Mərkəzi Asiyanın çoxqütblülüyü dövrü, deyəsən, başa çatır

Mərkəzi Asiya (MA) dövlət başçılarının beşinci Məşvərət Görüşü 14-15 sentyabr tarixlərində keçirilib. Görüşdə əzəmət və dəbdəbə mühiti hökm sürürdü. Tədbiri səmimi və ürəyiaçıq qonaqpərvərliyi ilə məşhur olan Tacikistan prezidenti Emomali Rahmon qəbul edirdi, bu da sammitə şərq ekstravaqantlığı mühiti bəxş etdi. (Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının beşinci Məşvərət görüşündə Tacikistan Respublikasının Prezidenti Emoməli Rəhmon, Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti Kasım-Jomart Tokayev, Qırğızıstan Respublikasının Prezidenti Sadır Japarov, Türkmənistan Prezidenti Serdar Berdimuhammedov, Özbəkistan Respublikasının Prezidenti Şavkat Mirziyoyev və fəxri qonaq — Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev iştirak ediblər).

Mərkəzi Asiya əzəmətinin və avtoritar liderlərin zahirən təntənəli toplantısının arxasında həm regional, həm də geosiyasi problemləri əhatə edən çox sayda ciddi çağırış gizlənir. Regional kontekstdə ciddi narahatlıqlar təhlükəsizlik, logistika, su resurslarından istifadə və iqtisadi əməkdaşlıqla bağlıdır. Bu narahatlıqlar görüşdə iştirak edən dövlət başçılarının dərc etdiyi diqqətlə hazırlanmış yekun bəyanatda əksini tapıb.

Qlobal amillərə gəlincə, onlar tərəflərin razılığı ilə sammitdə ifadə olunmayıb. Bu təmkinliliyə iki əsas amil səbəb olur. Birincisi, bir tərəfdən Birləşmiş Ştatlar və Avropa İttifaqı, digər tərəfdən Rusiya arasında ilk növbədə Ukraynada davam edən münaqişədən bəslənən amansız rəqabət yaranıb. Bundan başqa, Çin geosiyasi səhnədə öz strateji trayektoriyasını müəyyən etməyə çalışır ki, bu da vəziyyəti daha da çətinləşdirir. İkincisi, bu qlobal geosiyasi oyunçular arasında Mərkəzi Asiya regionunda hökmranlıq uğrunda artan rəqabət yaranmış vəziyyətin önəmini göstərir.

Beləliklə, Beşinci Məşvərət Görüşünün arxasında regional və beynəlxalq dinamika şəbəkəsi dayanır, burada Mərkəzi Asiyanın sərvətinin cazibəsi mövcud dərin geosiyasi problemləri gizlədir.

Regional çağırışlar

2022-ci ilin iyulunda Qırğızıstanda keçirilən Məşvərət Görüşündən sonra Mərkəzi Asiya regionu regional problemlərin kəskin şəkildə artmasının şahidi oldu. Tacikistan və Qırğızıstan arasında, əsasən Tacikistanın Vorux anklavına gedən yola nəzarət uğrunda amansız silahlı sərhəd münaqişəsi baş verdi. Bu münaqişə insanların faciəvi ölümünə və qonşu dövlətlər arasında münasibətlərin gərginləşməsinə səbəb oldu.

Bundan başqa, avqustun ortalarında Qazaxıstan və Qırğızıstan arasında münasibətlərdə gərginlik artdı. Qırğızıstan su kvotalarının dolması və Qırğızıstanın özündə onun çatışmazlığı ilə əlaqədar Qazaxıstana su tədarük etməkdən imtina etdi. Buna cavab olaraq Qazaxıstan Qırğızıstanın nəqliyyat vasitələrinin girişinə məhdudiyyətlər tətbiq etdi. Lakin bu yaxınlarda keçirilən sammitdə iştirak edən tərəflər bu aktual problemlərin beynəlxalq hüquq çərçivəsində diplomatik məsləhətləşmələr yolu ilə həllinə dair razılıq əldə etdilər.

Regional əməkdaşlıq sahəsində nəzərəçarpan nailiyyətlərdən biri regional ticarətin xeyli artması oldu. Son beş ildə regiondaxili ticarət dövriyyəsi 80% artaraq, 10 milyard dolları keçib. Mərkəzi Asiya dövlətləri diqqəti idxal mallardan asılılığın azaldılması üzərində cəmləşdirərək, yaxın gələcəkdə bu rəqəmi 15 milyard dollara çatdırmaq niyyətindədirlər.

Məsələn, Qazaxıstan region dövlətlərinə 175 əmtəə kateqoriyası üzrə ixracı artırmaq potensialını aşkar edib. Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev həmçinin Central Asia Gateway portalı vasitəsilə məhsul istehsalçılarının vahid elektron məlumat bazasını yaratmağı təklif edib.

Sammitin gündəliyində daha bir əsas bənd logistika idi. Regionun logistika infrastrukturunun zəif olduğunu və daxili və xarici əlaqə üçün baryer kimi beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin inkişaf etmədiyini etiraf edən dövlət başçıları Mərkəzi Asiyanın Transxəzər marşrutu ilə qərb istiqamətinə çıxışını asanlaşdıran orta dəhlizin əhəmiyyətini qeyd ediblər.

Türkmənistan prezidenti Serdar Berdıməhəmmədov Mərkəzi Asiya nəqliyyat-logistika platformasının yaradılmasını təklif edib. Bu platformanın əsas məqsədi regionda nəqliyyat qovşaqlarının yaradılması imkanlarının araşdırılması, mövcud nəqliyyat dəhlizlərinin səmərəliliyinin artırılması və Mərkəzi Asiya dövlətlərinin ərazisindən keçən beynəlxalq nəqliyyat marşrutlarında gömrük, miqrasiya və digər prosedurların sadələşdirilməsi olacaq.

Ticarət problemlərinə toxunan Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev regionda, əsasən əsas xarici bazarlardan coğrafi uzaqlıqla əlaqədar, yük daşımalarının dəyərinin yüksək olduğunu qeyd edib. O, hərtərəfli rəqabətədavamlı tariflərdən istifadə sayəsində Çin, Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq və Avropa İttifaqı bazarlarına çıxışı təmin edən səmərəli nəqliyyat dəhlizlərini təşviq etmək üçün konkret mexanizmlər işləyib hazırlamaq zərurətini vurğulayıb.

Sammitdə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin fəxri qonaq kimi iştirak etməsi əlamətdar hadisə oldu. Onun iştirakı Mərkəzi Asiya regionun nəqliyyat istiqamətinin müəyyən edilməsində mühüm irəliləyişi göstərib. Ötən il Azərbaycan və MA ölkələri arasında ticarət dövriyyəsi üç dəfədən çox artıb, bu zaman cari ilin ilk yeddi ayı ərzində 50%-lik əlavə artım qeydə alınıb. Birgə investisiya fondları yaradılıb, növbəti üç il ərzində 1 milyard dollardan çox qarşılıqlı investisiyalar barədə razılıq əldə olunub. Həm sənaye, həm də kənd təsərrüfatı layihələri, o cümlədən mehmanxana sektoruna və turizmə investisiyalarla yanaşı, pambıqçılıq, ipəkçilik, bağçılıq və heyvandarlıq sahəsində layihələr həyata keçirilir.

Nəqliyyat və logistika sahəsi bu inkişaf edən münasibətlərdə həlledici yer tutur. Azərbaycan Mərkəzi Asiya ölkələri üçün Türkiyə və Avropa bazarlarına gedən yolda etibarlı tranzit ölkəsidir. İnvestisiyalar Bakı-Tbilsi-Qars dəmir yolunun müasirləşdirilməsinə, Bakı ticarət limanının imkanlarının artırılmasına və yük daşımalarına artan tələblərin təmin edilməsi üçün Azərbaycanın gəmiqayırma zavodlarının istehsal gücünün artırılmasına yönəldilir.

Bundan başqa, Əliyev tariflərin optimallaşdırılması, tənzimləmə və gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi və şəffaflığın artırılması və bütün iştirakçılar üçün bərabər şərtlərin təmin edilməsi üçün Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizinin rəqəmsallaşdırılması zərurətini qeyd edib. Ölkələr arasında əməkdaşlığın yeni istiqaməti regionda rəqəmsal rabitənin möhkəmləndirilməsi üçün lif-optik infrastrukturun yaradılmasına yönəlmiş “Rəqəmsal ipək yolu” layihəsidir.

MA geosiyasəti

Moskva və Pekinin qərb dövlətləri ilə qarşıdurmasının güclənməkdə davam etməsi fonunda Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının görüşü bu ölkələrin vahid cəbhədə çıxış etmək istəyini göstərib.

“Son illər “Mərkəzi Asiya+” formatları çərçivəsində əməkdaşlıq xeyli fəallaşıb, Aİ, ABŞ, Çin, Rusiya və Yaxın Şərqlə münasibətləri əhatə edib”, deyə Prezident Tokayev diplomatik şəkildə qeyd edib. “Bu formatların üstünlüklərindən maksimum istifadə etmək üçün biz birlikdə onları milli maraqlarımıza əsaslanan yüksək keyfiyyətli məzmunla tamamlamalıyıq. Həmrəyliyimizi və birliyimizi dünya ictimaiyyətinə nümayiş etdirmək üçün ortaq və ya maksimum yaxın mövqedən çıxış etmək vacibdir.

Son bir ildən artıq bir dövrdə geosiyasi dinamika xeyli dəyişib. Rusiyanın Ukraynada hərbi əməliyyatları Moskvaya qarşı sanksiyaların gücləndirilməsinə gətirib çıxarıb, bir halda ki, Birləşmiş Ştatlar və Çin arasında gərginlik misli görünməmiş həddə çatıb. Deməli, beş Mərkəzi Asiya dövlətinin hamısı qlobal təlatümlərin çarpaz küləkləri altında qalır.

Beynəlxalq ictimaiyyətin Mərkəzi Asiya ölkələrinə diqqəti durmadan artır və ötən il ərzində region ölkələrinin iştirakı ilə müxtəlif səviyyələrdə beş sammit keçirilib. Bu sammitlərdə Astanada ABŞ-ın və MA-nın xarici işlər nazirləri, Sianda Çin və MA-nın xarici işlər nazirləri, Almatıda Aİ və MA hökumət başçıları və Ciddədə Fars Körfəzi dövlətlərinin və MA-nın hökumət başçıları iştirak edib.

Cəmi bir neçə gün sonra Mərkəzi Asiya liderləri Nyu-Yorkda “C5+1” formatında ilk sammitdə ABŞ prezidenti Co Baydenlə görüşəcəklər. Sammit BMT-nin 78-ci Baş Assambleyası çərçivəsində baş tutacaq. Bu görüşü digərlərindən fərqləndirən məqam odur ki, dövlət başçıları dünyada ən nüfuzlu dövlətin dəvəti ilə toplaşırlar. Bu ilkin müşahidə müzakirələrin uzunmüddətli strateji məsələlərə həsr olunacağını təxmin etməyə imkan verir.

Bu sammit daim dəyişən və münaqişələrlə əhatə olunmuş dünyada həm bütünlükdə regionun, həm də onun ayrı-ayrı ölkələrinin beynəlxalq mövqeyinin müəyyən edilməsi nöqteyi-nəzərədən böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çoxqütblülüyə əsaslanan xarici siyasət istiqamətini seçməkdə nisbətən azad olan Mərkəzi Asiya dövlətlərinin dövrü başa çatmaq üzrədir. Qlobal siyasətdə yaranmış dünya nizam-intizamının çağırışlarının yaratdığı sarsıntıların MA dövlətlərinin beynəlxalq mövqeyi üçün birbaşa nəticələri var. Müxtəlif qırılma nöqtələri ilə bağlı beynəlxalq rəqabətin artması kontekstində Birləşmiş Ştatlar Mərkəzi Asiya ölkələrindən beynəlxalq mövqeləri ilə bağlı daha çox dəqiqlik gözləyirlər.

Fakt budur ki, bu mürəkkəb geosiyasi şəraitdə MA ölkələri regiondaxili problemlərinə baxmayaraq, vahid xarici siyasət mövqeyi işləyib hazırlamaq haqqında razılıq əldə ediblər. Müxtəlif xarici istiqamətlər və təşəbbüslər üzrə razılaşdırılmış mövqe işləyib hazırlamaq üçün bu ölkələr öz milli və konkret regional potensiallarını diqqətlə dəyərləndirməli, eyni zamanda öz aralarında yaxşı düşünülmüş əlaqələndirmə və etimad strategiyasını həyata keçirməlidirlər.

Əməkdaşlıqda son təmayüllər, xüsusilə Ukraynadakı münaqişədən sonra əməkdaşlıqdakı son tendensiyalar siyasi, təhlükəsizlik, iqtisadiyyat və logistika sahələrində regional əməkdaşlıqda birləşmiş qüvvənin meydana çıxdığını göstərir. Görüş iştirakçıları qarşılıqlı koordinasiya ilə bağlı nəzərəçarpan həvəs göstəriblər, regional inteqrasiya proseslərinin sürətləndirilməsi üçün yüksək səviyyədə məsləhətləşmələrə fəal maraq nümayiş etdiriblər.

Prezident Əliyevin BMT-nin Mərkəzi Asiya iqtisadiyyatları üçün xüsusi yubiley proqramı - SPECA çərçivəsində dövlət başçılarının 14-16 noyabra planlaşdırılan növbəti görüşünü Bakıda keçirmək təklifi bu regional trayektoriyaya uyğundur. Rəsmi gündəliyin atmosferə zərərli tullantıların atılması ətrafında döndüyü bir vaxtda aydındır ki, mürəkkəb regional və qlobal geosiyasət məkanını nəzərə alaraq, müzakirələr  yeni müstəqil dövlətləri qarşısında dayanan ən mühüm məsələlərə həsr olunacaq.