Azərbaycanda oliqarx idarəçiliyindən menecer darəçiliyinə keçid

Bu yazıda müstəqilliyini yenidən qazanmasının 30 illiyinə yaxınlaşan Azərbaycanda dövlət idarəetməsinə nəzər salınır və onun  müasir durumu xarakterizə olunur.  Ötən üç onilliyin   29 ili bir ailənin hakimiyyətinə məxsus olduğundan, heç şübhəsiz ki,  atadan qalma hakimiyyətin oğula transformasiyasının dövlət idarəetməsinə təsirləri post-sovet ölkələri ilə müqayisədə fərqli nəticələrə gətirib çıxarıb. Odur ki, Azərbaycanda idarəetmənin quruluşca hansı model üzərində formalaşması, qərarların qəbulunda iştirakçılıq, siyasi elitanın və kapitalizmin bərqərar olmasında olirqarxların rolu yazının əsas xəttini təşkil edir. Əldə edilən qənaət ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda ali idarəetmə modeli monarxiya[1], oliqarx[2], kleptokratiya[3] və korporativ dövlət[4] komponentlərindən təşkil olunub. Dövlət idarəedilməsində hakim ailə üstün hüquq və imtiyazlara malik olduğundan  Azərbaycanda  korporativ dövlət modeli daha çox önə çıxıb.  Bu dövlətdə psevdo-vətəndaş cəmiyyəti, azad mətbuat və digər demokratik institutlar  əsasən ailə və oliqarx qrupları tərəfindən müxtəlif vasitələrlər “zərərsizləşdirilib”,  bölgələr oliqarxlar, məhsuldar torpaqlar yüksək vəzifəli məmurlar və onların ailə üzvlərinə məxsus aqro-parklar arasında bölüşdürülüb[5], bir sözlə Azərbaycanda XVİ-XVİİ əsrlərdə mövcud olmuş  korporativ respublika modelinin müasir aspektləri  əsasında  dövlət idarəetmə forması qurulub. Azərbaycan adlı şirkət-dövlətin səhm-nəzarət paketi hakim  ailənin əlində cəmləşdirilib, yerdə qalan səhmlər isə kiçik səhmdarlar statuslu oliqarxlara məxsus olsa da onların da sayı oliqarx idarəetməsindən menecer idarəçiliyinə transformasiya prosesi genişləndiyindən azalmaqda davam  edir. Bu şirkət-dövlətdə  hökümətlə əhali arasında münasibətlər işçilərinin əmək hüquqları qorunmayan şirkətin Bu şirkət-dövlətdə əhali ilə münasibətlər menecerlərindən narazı qalan işçilərinin əmək hüquqları qorunmayan şirkətin işçiləri  ilə münasibətlərini xatırladır.

Azərbaycanda hakimiyyətin ötürülməsi ailə daxilində baş verdiyindən oliqarxların formalaşması və onların “kapitalizm”in bərqərar olmasında rolu və funksiyaları da post-sovet düşərgəsinin neftlə zəngin olan Rusiya və Qazaxıstandan, hətta bu  resuslarla  zəngin olmayan Ukraynadan da xeyli fərqlidir. Əsas fəqləndirici cəhət odur ki, Azərbaycanda oliqarxlar həmin ölkələrlə müqayisədə hakim ailədən daha çox asılıdırlar və siyasi qərarların qəbulunda əhəmiyyətli rola malik deyillər. Bu səbəbdən də onlar kapitallarını və  mövqelərini qorumaq və gücləndirmək üçün ayrılıqda deyil, qruplaşma  formatında  fəaliyyət göstərmək məcburiyyətindədirlər. Belə olanda da həm ayrılıqda və həm də  qrup şəklində fəaliyyət göstərən oliqarxlar Azərbaycanda hakim ailənin xidmətçiləri səviyyəsindən yüksək mövqe qazana bilmədilər. Ona görə də Azərbaycandakı rejimi oliqarx idarəçiliyi adlandırmaq düzgün deyildir. Çünki,  siyası qərarların qəbulunda ailə müstəsna olaraq üstün mövqeyə malkdir, eyni zamanda siyasi qərarların qəbulu və kadr təyinatlarının verilməsi ailə daxilində  dövləti deyil, şəxsi və korporativ maraqlar üzərində qurulur.

Azərbaycanda oliqarxları başqalarından daha bir fərqləndirici cəhət odur ki, Azərbaycanda oliqarxların kapitalları və aktivləri Rusiya, Ukrayna  və Qazaxıstanda fərqli olaraq leqal deyildir. Onların məhdud səviyyədə mülki və varidatları özlərinin və ailələrinin adlarına, əsksəriyyəti  isə hakim ailənin üzvlərinin adına  rəsmiləşdirilir. Azərbaycanda oliqarxların öz adlarına rəsmiləşdirilən əmlak və kapital səviyyəsi onların adlarının nəinki milyaderlər, heç milyonerlər siyahısına salınması üçün yetərli qədər yüksək məbləğlə ifadə oluna bilməz. Ona görə də siyasi korrupsiya riski yüksək, inhisarçılıq dairəsi  geniş miqyasda olan Azərbaycanda  vətəndaşlar arasından  bir nəfər də olsun Forbesin varlılar siyahısına daxil deyildir. Bunun bir səbəbi də Azərbaycanda gəlirlər və əmlak rəsmi bəyan edilmədiyinə[6] görə, oliqarxlara və hakim ailəyə məxsus olan əmlak, kapital və digər aktivlər leqallaşdırılmır. Bu isə o deməkdir ki, hakim ailədən fərqli olaraqoliqarxlar malik olduqlarını istənilən vaxt itirə bilərlər, çünki, Azərbaycanda oliqarxların kapitallarının və digər aktivlərinin  uçotu və hesabatı  qeyri-rəsmi, gizli aparılır və belə informasiyalara çıxış hakim ailənin “auditorları”nın  səviyyəsində məhdudlaşdırılır.

Azərbaycanda oliqarxları başqalarından fərqləndirən digər xüsusiyyət bu ölkədə  büdcə vəsitəsilə bölüşdürülən “yüngül neft pulları”ndan daha çox pay götürmək üçün onların yüksək siyasi postlarda təmsilçiliyidir. Neft pullarından daha çox pay almaq uğrunda mübarizədə qalib olan oliqarxlar dövlət büdcəsinin prioritet xərci olan investisiya büdcəsindən şişirdilmiş layihələr üzrə “yağlı sifariş”lər[7] alırlar. Əslində daha çox məbləğdə sifariş daha çox qazanmaq anlamına gəlir. Çünki, ayrılan vəsaitin “qapalı tenderlər” vasitəsilə  oliqarxlara məxsus şirkətlər arasında bölüşdürülməsində başlıca məqsəd büdcədən ayrılan vəsaitlərin əsas hissəsinin təyinatından kənarlaşdırılaraq mənimsənilməsinə xidmət edir.

Beləliklə də Azərbaycanda oliqarxların  malik olduqları aktivlər üzərində  iqtisadi hökmranlıq onlara məxsus olan  siyasi postdakı fəaliyyətlərin sona çatmasınadək davam edir.  Siyasi postlarını təhvil verməklə qazandıqları hər şeyi  itirəcəklərini yaxşı anlayan oliqarxlar  bu təhlükədən sığortalanmaq üçün  rəhbərlik etdiyi və məsul olduğu dövlət siyasətinin icrası zamanı xalqa deyil, hakim ailəyə xidmət edir. Nəticədə də Azərbaycanlı oliqarxların xalq arasında reputasiyası başqa ölkələrlə müqayisədə də aşağıdır.  Digər tərəfdən də hər kəs onların qazandıqlarının dövlət büdcəsindən oğurlamalar hesabına başa gəldiyini bilir, oliqarxları oğru və hakimiyyətə xidmətçi  olaraq qəbul edir. Ona görə də oliqarxların uzun müddət təmsil olunduqları siyasi vəzifədən kənarlaşdırılması, onların menecerlərlə əvəz olunması  xalqda az da olsa müsbət dəyişikliklərə  inam yaradır. Lakin sonradan baş verənlər üzərində  müşahidələr onların bir çox hallarda yanıldığını göstərir. Odur ki, xalq oliqarxları oğru kimi qəbul etsə də onların hakimiyyətdəki vəzifələrinin başqaları, xüsusilə də menecerlərlə əvəzlənməsinə özünəməxsus şəkildə “yenə əvvəlkilər yeyib doymuşdu, yeni gələnlər ondan da çox  korrupsioner olacaq” ifadəsi ilə münasibət bildirir.

Azərbaycanda oliqarx idarəçiliyinin  formalaşmasını 2 mərhələyə bölmək olar.

Birinci mərhələ neft gəlirlərinin ölkəyə daxil olmasınadək olan Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövrünü əhatə edir. Jurnalist Rauf Mirqədirov hesab edir ki, “bu mərhələdə  Ramiz Mehdiyev, Artur Rəsizadə, Kəmaləddin Heydərov, Murtuz Ələsgərov, Ziya Məmmədov, Bəylər Əyyubov, Fərhad Əliyev, Eldar Mahmudov, Əli İnsanov  da daxil olmaqla Əliyevlər ölkəni  şirkət kimi  idarə edirdi. Mənəvi elita adlandırdığımız yaradıcı və intellektual elitanın isə qərarların qəbuluna təsir imkanları gündən-günə azalırdı və bu gün sıfır səviyyəsindədir”[8].

Rauf Mirqədirov yazır ki,  “Heydər Əliyevin yaratdığı sistem bir sira vacib alətlərinin vasitəsilə hakimiyyətin sosial baza baxımından dayanıqlığını təmin edirdi. Birincisi, söhbət hamıya məlum və əhalinin böyük hissəsinin hiddətinə səbəb olan regional bazadan, yəni siyasi, iqtisadi, təhsil, elmi və s. idarəetmənin sədaqət səbəbi ilə ancaq naxçıvanlılara və Ermənistandan gələn azərbaycanlılara həvalə edilməsindən gedir. İkincisi, oliqarxik sistemdə ağa-nökər münasibətləri nə qədər qəribə səslənsə də, müəyyən mənada sosial funksiya da yerinə yetirirdi. Hakimiyyətə yaxın və ya orada təmsil olunan oliqarxların hər birinin  ətrafında böyük bir nökərlər ordusu yaranırdı. Nəticədə qazancın, kapitalın hərəkəti birtərəfli, yalnız aşağıdan yuxarıya doğru  deyil, qarşılıqlı idi. Hər bir nazir-oliqarxın ətrafındakı nökərlər ordusuna az da olsa, pay düşürdü. Bu isə onların həm ağalarına, həm də rejimə olan sədaqətlərini təmin edirdi. Bir ümid ona qalırdı ki, ikinci və ya üçüncü nəsildə bu nazir-oliqarxların varisləri normal bir siyasi elitar zümrəyə çevriləcəklər”.

Azərbaycanda oliqarxların formalaşmasının birinci  mərhələsi  inzibati iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid məqsədilə həyata keçirilən dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirməsi, tənzimlənən ticarətin və qiymətlərin liberallaşdırllması dövrünə təsadüf edir.

Birinci özəlləşdirmə proqramı çərçivəsində dövlət mülkiyyətinin transormasiyasından[9] qazananlar və  siyasi hakimiyyətdən yüksək vəzifə alanlar sırasında öndə Fərhad Əliyev gəlirdi. 1990-97-ci illərdə turizm, ticarət, inşaat və sənayes sahəsində fəaliyyət göstərən  bir sıra özəl şirkətlərə sahib olan Fərhad Əliyev[10] 1997-99-cu illərdə Azərbaycanın Ticarət Naziri, 1999-2001-ci illərdə Dövlət Əmlak Naziri, 2001-2005-ci illərdə isə İqtisadi İnkişaf naziri vəzifəsində çalışmışdır. Onun ailəsinin mülkiyyətində olan  “Azpetrol” benzin doldurma stansiyaları[11] bu dövr ərzində geniş şəbəkələnərək, Bakı və respublika tabeli digər şəhərlərdə fəaliyyət göstərmişdir. 2005-ci il parlament seçkisi ərəfəsində həbs edilən[12] oliqarx-nazirə məxsus özəl obyektlərin əksəriyyəti onun mülkiyyət sahibliyindən çıxarılmışdır.

Fərhad Əliyev hakimiyyətdə yüksək siyasi vəzifə tutduğu dövrdə Cəlilabad, Beləsuvar rayonları  da daxil olmaqla Azərbaycanın cənub rayona nəzarət edirdi. Sonrada cənub zonasına iqtisadi və siyasi  nəzarət SOCAR-ın prezidenti Rövnəq Abdullayevə həvalə oldundu.

Fərhad Əliyevi iqtisadiyyat naziri vəzifəsində əvəz edən Heydər Babayev[13] də birinci mərhələnin oliqarx məmurlarından sayılır. Azərbaycandan xaricdə maliyyə bazarlarında (“Xariciiqtisadibank”ın Türkiyədə baş nümayəndəsi,  “Mostbank”ın vitse-prezidenti və həmin bankın Böyük Britaniyada baş nümayəndəsi vəzifələrində işləyib)  təcrübə qazanmış Heydər Babayev 1999-cu ildən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar Üzrə Dövlət Komitəsinin sədri,  2005-2008-ci illərdə İqtisadi İnkişaf Nazirliyi vəzifələrində çalışıb. Lakin, Heydər Aydın oğlu Babayev Azərbaycanda Standard Bankın, "ABU”[14] (“Aydın Babayevin Uşaqları” anlamını verir) şirkəti ilə yadda qalıb.  Heydər Babayevə məxsus olan biznes imperiyası o siyasi vəzifəsini tərk edəndən sonra zəifləyib. Belə ki, “Bank Standard” kommersiya bankının lisenziyası 1 oktyabr 2016-cı ildən etibarən ləğv edilib[15].

Müstəqilliyin il dekadasında  çoxspekterli biznes şəbəkəsinə malik “İmprotex” şirkətlər qrupu[16] bir sıra bazarlarda və bazar seqmentlərində aparıcı mövqeyə çıxan şirkətlərdən hesab olunur.Xüsusilə də səyahət sahəsində bazar payına görə qısa zamanda üstün mövqe qazanmış “İmprotex” şirkətlər qrupunun prezidenti Füzuli Ələkbərovu[17] da  birinci mərhələnin oliqarxlarından saymaq olar. O 2006-cı ilin 7 fevralında  Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Naziri vəzifəsinə təyinat almış və 2013-cü ilin oktyabr ayının 22-dək bu vəzifədə çalışmışdır.  “İmprotex”  Şirkətlər Qrupuna "İmprotex Motors”, "İmprotex Trucks&Buses”, "İmprotex İndustries”, "İmprotex Travel” və Dubayda uzun illər fəaliyyət göstərən "IMEX AZ General Tradıng L.L.C” (keçmiş İMEX Motors) şirkətləri daxildir.  2021-ci ildə onun rəhbərlik etdiyi "İmproteks Şirkətlər Qrupu"na daxil olan “Improtex Trading” MMC ləğv olunaraq holdinqin digər şirkəti – “Improtex Motors” MMC-yə qoşulduğunu elan edib.

Füzuli Ələkbərov nazir işlədiyi dövrdə İsmayıllı, Şamaxı rayonu da daxil olmaqla Şirvan bölgəsində məsul edilmişdi.

1998–2006-cı illərdə isə "Italdizain" Qapalı Tipli Səhmdar Cəmiyyətinin rəhbəri işləmiş  Azad Rəhimov[18] Azərbaycanın Gənclər və İdman naziri vəzifəsinə təyin edilib. O bu vəzifədə ölənədək, 30 aprel 2021-ci ilədək çalışmışdır.  "Italdizain"[19]  pərakəndə satış, mehmanxana biznesi və kənd təsərrüfatı kimi sahələrdə fəaliyyət göstərir.

İkinci mərhələdə formalaşan oliqarxlar neft pullarından faydalananlardır. Onlar arasında diqqəti çəkənlərdən biri keçmiş Nəqliyyat naziri Ziya Məmmədovdur[20]. 2002-2017-ci illərdə ölkənin nəqliyyat naziri işləmiş Ziya Məmmədov onun ailəsinə məxsus ZQAN- şirkəti ilə dövlətin investisiya büdcəsindən nəqliyyat infrastrukturunun yaradılması və inkişafı üçün ayrılan vəsaitlərin bölüşdürülməsində iştirak etmiş və bu sahədə dövlət satınalmalarından birbaşa sifarişlər əldə edərək, külli miqdarda  kapital  toplamışdır. ZQAN  sabiq nazirin özünün və ailə üzvlərinin adının baş hərflərindən yaranıb. ZQAN-ın çması Ziya (öz adının), Qənirə (həyat yoldaşının adının), Anar ( oğlunun adının ), Nigar ( qızının adının) baş hərflərindən ibarətdir. Ziya Məmmədov turistlər üçün cəlb ediciliyi ilə seçilən digər rayona Azərbaycanın şimalında yerləşən Quba rayonuna nəzarət edirdi.

İkinci mərhələnin oliqarxlarından sayılan keçmiş Vergilər naziri Fazil Məmmədovun 2003-cü ildə qurulan ATA Holdinqin[21] və Panamada qeydiyyatda olan "FM Management” şirkətinin[22] sahibi idi. Şirkətin FM- abreviaturası Fazil Məmmədov mənasını verir. Fazil Məmmədov 1999-cu il iyun ayının 20-də Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyinin rəisi təyin edilib. 2000-ci il fevral ayının 11-dən 5 dekabr 2017-ci ilədək Vergilər naziri  vəzifəsində çalışıb.  Fazil Məmmədov  hakimiyyətdə təmsil olunduğu dövrdə Azərbaycanın Şəmkir, Gədəbəy,Tovuz, Qazax rayonları da daxil olmaqla Qərb rayonlarına nəzarət edirdi.

Həm birinci və həm də ikinci mərhələnin oliqarxlarından sayılan, Azərbaycanın müstəqilliyinin yenidən bərpasının ilk illərində bir sıra özəl şirkətlərin sahibi olan, Kəmaləddin Heydərov[23] 1995-ci ilin yanvar ayında Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin sədri, 2006-ci ilin fevral ayında Azərbaycan Respublikası Fövqalədə Hallar Naziri vəzifəsinə təyin edilib.

1987-ci ildə "Gilan Holdinq"i[24]  yaradan və uzun müddət mənfəətli  bazarlara malik olduqları hökmran mövqelərini sonradan hakim ailəyə məxsus “Paşa Holdinq”[25]ə “könüllü” güzəştə getdiyinə görə  Kəmaləddin Heydərova məxsus olan biznes imperiyası hazırda zəifləsə də, lakin onun daşıdığı nazir vəzifəsi hələ ki, toxunulmazlığı üçün təminatdır.

Kəmaləddin Heydərov turistlər üçün cəlb ediciliyi ilə Azərbaycanın digər rayonlarından fərqlənən  Qəbələ  rayonuna məsul edilib.

Həm ikinci və həm də birinci məhələnin oliqarxları siyahısında yer alan prezidentin mühafizəçisi Bəylər Əyyubov, sabiq köməkçi, hazırkı baş nazir Əli Əsədov əsasən hakim ailənin mühafizəsində,  təsərrüfat işlərində və biznes idarəçiliyindəki fəaliyyətləri ilə seçilib. Bəylər Əyyubovun yaratdığı biznes imperiyası əsasən xidmət və ticarət sektorunda fəaldır. Eyni zamanda onun Azərbaycanın Mərkəz bölgəsində, ikinci böyük şəhəri olan Gəncəyə nəzarət imkanları mövcuddur.

Azərbaycanda oliqarxlar siyahısına  SOCAR-ın prezidenti Rövnəq Abdullayev,  Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Vasif  Talıbov, Dövlət  Təhlkəsizlik Xidmətinin (DTX) sədri Əli Nağıyev, DTX-nin keçmiş sədri Eldar Mahmudov, sabiq nazirlər Heydər Əsədov, Səlim Müslümov, keçmiş spiker Oqtay Əsədov daxil edilir.

Azərbaycanda oliqarxların biznes imperiyasının yaranması bir çox hallarda onların siyasi vəzifələr daşıdığı dövrə təsadüf edir.  Onların əksəriyyətinin sahibləndiyi  şirkətlər oliqarxlar dövləti vəzifələr daşıyanda qurulub, inkişaf edib və onlar da bazarda hökmran mövqeyə yiyələnməklə, dövlət resurslarından sui-istifadə etməklə varlanıblar. Hətta qanun onlara kommersiya və biznes fəaliyyəti ilə məşğul olmağı qadağan etdiyi halda onlar nəinki şirkət yaradıb, həm də şirkətlərə özlərinə məxsus olğunu birbaşa təsdiq edən adlar veriblər.

[1] https://www.britannica.com/topic/monarchy

[2] https://www.britannica.com/topic/oligarchy

[3] https://economics.mit.edu/files/4462

[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Corporate_republic

[5] https://www.astna.biz/ext/news/2021/1/subsc/eco-agriculture/en/1901.htm

[6] https://www.turan.az/ext/news/2021/5/free/politics_news/en/4185.htm

[7] https://oilfund.az/report-and-statistics/recent-figures

[8] https://bakuresearchinstitute.org/az/elita-yoxlugu-problemi-haqqinda-bezi-mulahizeler/?fbclid=IwAR0ZZsQMmHqZvGYxnXAI9JyveiL366nSPNPv8XFZ8z5d8a2zM2-peilMidw

[9] https://www.astna.biz/ext/news/2021/4/subsc/eco-macroeco/en/2013.htm

[10] https://en.wikipedia.org/wiki/Farhad_Aliyev

[11] https://www.azpetrol.az/

[12] https://www.azadliq.org/a/153843.html

[13] https://en.wikipedia.org/wiki/Heydar_Babayev

[14] http://www.abupetrol.az

[15] https://az.trend.az/business/economy/2666980.html

[16] https://improtex.az/

[17] https://en.wikipedia.org/wiki/Fizuli_Alakbarov

[18] https://en.wikipedia.org/wiki/Azad_Rahimov

[19] https://www.italdizain.az/az/holdings/o-nas/

[20] https://en.wikipedia.org/wiki/Ziya_Mammadov

[21] http://ataholding.az/en

[22] https://www.occrp.org/en/panamapapers/azerbaijani-first-familys-hidden-wealth/

[23] https://en.wikipedia.org/wiki/Kamaladdin_Heydarov

[24] https://www.gilanholding.com/

[25] https://pasha-holding.az/