Azərbaycanda oliqarx idarəçiliyindən menecer idarəçiliyinə keçid

Azərbaycanda  oliqarx idarəçiliyindən menecer idarəçiliyinə keçidin ilkin dövründə bu transormasiyanın subyektinə dövlət siyasətinin həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları, sahə nazirlikləri daxil edilib. Ötən üç onillikdə  ictimai (qaz, su, işıq və sair), nəqliyyat (hava, dəmiryol, su, avtomobil, metro) və rabitə (internet, telekommunikasiya və sair) xidmətlərin təminatı ilə məşğul olan iri dövlət şirkətlərində sovet dövründən qalma təkbaşına idarəçilik modeli və inzibatçılıq büdcə, kredit və müştərilərdən yığılan vəsaitlərin səmərəsiz xərclənməsi ilə nəticələndi.  Bu sahədə fəaliyyət göstərən Dövlət Mülkiyyətli Şirkətlər (DMŞ) iri vergi ödəyiciləri kimi uçota alınsa da yekunda onların büdcəyə verdiklərindən çox aldıqları[1],  dövlət zəmanəti ilə götürdüyü xarici borclardan səmərəsiz istifadə etdikləri üzə çıxdı.  Əldə etdikləri xüsusi, büdcə və borc vəsaitlərini qeyri-şəffaf  və hesabatsız xərcləyən DMS-lərin rəhbərləri də oliqarx sırasına qoşuldu. Onlar arasında aparıcı mövqeyə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ), Azərbaycan Hava Yolları (AZAL), Azərsu, Azərenerji, Azərişıq, “Azərbaycan dəmir yolları”, "Meliorasiya və su təsərrüfatı” şirkətlərinin rəhbərləri çıxdı.

Hesablama Palatasının “Azərbaycan Respublikasının 2019-cu il dövlət büdcəsinin icrası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsinə və dövlət büdcəsinin icrasına dair illik hesabatına[2]  Rəydə bildirilir ki, 6 iri dövlət vergi ödəyicisi üzrə dövlət büdcəsindən icra olunan vəsait ilə onların dövlət büdcəsinə ödənişlərinin (vergi orqanları tərəfindən daxilolmalar) müqayisəsi göstərdi ki, "Azərbaycan Hava Yolları” QSC istisna olmaqla digər 5 iri vergi ödəyicisi tərəfindən dövlət büdcəsinə ödənilən vergi və digər ödənişlərin məbləği həmin müəssisələr tərəfindən dövlət büdcəsindən icra olunan vəsaitdən az olub. Belə ki, büdcəyə "Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC 10,8 milyon manat ödədiyi halda, büdcədən 652 milyon manat, "Azərsu" Səhmdar Cəmiyyəti 24,6 milyon manat qarşılığında 483,7 milyon manat, Dövlət Neft Şirkəti "Azəriqaz" Səhmdar Cəmiyyəti 34,2 milyon manat ödədiyi halda 462,3 milyon manat, "Azərenerji" Səhmdar Cəmiyyəti 90,8 milyon manata qarşılıq 403 milyon manat, "Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi" QSC 24,5 milyon manat ödədiyi halda 44 milyon manat, "Azərbaycan Hava Yolları” QSC 35,9 milyon manat ödədiyi halda 10 milyon manat subsidiya alıb. Adıçəkilən böyük şirkətlərin büdcədən aldIğı subsidiya 2 milyard manatdan çoxdur.
Dövlət şirkətləri büdcədən 4 milyard manat subsidiya aldığı halda büdcəyə cəmi 1,847 milyard manat ödəniş ediblər. Bu ödənişin də 1,411 milyard manatını ARDNŞ verib. Digər şirkətlərin payına 436 milyon manat düşüb. Bu qədər vəsaiti yuxarıda adı çəkilən şirkətlərin hər birinə ödənilib.  2019-cu ildə  Dövlət Vergi Xidməti xətti ilə dövlət büdcəsinə təmin edilən gəlirlərin tərkibində dövlət mülkiyyətində olan müəssisələrin payı 24,1% təşkil etməklə, 2018-ci ilə nisbətən 36780,1 min manat və ya 2,0% azalıb.  

Dövlət müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində yaranan xarici borclar  da artmaqdadır. Belə ki,  2020-ci ilin əvvəlində Azərbycan dövlətinin xarici borcu 9,091 milyard dollar oduğu halda onun  390 milyon dolları "Meliorasiya və su təsərrüfatı” ASC-nin, 970,3 milyon dolları "Azərsu"nun, 885,8 milyon dolları "Azərbaycan Dəmir Yolları” ASC-nin payına düşüb. İmzalanan sazişlərə  əsasən "Meliorasiya və su təsərrüfatı” ASC-yə görə 627,1 milyon dollar, "Azərsu"ya görə 1,269 milyard dollar, "Azərbaycan Dəmir Yolları” ASC-yə görə 1,368 milyard dollar əlavə borc cəlb edəcək.

Sadalanan faktlar göstərir ki, dövlət şirkətləri dövlət büdcəsi üçün ağır yükdür. Şirkətlərin xərclərinin hansı mənbələr hesabına artması, ayrılan subsidiyaların hansı məqsədlə istifadə edilməsi məlum deyil. Çünki şirkətlərin fəaliyyətində hesabatlılıq və şəffaflıq yoxdur, zəruri məlumatlara çıxış imkanları məhduddur.  Şirkətlərin idarə edilməsi nəticəsində yaranan ağır maliyyə təminatı idarəetmənin düzgün təşkil edilməməsindən qaynaqlanır. Buna görə də 7 avqust 2020-ci il tarixli president fərmanı[3] ilə dövlət şirkətlərinin və müəssisələrinin, habelə dövlət payı olan təsərrüfat cəmiyyətlərinin vahid prinsiplər əsasında idarə olunması, onların fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, o cümlədən həyata keçirdikləri investisiya proqramlarının şəffaflığının və iqtisadi səmərəsinin yüksəldilməsi, rəqabət qabiliyyətinin artırılması, maliyyə sağlamlığının və dayanıqlılığının yaxşılaşdırılması məqsədilə Azərbaycan İnvestisiya Holdinqi  yaradıldı və onun müşahidə şurası formalaşdırıldı.  Sağlamlaşdırılması nəzərdə tutulan dövlət şirkətlərinin və müəssisələri, habelə dövlət payı olan təsərrüfat cəmiyyətləri 5 noyabr 2020-ci il tarixli prezident fərmanı[4] ilə 5-i Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin tabeliyində olmaqla cəmisi 22 şirkət Azərbaycan İnvestisiya Holdinqinin idarəetməsinə verildi.

Bununla da 2020-ci ildən başlayaraq iri dövlət şirkərtlərində də müasir korporativ  idarəetmə modelinin tətbiqi ilə əlaqədar bir sıra addımlar atılır. Bu məqsədlə hüquqi baza və institutlar formalaşdırılır ki, bununla  da DMŞ  rəhbərləri olan  oliqarxların menecerlərlə əvəzlənməsi üçün əsaslar yaradır. Belə ki, prezident İlham Əliyev 23 yanvar 2021-ci il tarixli  "Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsinə dair tədbirlər haqqında" fərmanı[5] ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin fəaliyyətinə ümumi rəhbərliyi və nəzarəti həyata keçirmək üçün SOCAR-ın Müşahidə Şurasını yaradıldı. Prezident fərmanı ilə 30 mart 2021-ci ildə “Azərbaycan Hava Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin[6], “BakuBus” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin[7], “Azərbaycan Dəmir Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin[8], “Bakı Metropoliteni” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin[9]   Müşahidə Şurasının tərkibi təsdiq edildi.

08 may 2021-ci ildə “Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin strukturunun təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2003-cü il 24 yanvar tarixli 844 nömrəli fərmanda dəyişiklik edildi[10].  Həmin Fərmanla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Nizamnaməsi”də nəzərdə tutulmuş idarəetmə strukturları ləğv edilib, yeniləri yaradılıb. Bu fərmanla Şirkətin strukturunun Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ilə razılaşdırmaqla təsdiq edilməsi  Azərbaycan İnvestisiya Holdinqinə (AİH) verilib. Bununla yanaşı, Fərmanda müəyyənləşdirilib ki, şirkətin strukturuna daxil olan qurumların, həmçinin törəmə və asılı təsərrüfat cəmiyyətlərinin yaradılması, yenidən təşkili və ləğvi barədə qərarları Şirkətin Müşahidə Şurası qəbul edir. Fərmanda qeyd olunur ki, şirkət öz fəaliyyətində və idarəetmədə mütərəqqi korporativ idarəetmə standartlarını tətbiq edir. Şirkətin korporativ idarəetmə standartları AİH tərəfindən təsdiq olunur.

İdarəetmə strukturuna gəlincə, bu fərmanla şirkətin ali idarəetmə orqanı onun Ümumi Yığıncağı müəyyənləşdirilib. Şirkətin idarəetmə orqanları Müşahidə Şurası və kollegial icra orqanı – İdarə Heyətidir.  Şirkətin fəaliyyətinə ümumi rəhbərliyi və nəzarəti Şirkətin Müşahidə Şurası həyata keçirir. Müşahidə Şurası Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilən 7 (yeddi) üzvdən ibarətdir. Şirkətin İdarə Heyətinin üzvləri Müşahidə Şurasına üzv təyin edilə bilməzlər. Müşahidə Şurası üzvlərinin səlahiyyət müddəti 3 (üç) ildir.

Şirkətin fəaliyyətinə cari rəhbərliyi Şirkətin İdarə Heyəti həyata keçirir. Şirkətin İdarə Heyəti Azərbaycan Respublikası Prezidentinin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad etdiyi 14 (on dörd) üzvdən – Şirkətin prezidentindən, Şirkətin birinci vitse-prezidentindən, geologiya və geofizika məsələləri üzrə, yataqların işlənməsi üzrə, iqtisadi məsələlər üzrə, emal üzrə, sərmayələr və marketinq üzrə, sosial məsələlər üzrə, ekologiya üzrə, kadr, rejim və informasiya texnologiyaları üzrə, strateji inkişaf üzrə, neftin, qazın nəqli və qaz təsərrüfatı məsələləri üzrə vitse-prezidentlərindən və vitse-prezidentdən ibarətdir.

Bundan əvvəlki strukturda isə ARDNŞ  onun prezidenti və vitse-prezidentləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu struktura görə, ARDNŞ  prezidentinin 12 vitse-prezidenti, vitse prezidentlərinin 12 müavini, 12 referenti, 34 müşaviri vardır. Göründüyü kimi, yeni system ARDNŞ-də idarəetmə səlahiyyətlərinin bölüşdürülməsinə, təkbaşına idarəçiliyə son qoyulmasına xidmət edir. Bundan sonra ADRNŞ-nin yeni yardılan
İdarə Heyəti cari işlərlə məşğul olmalı,  Müşahidə Şurası onların fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirməlidir. Lakin, bütün bunlar hələ ki, fərmanlarda əksini tapır. Hələ də ARDNŞ, AZAL və digər DMŞ-lər köhnə qaydalarla oliqarxlar tərəfindən idarə olunmaqdadır. Lakin, hesab edirəm ki, bu ilin ikinci yarısından başlayaraq həmin DMŞ-də oliqarxların menecerlərlə əvəz olunması prosesinə start veriləcək. Bu prosesin effektiv həyata keçirilməsi və DMŞ-də keyfiyyət dəyişikliklərinə gətirib çıxarması yalnız səhmləşdirmədən və əsil səhmarlar sinfinin yaranmasından sonra mümkün olacaq. Bu isə hələ çox işlərin görülməsini tələb edir. Hələ ki,  DMŞ-lərdə oliqarx idarəçiliyindən menecer idarəçiliyinə keçiddə hədəflənən uzun yolun başlanğıcındayıq.

[1] İri vergi ödəyicilərinin büdcədən aldıqları verdiklərindən çoxdur,  https://maide.az/rivergid_h452579.html

[2] “Azərbaycan Respublikasının 2019-cu il dövlət büdcəsinin icrası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsinə və dövlət büdcəsinin icrasına dair illik hesabata https://sai.gov.az/files/2019-REY_%C4%B0CRA.pdf

[3] Azərbaycan İnvestisiya Holdinqinin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 07 avqust 2020-ci il, https://www.taxes.gov.az/az/post/1129

[4] Azərbaycan İnvestisiya Holdinqinin idarəetməsinə veriləcək dövlət şirkətlərinin və müəssisələrinin, habelə dövlət payı olan təsərrüfat cəmiyyətlərinin siyahısı, 5 noyabr 2020, https://president.az/articles/45523

[5] SOCAR-ın Müşahidə Şurası yaradılıb, 23 yanvar 2021, https://apa.az/az/daxili_siyaset/SOCAR-in-Musahid-Surasi-yaradilib-625876

[6] “Azərbaycan Hava Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Müşahidə Şurasının tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, 30 mart 2021, https://president.az/articles/50966

[7] “BakuBus” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin Müşahidə Şurasının tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, 30 mart 2021, https://president.az/articles/50965

[8] “Azərbaycan Dəmir Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Müşahidə Şurasının tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, 30 mart 2021, https://president.az/articles/50963

[9]“Bakı Metropoliteni” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Müşahidə Şurasının tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, 30 mart 2021, https://president.az/articles/50964

[10] “Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin strukturunun təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2003-cü il 24 yanvar tarixli 844 nömrəli Fərmanında dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, https://president.az/articles/51420