazirliyi iki ssenari hazırlayıb – nikbin (neftin barreli $60) və bədbin ($40).

Hökumət üçün o da dilemma oldu ki, iqtisadi böhran təzahürləri neft-qaz sahəsində yeni iri layihələrin başlanması ilə eyni vaxta düşür. Onlardan imtina etmək olmaz, amma həyata keçirmək üçün ölkənin resursları da yetərli deyil. Bu günlərdə bildik ki, “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsində payını maliyyələşdirmək üçün xarici kreditorlardan 7 mlrd dollar istəyir. Amma şübhə yoxdur ki, qarşıdakı bir neçə ildə iqtisadiyyatda investisiya prosesinə neft sektoru dəstək verəcək. 2019-cu ilə kimi «Şahdəniz-2» layihəsinə xarici şirkətlərn böyük investisiyaları gözlənilir.

İqtisadiyyatın israfçı xarakter daşıdığı dövr başa çatıb. Səciyyəvidir ki, 2013-cü ildə kreditor olan (kreditor/borcalan nisbəti mərkəzi hökumət üçün а +1,4%) Azərbaycan ən azı 2017-ci ilə kimi borcalan ölkə olacaq. 2000-2011-ci illərdə bu göstərici +4,8% olub (Əlavəyə bax). Hər yerdə müşahidə edilən maliyyə axınının azalması iqtisadiyyatın zəif yerlərini aşkarladı. Dövlətstatkom bəyan etməli oldu ki, ilin dörddə üçündə 30 min iş yeri bağlanıb.  Ölkədə məşğulluq göstəricisi nə qədər manipulyasiya edilsə də, pisləşir. Özəl sektor xərcləri optimallaşdırır. Bu isə iş yerlərinin itirilməsi deməkdir. İri dövlət müəssisələri maaşı ödəmədiyi üçün tez-tez etirazlar olur. Amma xüsusən ərzaq inflyasiyasına yol vermək olmaz. Bəzi beynəlxalq təşkilatlar ilin sonu üçün 7, 8% ərzaq inflyasiyası vəd edir.

İqtisadiyyatın real vəziyyəti necədir? Büdcənin ixtisarı ən qorxulu şey deyil. Çünki ARDNF-dən yönəldilən vəsaitlərin çoxu investisiya layihələrinə gedir, bürokratiya onları mənimsəyirdi. İndi büdcə “təbii” ölçüsünə düşəcək. Sosial xərclər əvvəlki illərdəki kimidir. İnvestisiya xərclərinin azalması da iş yeri itkisidir. Ən pisi odur ki tədiyə balansı pisləşir. 2011-ci ildə bu göstərici $17 mlrd, 2014-cü ildə  $10 mlrd olub. Bu il cari əməliyyatlar hesabının müsbət saldosu $2 mlrd-a düşəcək. Bu, ticarətdə müsbət saldonun azalması ilə daha çox bağlıdır.

Yanvar-sentyabrda məcmu xarici ticarət dövriyyəsi 35,72% ($ 15 mlrd 348,5 mln) azalıb. Bunun $ 8 mlrd 769,9 mln-ı ixracın, $ 6 mlrd 578,5 mln idxalın payına düşür. Yəni idxal ixraca yaxınlaşır. Hasilatın azalması və neftin ucuzlaşması Azərbaycanın Avropa İttifaqı ölkələri ilə xarici ticarət dövriyyəsinə təsir edib. İxrac 42,91% azalaraq $ 5 mlrd 282,8 mln, idxal  11,62% azalaraq $1 mlrd 968,5 mln olub. Bir sıra analitiklərə görə, xarici ticarət saldosu 2023-cü ildə sıfıra düşəcək (Əlavəyə bax). Görünür, indi bu proses sürətlənəcək. Tədiyə balansının saldosunun balanslaşdırılmasının yollarından biri iqtisadiyyata kapital axınının artırılmasıdır.

9 ayda Azərbaycan istehsalçılarının mal ixracı həcmi yarıyacan azalıb. Bu işdə istehlak malları və xammala tələbatın azalması da mühüm rol oynayır. İlin əvvəlindən çay (-44,3%), qənd (-2,2%) və bitki yağı (-22,4%) ixracı azalıb. Onların əsas istehsalçısı “Azersun Holding” MMc-dir. Alkoqollu və sərinləşdirici içki ixracının həcmi 22% azalıb ($19,1 mln). İlin əvvəlindən $162,4 mln məbləğində meyvə-tərəvəz ixrac olunub. Bu, ötən ilin eyni dövründəkindən 3,5% azdır. Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsullarının Rusiyaya ixracı ümidi hələ doğrulmur. Təkcə kimya məhsullarının ixracı artıb (+37,8%, $72,2 mln). Başqa sözlə, devalvasiya ixracatda heç nəyi yaxşılaşdırmayıb. Təbiidir, çünki iqtisadiyyat qeyri-neft sektorunun inkişafına köklənə bilməyib. Hərçənd qeyri-neft sənayesinin inkişaf tempi neft sektorundan yüksək idi. 

Səbəb budur ki, yeni müəssisələrin tikintisi, sənaye və texnoloj parkların yaradılması gecikir. Bir çox yeni müəssisələrin işə düşməsi 2018-19-cu illərə təxirə düşüb.

Neft Fondunda da azalma var. Bu ilin 9 ayında onun gəlirləri 6 mlrd 397,1 mln manat, xərcləri 8 mlrd 041,2 mln manat olub. Yəni ARDNF-nin büdcəsi 853,7 mln manat kəsirlə icra edilib. Ötən ilin eyni dövründə bu göstərici 2 mlrd 090,7 mln manat idi. AMB-nin valyuta ehtiyatları oktyabrda 180 mln manat azalıb. 

Rüb ərzində 3,7% iqtisadi artım qeydə alınıb. Amma ÜDM pul ifadəsində 8,5% azalıb. Təskinlik verən odur ki, beynəlxalq reytinqlərdə yerimiz pis deyil. BVF öz proqnozunda hökumətdən daha nikbindir. Onun rəyinə görə, bu il ÜDM  $64 mlrd (hökumətin fikrincə,  57,1 mlrd manat), 2016-cı ildə  $63,6 mlrd (hökumətin fikrincə, 57,7 mlrd manat) olacaq. Son 3 ildə Azərbaycan rifah reytinqində 23 bənd irəliləyərək MDB ölkələrinin çoxunu keçib. Doing Business reytinqində mövqeyimizi qorumuşuq. 2014-2015-ci illərdəki 3 islahat ölkənin uğuru sırasına daxil edib   – biznesin başlanması (7 yer, əvvəl 12-ci), tikintiyə icazə alınması (114, əvvəllər 150) və minoritar səhmdarların hüquqlarının qorunması (36, əvvəllər 51). Amma mülkiyyətin qeydiyyatı və kreditə çıxış göstəriciləri pisləşib. Nəzərə almaq lazımdır ki, bir çox reytinqlər 2014-ci ilin vəziyyətinə görədir, o vaxt iqtisadi vəziyyət pis deyildi.

Əlbəttə, hökumədə anlayırlar ki, qeyri-neft sektoruna diqqət artırılmalıdır. Burda tikinti ilə yanaşı, mövcud institutların işlərinin korrektəsi vacibdir. Yenidən sənayeləşmə üzrə ilk addımlar atılanda belə hesab edilirdi ki, AİŞ işə qoşulacaq. Amma bu struktur süst çıxdı və təkcə uğurlu şirkətlərlə işlədi. SKMF-nin ucuz kreditlərinin 70%-i iri şirkət və holdinqlərin dövriyyə kapitalına getdi. Söhbət böyük aktivləri olan strukturlardan gedir. Həmçinin bank sistemində müvazinət bərpa edilməlidir.     

Oktyabrdakı prezident fərmanları hökumətin narahatlığını əks etdirir. AİF-in ASC-yə çevrilməsi mənzil bazarı və tikinti sektorunu canlandırmaq cəhdidir. Daşınmaz əmlakın sadələşdirilmiş qeydiyyatı üzrə qanunvericiliyə düzəliş də həmin məqsədi güdür. Statistika deyir ki, tikinti sektoru və ticarət hələlik qeyri-neft sektorunun əsas artım mənbəyidir. Böyük neft gəlirləri olanda tranzit gəlirləri hökuməti maraqlandırmırdı. İndi hər şeyi hesablamaq lazım gəlir və tranzit potensialından tam həcmdə istifadə edilməlidir. Hələlik strateji tranzit layihələri çox yavaş irəliləyir, ölkə rəhbərliyi isə yük daşımaları tarifləri üzrə Əlaqələndirmə Mərkəzi yaratmaq qərarına gəlib. Bu, tranzit daşımalarını sürətləndirə bilər. Biznes maliyyə ilə yanaşı həm də inzibati məngənədədir. Prezidentin biznesi yoxlanmasına iki il moratorium qoyması bununla bağlıdır. Lisenziya sayını azaltmaq cəhdləri də edilir. Bir sözlə, sağlam prosesdir. 

Maraqlıdır, biznes dəqiq anlayıb ki, ölkə inkişaf etmədən onun səyləri əbəsdir. Yenidən sənayeləşmə davam etdirilməli, onun institutlaşması güclənməli, köhnə institutlar inkişaf etdirilməli, yeniləri yaradılmalıdır. İqtisadiyyatın ixracatda nisbi üstünlüyü axtarılmalı, mal və xidmət ixracının bir neçə əsas istiqaməti yaradılmalıdır. Bütün ölkələr xarici investisiya ovuna çıxıb və Azərbaycan burda istisna olmamalıdır. Milli kapital yenə iri investorların peyda olmasının qarşısını alır. Sonuncular ölkəyə elə də can atmır, hesab edirlər ki, ölkədə qanunun aliliyi, mülkiyyətin tam müdafiəsi, rəqabət mühiti təmin edilməyib. Sistem mühafizəkar olanda iqtisadi liberallaşma xoşuna gəlmir. Amma iqtisadiyyat bəzən öz imperativlərini diqtə edir. Kiçik və orta müəssisələrin böyük hissəsi zəifdir, amma çoxdur: böhran təzahürü yarananda onların enerjisi böhrandan çıxmağa kömək edə bilər. İri kapitala yox, onlara kömək lazımdır. Korrupsiya ilə mübarizə onunla bağlıdır ki, o, iqtisadiyyatın inkişafına ciddi əngəl törədir. Hakimiyyətin növbəti enerjili addımlarını gözləmək lazım gəlir.