Tokayevin düzəlişlərinin deklarativ olaraq qalmaq riski var

Mayın 5-də referendum keçiriləcəyini elan edən Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev düzəlişlər edilməsi zərurətini konstitusiya islahatının aparılması ilə izah edib. İslahat dövlət modelinin tamamilə transformasiyasına yönəlib. Bu, “superprezident” idarəetmə formasından parlamentin rolunun və hökumətin onun qarşısında hesabatlılığının artdığı prezident idarəetmə formasına keçidi nəzərdə tutur.

İyunun 5-də seçicilər konstitusiyanın 99 mövcud maddəsindən 33-nə dəyişikliklərlə bağlı səs verəcəklər.

Tokayev iddia edir ki, dəyişikliklər prezidentin səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxaracaq və hakimiyyət qolları arasında tarazlığın formalaşması üçün şərait yaradacaq.

Majilis və regional maslihat (bələdiyyə) deputatlarının seçilməsində qarışıq majoritar-proporsional modelə keçid, 1995-ci ildə ləğv edilmiş Konstitusiya Məhkəməsinin bərpası və İnsan hüquqları müvəkkili statusunun konstitusiya səviyyəsində təsbit edilməsi nəzərdə tutulur. Qazaxıstanın “Qazaxıstan Respublikasında insan hüquqları müvəkkili haqqında” qanunu 2021-ci ilin dekabrında Tokayevin israrı ilə qəbul edilib. Buna qədər ombudsman prezident tərəfindən təyin edilirdi və ona hesabat verirdi.

1995-ci ildə ilk konstitusiya qəbul edildikdəne tibarən ona 4 dəfə - 1998, 2007, 2011 və 2017-ci illərdə düzəlişlər edilib.

2000 və 2017-ci illərdə Nazarbayev Qazaxıstanın siyasi həyatına təsirini artırmaq üçün konstitusiyaya yüzə yaxın düzəliş edib. O, özü üçün dövlətin banisi, ilk prezident, millət atası imtiyazlarını təsdiq edib.

Tokayevin konstitusiyası prezidentin siyasi partiya üzvü olmasını qadağan edir.

İndi Prezident Senata 15 üzv yerinə 10 üzv irəli sürəcək. Beş namizədi Milli İcmalar Assambleyası irəli sürəcək.

Konstitusiya məhkəməsinin və ali məhkəmənin sədrini parlament təsdiq edəcək. Konstitusiya məhkəməsinin altı üzvünü Məclis (parlamentin aşağı palatası), üç üzvünü senat (parlamentin yuxarı palatası) irəli sürəcək, dörd üzvünü prezident təqdim edəcək.

Düzəlişlərə əsasən, partiyaların qeydiyyatı sadələşdirilir. Konstitusiya məhkəməsinin, Ali Məhkəmənin və digər məhkəmələrin sədrlərinin və hakimlərinin, Mərkəzi Seçki Komissiyasının sədrlərinin və üzvlərinin, Parlamentin reviziya komissiyasının, hərbi qulluqçuların, milli təhlükəsizlik və hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarının partiya və həmkarlar ittifaqlarına üzvlüklərinə qadağa tətbiq edilir.

Yeni konstitusiya prezidentin ən yaxın qohumlarının dövlət sektorunda siyasi və rəhbər vəzifələr tutmasını qadağan edəcək.

Torpaq və onun təki Qazaxıstan xalqının mülkiyyəti elan edilir.

Qazaxıstan dövlət sistemində islahatlar zərurəti yanvardakı etirazlardan sonra ortaya çıxıb. Martın 16-da Tokayev artıq siyasi islahatlar aparmaq zərurətindən danışıb. Aparıcı hüquqşünaslardan və hüquqçulardan ibarət işçi qrup yaradılıb, qrup aprelin 22-də siyasi islahatlar aparılması üçün əlavə və dəyişikliklər layihəsini təqdim edib.

Tokayevin konstitusiya islahatlarının təhlili belə bir qənaət yaradır ki, hazırki prezident fərdlərin, qrupların və hakimiyyət qollarının tarazlığının təmin edilməsi yolu ilə daha sabit cəmiyyətə nail olmaq üçün həqiqətən də dəyişiklik etmək istəyir. Amma dəyişikliklərin deklarativ mahiyyət qazanacağı və həyata keçirilərkən, yəni təcrübədə məhv olacağı təhlükəsi mövcuddur.

Problem ondadır ki, Tokayevin islahatı dövlət-cəmiyyət münasibətlərinin təməlində deyil, üst strukturunda müəyyən dəyişikliklər nəzərdə tutulur.

Məlum olur ki, Tokayevin komandasının müxtəlif sahələr üzrə dəqiq məqsədləri və vəzifələri, dəqiq tarixləri və cəmiyyətin bütün üzvləri üçün dəqiq nəticələri olan vahid Yol Xəritəsində birləşdiriləcək dəyişikliklər proqramları yoxdur. Belə bir hərtərəfli sənədin olmaması fonunda konstitusiyaya dəyişikliklər hüquqi-texniki xarakterli islahatların yalnız bir hissəsidir, amma bu, Tokayevin komandasının qələmə vermək istədiyi kimi, islahat deyil. Faktiki olaraq, Yol Xəritəsi olmadan konstitusiya dəyişiklikləri atın önünə qoşqu qoşmaq kimi bir şeydir.

Keçmiş qeyri-demokratik postsovet ölkələrində tamamilə demokratik konstitusiyaların qəbul edildiyi, amma sonradan ölkə həyatı üçün yalnız prezidentlərin inauqurasiyasında istifadə olunan deklarativ sənədə çevrildiyi çox sayda nümunə var.

Məsələn, Azərbaycanda Konstitusiya Məhkəməsi və parlamentə hesabat verən ombudsman institutu var, amma ölkə vətəndaşların konstitusion hüquqlarının və insan hüquqlarının pozulması sayına görə rekord qırır. Konstitusiyaya əsasən, xalq hakimiyyətin mənbəyidir, amma əslində belə deyil.

2017-ci il yanvarın 25-də Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayevin ümummilli telemüraciətlə çıxış etdiyini, öz səlahiyyətlərinin xeyli azaldığını və parlament idarəetmə formasına keçid elan etdiyini yada salaq.

Nazarbayev bildirib ki, superprezident modeli “dövlətin formalaşmasında böyük çətinliklərin aradan qaldırılması” vəzifəsini yerinə yetirib.

O deyib ki, səlahiyyətlərinin bir hissəsini parlamentə və hökumətə verəcək, bunu “hakimiyyətin ciddi şəkildə yenidən bölüşdürülməsi və hakimiyyətin və bütünlükdə siyasi sistemin demokratikləşdirilməsi” adlandırıb.

Dəyişikliklərə əsasən, 40 məsuliyyət sahəsi prezident administrasiyası tərəfindən icra hakimiyyətinə və ya parlamentə bölüşdürülüb. Nazarbayevin fikrincə, parlament hökumətin formalaşdırılmasında daha əhəmiyyətli rol oynayacaq, bu da kabinetin hesabatlılığını artıracaq.

26 düzəliş Nursultan Nazarbayevin 9 mart 2017-ci il tarixində imzaladığı “RQ Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklərin edilməsi haqqında” qanuna əsasən edilib.

Konstitusiyaya qəbul edilmiş, fəaliyyət proqramı olmayan, texniki xarakter daşıyan, ölkənin aktual problemlərini həll etməli olan dəyişikliklər 2022-ci ilin yanvarında məntiqi nəticəyə gətirib çıxarıb.

Tokayevin düzəlişlərinin cəmiyyətdə gərginliyi bir qədər azaldacağını gözləmək olar, amma əsaslı dəyişikliklərə səbəb olmayacaq. Belə dəyişikliklər olmadan isə bütün cəmiyyəti bütün resurslara malik olan Qazaxıstanın sürətli demokratik inkişafı prosesinə cəlb edilməsi qeyri-mümkündür.

Turan Analitika Xidməti