Azərbaycanda oliqarx idarəçiliyindən menecer idarəçiliyinə keçid

Birinci yazıda bəhs etdiyimiz oliqarx idarəçiliyinin təhlili və bu sahədə dəyişikliklərin  qiymətləndirilməsi  göstərdi ki, Azərbaycanda siyasi proseslər üçün mühit olmadığından dövlət idarəetməsində təmsilıçilik hüququ gerçək seçimlə deyil, mərkəzləşdirilmiş təyinatla aparılır. Dövlət idarəetməsində qərar qəbuletmə prosesi də  siyası institutların deyil, oliqarxların iştirakı ilə həyata keçirilirdi. Belə olan halda da Azərbaycanda icra hakimiyyətinə nəzarət edə bilən parliament, konstitusiyaya zidd olan qanunları ləğv edə bilən azad məhkəmə, dövlət xəzinəsini müflis eləməyə imkan verməyən müstəqil Mərkəzi Bank, ictimai nəzarət funskiyasını həyata keçirən azad mətbuat və qeyri hökümət təşkilatları formalaşmadı. Bütün bunları hüquqi dövlət, açıq cəmiyyət və ictimai nəzarət üçün vacib olan institutların müstəqilliyini dəstəkləyən fəal vətəndaşların yaranmasına da imkan vermədi. Bəs, Azərbaycanda hansı idarəetmə sistemi formalaşdı?

Ötən yazıda da bu sualı  oliqarx idaərçiliyin təsvirləri üzərindən  cavablandırmağa çalışmışdım. Bu dəfə isə nəticələr üzərindən cəhd edəcəm.

Jurnalist Rauf Mirqədirov ata  Əliyevin hakimiyyəti dövründə idarəetmə sistemini  xarakterizə edərkən , belə qeyd edirdi: “bu mərhələdə  Ramiz Mehdiyev, Artur Rəsizadə, Kəmaləddin Heydərov, Murtuz Ələsgərov, Ziya Məmmədov, Bəylər Əyyubov, Fərhad Əliyev, Eldar Mahmudov, Əli İnsanov  da daxil olmaqla Əliyevlər ölkəni  şirkət kimi  idarə edirdi”[1].

Əgər bu siyahıda olanları nəzərdən keçirsək görərik ki, oğul Əliyevin dövründə onlardan yalnız Kəmaləddin Heydərov və Bəylər Əyyubov əvvəlki postlarını qoruyub saxlayıb, Ramiz Mehdiyev isə əvvəl daşıdığı mühum idarəetmə postundan kənarlaşdırılaraq hazırda Milli Elmlər Akademiyasında president vəzifəsində işini davam etdirir. Siyahıda olanlar arasında parlamentin keçmiş spikerlərindən Murtuz Ələsgərov vəfat edib. Digərləri sağ olsalar da müxtəlif dövrlərdə vəzifələrindən kənarlaşdırılıblar. Onlardan ikisi – keçmiş İqtisadiyyat Naziri  Fərhad Əliyev və keçmiş Səhiyyə Naziri Əli İnsanov- vəzifəsindən kənarlaşdırıldıqdan sonra uzunmüddətli həbs həyatı yaşasalar, yalnız Əli İnsanov həbsdən sonrakı fəaliyyətini müxalifətə davam etdirir. Keçmiş baş nazir Artur Rasizadə, keçmiş Milli Təhlükəsizlik Naziri Eldar Mahmudov və keçmiş Nəqliyyat Naziri Ziya Məmmədov isə vəzifələrindən kənarlaşdırılsalar da cəzalandırılmayıblar.

Bəs onları kimlər əvəz edir?

Öncədən qeyd edim ki, əvəzedicilərin heç biri oliqar statusuna malik olmayan menecerlərdir. Belə ki, dövlət idarəetməsində xüsusilə siyasi qərarların qəbulunda mühüm rol oynayan president adminstrasiyasının rəhbəri vəzifəsini hazırda Samir Nuriyev[2] çalışır. 3 ilə yaxındır ki, bu vəzifəni icra edən Samir Nuriyev sələfi Ramiz Mehdiyevdən[3]  fərqli olaraq, idarəetmə qərarlarının qəbulunda aktiv iştirakı və siyasi bəyanatları ilə diqqəti cəlb etmir.  Azərbaycanda nominal xarakter daşıyan baş nazir vəzifəsində sələfi Artur Rasizadəni[4] əvəz edən nə Novruz Məmmədov[5], nə də Əli Əsədovun[6] fəaliyyəti xüsusilə də 1-ci vitse-prezident vəzifəsinə Mehriban Əliyevanın təyinatından sonra seçilmir. Bir-birini tənzimləyən hər iki dövlət idarəetmə institutları – vitse prezidentlik və baş nazirlik-prezidentin rəhbərlik etdiyi icra hakimiyyəti strukturunun kölgəsində qalır. Yeni baş nazir orta səviyyəli oliqarxlardan sayılsa da hazırkı vəzifədə menecerlik funksiyasını yerinə yetirir.

Kəmaləddin Heydərov hazırkı siyasi postunu saxlasa da vaxtıilə malik olduğu biznes imperiyasına nəzarəti  hakim ailəyə məxsus Paşa Holdinqin xeyrinə itirdiyinə görə zərərsizləşdirilərək, siyası qərarların qəbulundan və iqtisadi idarəetmədən kənarlaşdırılıb.

Parlamentin keçmiş spikeri Murtuz Ələsgərov[7] akademik icmaya məxsus olduğundan onun adı  heç zaman oliqarxlar siyahısında hallanmayıb. Onun xələfi Rəsul Quliyev  hazırda mühacirətdədir. Rəsul Quliyevin[8] xələfi Oqtay Əsədov[9] isə ötən seçkilərdə vəzifəsinə yenidən “seçilmədiyindən” parlamentin üzvü olaraq fəaliyyətini davam etdirir. Hazırkı sipker Sahibə Qafarova[10] menecer funksiyasındadır, onun dövlət siyasəti ilə qərarların qəbulunda iştirakı demək olar ki, yox səviyyəsindədir, biznes imkanları da zəif görsənir. 

Keçmiş Nəqliyyat Naziri Ziya Məmmədov 15 illik nazir vəzifəsini 2017-ci ildə rəhbərlik etdiyi sahənin digər nazirliklə birləşdirilməsi nəticəsində itirib. Ziya Məmmədov elə o vaxtdan da dövlət idarəçiliyindən, qərarların qəbulundan və əvvəllər nəzarət etdiyi biznes strukturlarının mülkiyyət sahibliyindən kənarlaşdırılıb. Onun da kapitalı və biznes strukturları hakim ailənin mülkiyyətində təmərküzləşdirilib. Nəqliyyat sahəsinin birləşdirildiyi Rabitə və Yüksək Kommunikasiyalar Nazirliyində də idarəçilik elə o vaxtdan menecer sistemində qurulub.

Ölkə prezidentin Təhlükəsizlik Xidmətinin rəisi rəhbəri Bəylər Əyyubov[11] hazırda da eyni vəzifəni icra edir, onun biznesə və siyasi idarəetməyə təsir imkanlarının məhdudlaşdırılması ilə bağlı yerli mətbuatda yazılar dərc edilsə də hələ ki, rəsmi təsdiqini tapmayıb.

Keçmiş İqtisadi İnkişaf naziri Fərhad Əliyevi başqa bir oliqarx  Heydər Babayev əvəz etsə də sonradan bu nazirliyin rəhbərliyində oliqarx idarəçiliyindən menecer idarəçiliyinə keçid üçün dəyişikliklər baş vermişdir. Heydər Babayevin xələfi Şahin Mustafayev[12] baş nazirin müavini vəzifəsinə təyinat alandan sonra onu dövləti vəzifədə menecer idarəçiliyinin təməlində ilk sayılan Mikayıl Cabbarov[13] əvəz etmişdir. Mikayıl Cabbarov 2019-cu ildə İqtisadiyyat Naziri vəzifəsinə təyinat alana qədər 2013-2017-ci illərdə Təhsil Naziri və 2017-2019-cu illərdə Vergilər Naziri vəfizəsində menecer funksiyasını icra etmişdir.

Azərbaycanın müasir tarixində oliqarx idarəçiliyi ilə müqayisədə menecer idarəçiliyinin tarixi çox cavandır və bu tarix Mikayıl Cabbarovun Təhsil Naziri təyinatından başlayıb və 2018-ci ilə qədər pilot xarakteri daşıyıb. Pilot Nazirliklərin siyahısına, Rabitə və Yüksək Kommunikasiyalar Nazirliyi, Energetika Nazirliyi və Vergilər Nazirliyi də qoşulub.  2018-ci il 11 aprel  prezident seçkilərindən[14] sonra  dövlət siyasətini həyata keçirən sahə nazirliklərinin menecer idarəçiliyinin  genişləndirilməsinə start verilib. Prezidentin fərmanları ilə 2018-ci ildən Kənd Təsərrüfatı, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi nazirliyi, Ekologiya və Təbii Sərvətlər,  2019-cu ildən İqtisadiyyat Nazirliyi, 2020-ci ildən Mədəniyyət Nazirliyi, 2021-ci ildən Səhiyyə Nazirliyi  menecer idarəetmə sisteminə keçirilib. Gözlənilir ki, yaxın zamanlarda İdman və Gənclər nazirliyi də menecer sistemi ilə idarəçilyə keçsin.

Göründüyü kimi, bugünə qədər oliqarxlar maliyyə naziri,  hüquq mühafizə, müdafiə sistemi istisna olmaqla yerdə qalan bütün nazirliklərin idarəedilməsindən kənarlaşdırılıb.  Hazırda oliqarxların dövlət mülkiyyətli şirkətlərdən (DMŞ) kənarlaşdırılmasına start verilib. Buna DMŞ-lərin fəaliyyətini korporativ idaeətmə sisteminə keçidlə nail olmayaq istəyən mövcud hakimiyyət hazırda iri dövlət şirkətlərində Müşahidə Şurasının qurulması və idarəetmə strukturunun təkmilləşdirilməsi ilə məşğuldur. Bu yanaşmada hədəflərdən biri də  menecerlərin DMŞ-lərin idarəçiliyinə cəlb olunmasıdır. Bununla bağlı növbəti yazıda geniş bəhs olunacaq.

[1] https://bakuresearchinstitute.org/az/elita-yoxlugu-problemi-haqqinda-bezi-mulahizeler/?fbclid=IwAR0ZZsQMmHqZvGYxnXAI9JyveiL366nSPNPv8XFZ8z5d8a2zM2-peilMidw

[2] https://en.president.az/administration/head

[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Ramiz_Mehdiyev

[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Artur_Rasizade

[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Novruz_Mammadov

[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Ali_Asadov

[7] https://en.wikipedia.org/wiki/Murtuz_Alasgarov

[8] https://en.wikipedia.org/wiki/Rasul_Guliyev

[9] https://en.wikipedia.org/wiki/Ogtay_Asadov

[10] https://en.wikipedia.org/wiki/Sahiba_Gafarova

[11] https://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99yl%C9%99r_Eyyubov

[12] https://en.wikipedia.org/wiki/Shahin_Mustafayev

[13] https://en.wikipedia.org/wiki/Mikayil_Jabbarov

[14] https://en.wikipedia.org/wiki/2018_Azerbaijani_presidential_election