Sülhə cəhd: Ukraynada sülh naminə qlobal sammit haqqında

Son bir ildə Kiyevin diplomatik cəbhəsində prezident Vladimir Zelenskinin "sülh formulu" ilə bağlı fəaliyyət coşub. Ukrayna rəhbərliyinin fikrincə, bu on bəndlik plan davam edən münaqişənin ədalətli nizamlanması üçün əsasdır və Zelenski ardıcıl olaraq vurğulayır ki, istənilən sülh prosesi alternativ təkliflər istisna olmaqla, bu şərtlərə ciddi şəkildə cavab verməlidir.

Bu səylərin əsasını iyunun 15-16-da İsveçrədə keçiriləcək "Qlobal sülh sammiti" təşkil edir. Bu əlamətdar tədbirdə məqsəd sülhün əsası kimi "Zelenski formulu"nu müzakirə və potensial olaraq təqdir  etmək üçün dünyanın hər yerindən liderləri bir araya gətirməkdir. Sammitin kulminasiya nöqtəsinin fəaliyyət planının hazırlanması olacağı gözlənilir. Daha sonra plan Moskvaya təqdim ediləcək.

Zelenski ilk dəfə öz formulunu 2022-ci ilin noyabrında İndoneziyada keçirilən G20 sammitində təqdim edib. O, uğurlu taxıl ixrac təşəbbüsü ilə paralellər apararaq öz planının hər bəndinə analoji çoxtərəfli yanaşma təklif edib. “Artıq bizim müsbət təcrübəmiz var... Bu, necə işləyir? BMT və sazişlərin iki tərəfi var...Mənim səsləndirdiyim bəndlərin hər birinin reallaşması analoji şəkildə işləyə bilər. Tərəflər bu və ya digər məsələdə aparıcı rol oynamağa hazır olan müxtəlif dövlətlər ola bilər", - Zelenski açıqlama verib.

Zelenskinin "sülh formulu"na radiasiya və nüvə təhlükəsizliyinə, ərzaq və enerji təhlükəsizliyinə, bütün məhbusların və deportasiya olunanların azad edilməsinə, BMT nizamnaməsinə əməl olunmasına, ərazi bütövlüyünün bərpasına, Rusiya qoşunlarının çıxarılmasına və hərbi əməliyyatların dayandırılmasına çağırışlar daxildir. Həmçinin sənəddə ədalətin bərpasının, ekosidə qarşı mübarizənin, eskalasiyanın qarşısının alınmasının və müharibənin tamamən başa çatmasının zəruriliyi vurğulanır.

Bir çox Qərb analitiki hesab edir ki,  bu plan mahiyyətcə Rusiyanın kapitulyasiya şərtlərini diqtə edir. Kiyevin nöqteyi-nəzərindən isə sənəd Ukraynanın suverenliyinə, beynəlxalq hüququn daha geniş prinsiplərinə və ədalətə qəti sadiqliyi əks etdirir. Ukrayna rəsmi şəxslərinin sözlərinə görə, plan tərəfdaş dövlətlərə daha çox birbaşa qarşılıqlı əlaqə qurmaq istədikləri elementləri seçməyə imkan verir, baxmayaraq ki, bəzi məqamlar, əsasən də Rusiya qoşunlarının çıxarılması və təcavüzkarlara qarşı məhkəmə tədbirləri mübahisəlidir,  xüsusilə də Qlobal Cənub ölkələri arasında.

Sammitə hazırlıq təşkilati maneələr və geosiyasi təzyiqlərlə əlaqədar çətinliklər olmadan keçməyib, əsasən Rusiya tərəfdən təzyiqlər olub. Moskva Ukraynaya dəstəyini ifadə edən, eyni zamanda Rusiyanın hərəkətlərinə qarşı xəbərdarlıq  edən Qlobal Cənub ölkələrini iştirakdan çəkindirməyə çalışıb.

Bu çətinliklərə baxmayaraq, sammitə hazırlıq işi intensiv davam edir. Zelenskinin ofisinin rəhbəri və sülh formulunun strateji reallaşmasının memarı Andrey Yermakın müşaviri Darya Zarivnanın sözlərinə görə, sammit münaqişə ilə bağlı qlobal mövqenin formalaşmasında mühüm addımdır. "Sammitdə... onun iştirakçıları "Zelenskinin formulu" əsasında hazırlanmış konkret sülh planını "əsas götürməlidirlər", - Zarivna BBC-yə müsahibədə deyib.

İştirakçıların dairəsi geniş olaraq qalır. Bildirilir ki, 160-dan çox ölkəyə dəvətnamələr göndərilib, baxmayaraq ki, iştirakçıların dəqiq siyahısı gizli saxlanılır. Sammitin nəticələri qeyri-müəyyən olsa da, ən azı gələcək sülh danışıqları üçün - tam ratifikasiya edilmiş sənəd  olmasa da -  əsası təmin edəcək.

Çətin seçim: Ukrayna böhranı üzrə sammitdə Azərbaycanın və digərlərinin rolu

Azərbaycanın və Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) digər ölkələrinin mümkün iştirakı Ukrayna böhranının geosiyasi dinamikasının mürəkkəbliyi baxımından problemlidir. Rusiyanın güclü təsiri altında olan bu ölkələr Ukraynanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı rəsmi mövqe və Moskva ilə əlverişli münasibətlərin saxlanması zərurəti arasında balans yaradaraq qeyri-müəyyən vəziyyətə düşüblər.

Azərbaycan kimi MDB ölkələrinin mövqeyi nüanslı və çoxşaxəli olması ilə fərqlənir. Bir tərəfdən, beynəlxalq normalara və bir çox qlobal təşkilatın rəyinə uyğun olaraq Ukraynanın suverenliyinə və münaqişələrin dinc yolla həllinə dəstək ifadə ediblər. Digər tərəfdən, bu ölkələr onların xarici siyasətinə tez-tez əhəmiyyətli təsir göstərən Rusiya ilə iqtisadi, siyasi və təhlükəsizlik sahəsində əlaqələrinə diqqət yetirməlidirlər. Bu ikilik xüsusilə Azərbaycanın yanaşmasında özünü göstərir. Rusiya ilə sıx əlaqələrə baxmayaraq, Azərbaycan Ukraynanın ərazi bütövlüyünü ardıcıl olaraq dəstəkləyir və bu ölkəyə sistematik humanitar yardım göstərir. Qeyd edək ki, Moskva bu hərəkətlərə açıq şəkildə qarşı çıxmır ki, bu da Azərbaycanın ikili mövqeyilə sakitcə razılaşdığını göstərir. Bu, Azərbaycan kimi ölkələrin vasitəçilik səylərinin fayda verə biləcəyilə bağlı Kiyev və Moskva arasında daha geniş, ifadə edilməmiş bir anlayışın olduğunu əks etdirir.

Beləliklə, Azərbaycanın unikal mövqeyi onun sammitdə iştirakını təkcə mümkün yox, həm də mühüm edə bilərdi. Onun rolu ziddiyyətli  maraqlar arasında əlaqə rolunu oynaya bilər, potensial olaraq dialoqa və qarşılıqlı anlaşmaya xidmət edə bilərdi. Bundan əlavə, Azərbaycanın Türkiyə ilə "bir millət, iki dövlət" siyasəti çərçivəsində münasibətləri sammitdə effektiv iştirakı üçün  potensialını daha da artırır. Beynəlxalq məsələlərdə, əsasən Ukrayna üzrə  daha müstəqil və iddialı mövqe tutan Türkiyə dialoq və kompromisə tərəfdar olan Azərbaycanla tandem şəklində çıxış edə bilərdi.

Bundan əlavə, Azərbaycan və Türkiyə ilə yanaşı Mərkəzi Asiya ölkələrinin də daxil olduğu daha geniş Türk Dövlətləri  Təşkilatı kollektiv olaraq regional perspektiv təklif edə bilərdi ki, bu da həm Ukraynanın, həm də Rusiyanın maraqlarını balanslaşdırardı. Hər iki ölkə ilə öz tarixi və dostluq əlaqələri sayəsində bu qrup kompromislərə dair  danışıqlarda təsirli qüvvə ola bilərdi.

Bu ölkələrin sammitdə strateji iştirakı həm Moskva, həm də Kiyev üçün mühüm fürsət ola bilərdi. Münaqişənin hər iki tərəfilə əlaqələri olan ölkələri cəlb etməklə, sammitdə bu münasibətlərdən hərtərəfli və inklüziv dialoqu təşviq etmək üçün istifadə oluna bilərdi. Belə yanaşma nəinki zəruri problemlərin həllinə kömək edə bilər, həm də daha geniş Avrasiya regionunda möhkəm sülhün bərqərar olmasına zəmin yarada bilər.

Yuxarıda deyilənlər belə fikir yaradır ki, Azərbaycanın və analoji dövlətlərin rolu müzakirələrin formalaşmasına və bəlkə də daha balanslaşdırılmış və praqmatik nizamlanma istiqamətində konstruktivizm əlavə edə bilər.