Paşinyanın dəhliz spekulyasiyası

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Azərbaycanı Laçın dəhlizində nəzarət-buraxılış məntəqəsi yaratmaqda ittiham edib, onun fikrincə, bu, 9 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatın (ÜB) 9-cu bəndinə ziddir.

O eləcə də Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan-Ermənistan-Naxçıvan nəqliyyat kommunikasiyasını Zəngəzur dəhlizi adlandırması ilə də qəti şəkildə razılaşmadığını bildirib. Paşinyan bu nəqliyyat arteriyasının “dəhliz” kimi təsnif edilməsinə qəti şəkildə qarşı çıxıb və Zəngəzurdan keçən yolun dəhliz siyahısına daxil edilmədiyini əsas gətirərək, öz bəyanatını əsaslandırmaq üçün Üçtərəfli Bəyanata müraciət edib. O, bu marşrutu nəqliyyat kommunikasiyası adlandırıb, onun sözlərinə görə, Ermənistanda bu marşrutu “erməni qovşağı” adlandırırlar.

“Dəhliz” (Zəngəzur nəzərdə tutulur) termininə gəlincə, mən onu Şimal-Cənub, Şərq-Qərb dəhlizinə münasibətdə eyni şəkildə işlətdim. “Dəhliz” ifadəsinin işlədilməsi kiminsə ərazisinə təcavüz deyil. Bu, beynəlxalq termindir”, - deyə Əliyev cavab verdi.

Daha sonra Laçın dəhlizi mövzusuna qayıdan Paşinyan bəyan edib ki, Azərbaycan Rusiya sülhməramlılarının iştirakı ilə bu dəhlizi qanunsuz olaraq bloklayıb.

Əliyev izah edib ki, Azərbaycanın nəzarət-buraxılış məntəqəsi Rusiya sülhməramlılarının keçid məntəqəsindən 20 addım aralıdadır. Heç bir maneə yoxdur. Azərbaycanın etnik erməni sakinləri hər iki istiqamətdə sərbəst hərəkət edirlər.

Biz Zəngəzur dəhlizinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdik. Təşəbbüs etmək bizim haqqımızdır. Əliyev bildirib ki, bu, Rusiya Federasiyası və prosesdə iştirak edən digər vasitəçilər tərəfindən dəstəklənir.

Paşinyan yenidən söz alıb: Laçın dəhlizi Rusiya sülhməramlılarının nəzarətində olmalıdır, yəni bu dəhlizdə başqa heç kim nəzarəti həyata keçirə bilməz. Orada baş verən hər şey birbaşa Üçtərəfli Bəyanatın pozulmasıdır.

Mübahisələrdən yorulan Vladimir Putin mövzunu bağlamağa çalışıb: Terminologiya vacibdir, amma ondan da önəmlisi odur ki, fundamental məsələ - ərazi bütövlüyünün tanınması (Azərbaycan və Ermənistan arasında) üzrə razılaşma var.

Kreml sahibinin əhvalını tutan Paşinyan deyib: Biz onların keçdiyi ölkələrin suverenliyi və yurisdiksiyası çərçivəsində regional kommunikasiyaları açmağa hazırıq. Mən 9 noyabr 2020-ci il və 11 yanvar 2021-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatların 9-cu bəndində nəzərdə tutulan nəqliyyat və iqtisadi əlaqələri nəzərdə tuturam.

Beləliklə, ardıcıllıqla:

9 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatın 3-cü bəndində deyilir: Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingenti Dağlıq Qarabağda təmas xətti və Laçın dəhlizi boyunca yerləşdirilir. Dəhlizdə yox, “Laçın dəhlizi boyu” diqqət yetirin.

Bundan əlavə, 6-cı bənddə deyilir ki, Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin edəcək və eyni zamanda Şuşa şəhərinə təsir etməyəcək Laçın dəhlizi (eni 5 km) Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingentinin nəzarətində qalır. Nəzarətin hansı formasından söhbət getdiyi açıqlanmır. Burada həm bunu, həm də dəhlizin hüdudları daxilində mövcudluğu başa düşmək, onu dəhlizin hüdudlarından kənarda vizual müşahidə aparmaq kimi anlamaq mümkündür. Üçtərəfli Bəyanatın məntiqinə görə, Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingenti dəhliz boyu yerləşməlidir və müşahidə aparmalıdır. Amma reallıq ondan ibarətdir ki, Üçtərəfli Bəyanata zidd olaraq sülhməramlılar Laçın dəhlizindədir. Əliyev bildirib ki, sülhməramlı kontingentin postu Azərbaycanın sərhəd xidmətinin buraxılış məntəqəsindən 20 addım aralıda yerləşir.

6-cı bənddə həmçinin qeyd olunur ki, Tərəflərin razılığı ilə Laçın dəhlizi üzrə növbəti üç il ərzində Dağlıq Qarabağ və Ermənistan arasında əlaqəni təmin edən yeni nəqliyyat marşrutunun tikintisi planı müəyyən ediləcək və sonradan bu marşrutu qorumaq üçün Rusiya sülhməramlı kontingenti yenidən yerləşdiriləcək.

Azərbaycan Respublikası Laçın dəhlizi ilə hər iki istiqamətdə vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verir.

Əvvəla, yeni marşrut xətti istifadəyə verilib. İkincisi, qeyd olunur ki, Rusiya sülhməramlı kontingenti yeni marşrutu qorumaq üçün dəyişdirilib, ona nəzarət etmək üçün yox.

Paşinyanın istinad etdiyi 9-cu bəndə gəlincə, Azərbaycan onu pozmayıb.

9-cu bənddə deyilir: Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrini blokdan çıxarılır. Ermənistan Respublikası vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətini təşkil etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə təminat verir. Nəqliyyat əlaqəsinə nəzarəti Rusiya FTX-nin Sərhəd Mühafizə Xidməti həyata keçirir.

Əliyev qeyd edib ki, Azərbaycan Laçın dəhlizini bağlamayıb, lakin öz yurisdiksiyası çərçivəsində beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisində nəzarət-buraxılış məntəqəsi yaradıb, Azərbaycanın erməni vətəndaşlarının və və humanitar yüklərin gediş-gəlişinə mane olmur (söhbət münaqişəyə qədərki Azərbaycan sakinləri və onların övladlarından gedir). Bu, həqiqətən də, belədir. Ötən ilin sonunda Ermənistan cəmiyyətində başlayan  Azərbaycanın blokadası, humanitar böhranın yaranması və əhalinin ölüm ərəfəsində olması barədə kampaniya zamanın sınağından keçməyib. Əhali normal rejimdə yaşayır, məlumat şəbəkəsində aclıqdan və soyuqdan ölüm faktları qeydə alınmayıb. Bu o deməkdir ki, Azərbaycanın 9-cu bəndə uyğun olaraq verdiyi təminatlar yerinə yetirilir. Amma Ermənistan tərəfdən hər şey fərqlidir. Ermənistan nəqliyyat kommunikasiyalarını açmayıb, vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin Zəngəzur vasitəsilə hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətini təmin etməyib.

Dəhliz nədir?

İndi isə Zəngəzur nəqliyyat hissəsi ilə bağlı dəhliz termini ilə bağlı. Təsadüfi deyil ki, “nəqliyyat dəhlizi” beynəlxalq anlayışı sistem hesab olunur. O, fəaliyyətini təşkil edən çoxsaylı qovşaqlardan və təşkilatlardan ibarətdir. Bunlar logistiklər, dəmir yolu stansiyalarının, gömrük və vergi müfəttişlərinin əməkdaşlarıdır. Hər bir təşkilat öz funksiyalarını yerinə yetirir, lakin əksər hallarda bu, bütün sistemin işinin təhlili, daha rahat və daha sürətli çatdırılma üsullarını tapmaq yolları, müəyyən bir dövriyyənin qanuniliyi və vergitutmasıdır.

Zəngəzur kommunikasiyası işə salındıqdan sonra yuxarıdakı təsvirdə göstərildiyi kimi, qaçılmaz olaraq dəhliz statusu alacaq. İkincisi, Azərbaycanla Ermənistan arasındakı münasibətləri nəzərə alsaq, marşrutun təhlükəsizliyinin yüksək dərəcədə təminatını tələb edəcək. Və nəhayət, üçüncüsü, o, Şimal-Cənub və TRACEKA beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin ayrılmaz hissəsidir. Azərbaycanın yurisdiksiyası çərçivəsində daxili istifadə üçün nəzərdə tutulan, eyni zamanda, həm lokal, həm də milli olan Laçın dəhlizindən fərqli olaraq, Zəngəzur dəhlizi beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir. Və bu dəhlizi  əngəlləmək istiqamətində bütün cəhdlərə onun açılmasında maraqlı olan transmilli mərkəzlər tərəfindən müvafiq reaksiya veriləcək.

Rusiya ərazisindən iki beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi keçir (BND): Rusiya Federasiyasından Qazaxıstana və Çinə, Koreya yarımadasına, Monqolustana üç qolu olan "Transsib" (Asiya-RF-Avropa). Üç qollu “Şimal-Cənub”: Qazaxıstan vasitəsilə, Xəzər dənizi vasitəsilə, İran (Astara) və Ermənistan (Zəngəzur) sərhəddinə çıxışla Azərbaycan vasitəsilə. Yəni əslində Zəngəzur Şimal-Cənub-un tərkib hissəsidir və təkcə onun yox.

Rusiyanın Şimal-Cənubu və Avropanın TRACECA-sı Azərbaycanda kəsişdiyinə görə bundan sonra da Avropa nəqliyyatı Astara və Zəngəzur vasitəsilə cənuba doğru hərəkət edərək İrana və ondan kənara çıxacaq.

ТРАСЕCА-nın saytının qeyd etdiyi kimi, beləliklə, Azərbaycan ərazisindən Şərq-Qərb (bu dəhliz çərçivəsində TİTR, Lapis Lazuli, Qara dəniz-Xəzər dənizi, Çin-Özbəkistan-Azərbaycan), Şimal-Qərb və Cənub-Qərb beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri keçir.

Bundan əlavə, qeyd etmək lazımdır ki, sovet illərində hətta vahid ölkə çərçivəsində Zəngəzur (Meğri) nəqliyyat sahəsi dəhliz adlanırdı. Plexanov adına Rusiya İqtisad Universitetinin “İqtisadi nəzəriyyə” elmi məktəbinin direktoru Vladimir Yeqorov və Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatik Akademiyasının professoru Vladimir Ştol “Nəqliyyat dəhlizləri. Geosiyasi aspekt” adlı məqalədə qeyd edirlər ki, Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında əldə edilmiş üçtərəfli saziş sayəsində SSRİ zamanı fəaliyyət göstərən, Azərbaycanı Naxçıvan anklavı ilə birləşdirən “nəqliyyat dəhlizi” bərpa oluna bilər. 

Bu il martın 30-da Rusiyanın baş naziri Mixail Mişustin onların genişləndirilməsi planlarını ilin birinci yarısının sonuna qədər yekunlaşdırmağı tapşırıb, prioritet nəqliyyat və logistika marşrutları “Şimal-Cənub”, Azov-Qara dəniz və Şərq istiqamətləridir.

Hökumət səylərinin böyük hissəsini Rusiyanı İran və Hindistanla birləşdirəcək Şimal-Cənub beynəlxalq multimodal nəqliyyat dəhlizinin inkişafına yönəltməyi planlaşdırır.

2022-ci ilin oktyabrında II Xəzər İqtisadi Forumunda da Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi müzakirə olunub. Multimodal marşrut Rusiya Federasiyasına logistika zəncirlərini yenidən qurmağa və Asiya, Yaxın Şərq və Afrika bazarlarına çıxmağa kömək edəcək. Xəzər regionunun beş dövlətindən 2022-ci ilin payızından Mişustin iki dəfə marşrutun qollarından birinin (Zəngəzur) keçdiyi Qazaxıstan, Azərbaycan, Türkmənistan və Ermənistana səfər edib.

Gəlin ümumiləşdirək. Bütün bunlardan belə nəticə çıxır ki, Paşinyan Şimal-Cənub İTC-nin 42 kilometrlik Zəngəzur nəqliyyat hissəsinin dəhliz statusu ilə bağlı iddialarını Əliyevin simasında Azərbaycana deyil, Putinin simasında Rusiyaya, Şarl Mişelin şəxsində Avropa İttifaqına təqdim etməlidir.