"Doing business 2019� hesabatında Azərbaycanın uğurları inandırıcıdırmı?

"Biznesin asanlaşdırılması" ("Doing business") hesabatı 2005-ci ildən dərc olunur, elə o vaxtda da Azərbaycan müntəzəm olaraq tədqiqatlara cəlb edilir. Bu hesabatının mahiyyətinə varmaq üçün diqqəti ilk növbbədə hsabatın metodoloji aspektlərinə və Azərbaycanın son 5 ildəki nailiyyətlərinə cəlb etmək istərdim.

"Biznesin asanlaşdırılması" hesabatının əsas göstəricisi o "Etalon Qanunvericiliyə Yaxınlıq" (DTF) indeksidir. Bununla yanaşı, hesabat çərçivəsində aparılan tədqiqatlar aşağıdakı 10 indikatoru əhatə edir: biznesin qeydiyyatı, tikintiyə icazələrin verilməsi, elektrik təchizatı şəbəkələrinə qoşulma, əmlakın qeydiyyatı, kreditlərin alınması, kiçik investorların maraqlarının qorunması, vergilərin ödənişi, sərhəddə ticarət, müqavilələrin icrasının təmin edilməsi, müəssisələrin bağlanması bölmələri. 2016-cı ildən etibarən bu indikatorlar üzrə biznes mühitinin qiymətləndirilməsində zaman, xərc və prosedurları ilə yanaşı, müvafiq olaraq tikintinin keyfiyyətinə nəzarət, elektrik təchizatının etibarlılığı, tariflərin şəffaflığı, məhkəmə proseslərinin keyfiyyəti və ərazi idarəetməsi üzrə indeksləri də əlavə edilməklə qiymətləndirmə metodologiyasında dəyişikliklər olunub. Hesabat ahzırlanarkən hər bir indikator 0-100 bal arasında qiymətləndirilir. 100 bal ən mütərəqqi, qabaqcıl hədd sayılır. Ölkənin hər hansı bir indikator üzrə balının yüksək olması bu ölkənin ən qabaqcıl təcrübəyə nə qədər yaxın olmasından xəbər verir.

Azərbaycan "Doing Business 2015" hesabatında 189 ölkə arasında 80-ci yerdə qərarlaşıb. Azərbaycan 2016-cı il hesabatında həmin ölkələr arasında mövqeyini 80-ci yerdən 63-cü yerə yüksəltməklə yaxşılaşdırıb.

2017-ci il hesabatında Azərbaycan 65-ci pillədə qərarlaşıb. Hesabata əsasən, Azərbaycan dünyada 3 və daha çox islahat aparan 29 ölkədən biri olub. Doing Business 2018" hesabatında Azərbaycan daha 8 pillə irəliləyərək 57-ci mövqedə qərarlaşıb.

2018-ci il oktyabrın 31-də Dünya Bankı tərəfindən yayılan "Doing Business 2019" hesabatında Azərbaycan dünyanın 10 ən islahatçı dövləti siyahısına daxil edilərək dünyanın ən çox islahat aparan ölkəsi elan olunub. Yeni hesabatda Azərbaycanın mövqeyi 2017-ci illə müqayisədə 32 pillə irəliləyərək 190 ölkə arasında 25-ci yerdə qərarlaşıb, dünyanın bir çox ölkələrini geridə qoymaqla Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri arasında lider mövqeyə yüksəlib,qonşu Gürcstanın da daxil olduğu daha çox inkişaf etmiş ölkələrin yer aldığı siyahıda 25-liyi tamamlayıb.

"Doing Business 2019" hesabatında deyilir: "Avropa və Mərkəzi Asiya bölgəsinə daxil olan Azərbaycan ən yaxşı təkmilləşdirmə göstəricilərinə malik 10 ölkə arasında və qlobal səviyyədə rekorda nail olaraq səkkiz sahə üzrə islahatlar aparmaqla, 2017-2018-ci illərdə biznes fəaliyyətinin daha da asanlaşdırılmasını təmin edib".

Beləliklə də Dünya Bankının 2019-cu il üçün açıqladığı Bizneslə məşğulluq reytinqində Azərbaycanın 100 mümkün baldan 78.64 balla dünyanın 190 ölkəsi arasında ən yaxşı sayılan ilk 25-likdə qərarlaşması bır sıra suallar doğurmaqdadır. Yaranmış sualları 3 əsasda qruplaşdırmaq olar.

Birinci qrup suallar Azərbaycanın sürətli sıçrayışının səbəbləri ilə əlaqəlidir. Belə ki, Azərbaycanın reytinq cədvəlində 1 il ərzində 32 pillə yuxarı dırmanaraq irəliləməsi bır sıra ekspertləri təəcübləndirir.

İkinci qrup suallar isə Azərbaycanın global və regional iqtisadi birliklərə zəif inteqtrasiyası və beynəlxalq təşkilatlarda üzvlükdən gələn öhdəlikləri yerinə yetirmə səviyyəsindəki çətinlikləri ilə əlaqədar yaranıb.

Nəhayət sonuncu qrup suallar Azərbaycanın biznes mühiti və onun tənzimlənməsi ilə əlaqədar digər beynəlxalq reytinqlərdəki hazırkı mövqeyindən qaynaqlanır.

Bu yazıda mövcud suallara mümkün cavablar axtarıb, Azərbaycanın biznesin asanlaşdırılması reytingi üzrə uğur "açarı"nın nədən ibarət olmasını aydınlaşdırmağa çalışacağıq.

Birinci qrupa daxil olan sualların cavablandırmaq üçün ilk növbədə rəsmi mövqeyi tədqim etmək istərdim. Qeyd edim ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 13 iyul tarixli 2199 nömrəli Sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında biznes mühitinin əlverişliliyinin artırılması və beynəlxalq reytinqlərdə ölkəmizin mövqeyinin daha da yaxşılaşdırılması ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında" Tədbirlər Planı"nını təsdiq edib.

Bu sərəncamla "Azərbaycan Respublikasında biznes mühitinin əlverişliliyinin artırılması və beynəlxalq reytinqlərdə ölkənin mövqeyinin daha da yaxşılaşdırılması ilə bağlı" Komissiya yaradılıb. Tədbirlər planı "Maliyyə bazarlarının inkişafı və kreditlərin əlçatanlığı", "Effektiv idarəetmə və makroiqtisadi göstəricilər", "Əmək bazarı", "Fiziki infrastruktur", "üqavilələrin icrası, mübahisələrin həlli, müəssisənin bağlanması və müflisləşmə, məhkəmə sistemi və hüququn aliliyi" , "orporativ idarəetmə, investisiyalar, investorların maraqlarının qorunması, biznes etikası və korporativ sosial məsuliyyət", "Xarici ticarət və ticarət tarifləri", "Vergi və hesabatlılıq", "İnsan kapitalı", "Texnologiya və innovasiyalar", "Sərhəddə ticarət", "Səhiyyə sistemi", "Əmtəə bazarının səmərəliliyi və rəqabət", "Elektrik təchizatı şəbəkələrinə qoşulma ", "Tikintiyə icazələrin verilməsi", "Korrupsiya və şəffaflıq", "Əmlakın qeydiyyatı" və "Cinayətkarlıqla mübarizə ilə bağlı xərclər" bölmələrindən ibarətdir. Bölmələrdən də göründüyü kimi hökümətin də hədəflədiyi əsas beynəlxalq reytinq ölkədə biznesin asanlaşdırılmasıdır. Göründüyü kimi rəsmi hökümət dairələri bu və digər hesabatlarda (xüsusilə də Qlobal Rəqabətlilik, İqtisadi Azadlıq, Qlobal İnnovasiyalar və Qlobal İmkanlar Hesabatında reytinqini yaxşılaşdırmaqda marağını bu sənədlə ifadə edib. Lakin, qanunların aliliyi və məhkəmə-ədliyyyə sisteminin müstəqilliyi sahəsində ciddi problemlərin olduğu Azərbaycanda niyyətin ifadə olunması kifayət deyildir. Odur ki, Doinq Biznes hesabatında sürətli sığrayışın cavabını yalnız Tədbirlər Planının qəbulu ilə izah etmək mümkün deyildir. Odur ki, bu məsələdə Dünya Bankının mövqeyinə müraciət edək. Bunun üçün indikatorlar üzrə ötən hesabatla müqayisədə kənarlaşmanı ifadə edən cədvəl göstəricilərinə nəzər salaq.

Cədvəl 1.Doinq Biznes 2019-cu il hesabatında indeks göstəriciləri üzrə Azərbaycanın mövqeyinin ötən illə müqayisəsi

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 2019-cu il hesabatında Azərbaycan ötən illə müqayisədə

"Tikinti üçün icazələrin alınması" və "Kreditlərin alınması" indikatorlarının hər biri üzrə 100 pillə irəliləyib. "Kiçik investorların maraqlarının qorunması" indikatoru üzrə dünyada 2-ci, "Biznesə başlama" indikatoru üzrə isə 9-cu yerə yüksəlməyə nail olub. Hesabata görə, Azərbaycanda bütövlükdə 10 indikatordan 8-i üzrə mühüm irəliləyiş qeydə alınıb. Gəlin görək, bunlar hansılardır və irəliləyişlər nədən ibarətdir.

İlk növbədə diqqətinizi daha böyük irəliləyiş qeydə alınan "Tikinti üçün icazələrin alınması" və "Kreditlərin alınması" indikatorlarına cəlb etmək istərdim.

Azərbaycan tikintiyə icazələrin verilməsi sahəsində "Doing Business 2017" reytinqinə əsasən, 127-ci yerdə qərarlaşıb. Həmin hesabata görə, Azərbaycanda tikintiyə icazələrin alınması üzrə 21 prosedur və 203 gün tələb olunurdu. Bunun başlıca səbəbləri kimi baş planın və ya ərazilərin müfəssəl planlarının olmaması, tikintiyə icazə verilməsi prosedurlarında çoxlu sayda ayrı-ayrı qurumların təmsil olunması, elektron müraciət sisteminin olmaması, bir pəncərə sisteminin tətbiq edilməməsi və sair kimi amilləri göstərilirdi. 2018-ci ilin mart ayında müvafiq qanunvericiliyə edilən dəyişiklikdən sonra hazırda ölkədə tikinti prosedurlarının sayı 21-dən 10-dək endirilib. Eyni zamanda tikintiyə icazənin verilməsi 30 günə endirilib. İstismara qəbul müddəti 30 gündən 20 günə qədər azaldılıb. Texniki şərtlərin "Bir Pəncərə" prinsipi ilə, sadəcə, bir sorğu əsasında verilməsi "ASAN Xidmət" mərkəzlərinə həvalə olunub, Tikintiyə icazə verilməsi üzrə elektron xidmət portalı yaradılıb. Lakin, nə "ASAN Xidmət" mərkəzlərinə həvalə olunub, Tikintiyə icazə verilməsi üzrə elektron xidmət portalından istifadə səviyyəsi yüksək deyildir. Bunun başlıca səbəblərindən biri də şirkətlərin bu sahədəki işini ənənəvi metodlarla davam etdirməsidir. Çünki, bu sektorda korrupsiya aradan qaldırılmayıb. Digər bir problem birbaşa tikintilərə icazə verilməsi indikatoruna aid edilməsə də əmlakın qeydiyyatı ilə bağlıdır və bu yalnız fərdi şəxlərə deyil, həmçinin də biznes subyektlərinə xasdır. Belə ki, çoxmənzilli binalarda tikintinin istismara qəbul edilməsi və onun sahiblərinə mülkiyyət aktlarının verilməsi sahəsində də problemlər həll olunmamış qalmaqdadır.

Bakı şəhərinin baş planının hazırlanmasına gəlincə, bu prosesə yenidən başlanılıb və "The Boston Consulting Group" şirkəti işə cəlb olunub. Lakin bu iş hələ də yekunlaşmayıb.

Tikintiyə icazə verilməsi sahəsində irəliləyişlər olması şübhəsizdir, lakin, onun bu sahə üzrə Azərbaycanın 100 pillə irəli aparması əsaslı görsənmir. Çünki, bu sahədə mövcud olan problemlərin həlli bir neçə ayda mümkün deyildir, bunun üçün illər tələb olunur.

"Kreditlərin alınması" indikatorunda ötən illə müqayisədə müşahidə olunan xüsusilə əhəmiyyətli (bax cəddvəl 1-ə) dəyişikliyə gəlincə, rəsmi mövqedən bu ilk Özəl Kredit Bürosunun yaradılması, onun bank və bank olmayan kredit təşkilatlarla yanaşı mobil və kommunal xidmət operatorları məlumat təchizatçı roluna malik olması , skoring və digər sistemlər tətbiq edilməsi və bundan əlavə, Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası nəzdində Daşınar Əmlakın Yüklülüyü Reyestri xidmətinin işə başlaması qedy olunur.

Lakin bütün bunların nəticəsində sahibkarların maliyyə resurslarına çıxışının artırılması, kedit təşkilatları üçün müştəri dairəsi genişlənməsi müşahidə olunmayıb. Belə ki, Dövlət Statistika Komitəsinin 2018-ci il 01 sentyabr vəziyyətinə olan məlumatına görə, 2018-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında kredit qoyuluşları 2017-сi ilin yanvar-sentyabr aylarına nisbətən 0,6 faiz, 2017-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında 2016-сı ilin yanvar-sentyabr ayları ilə müqayisədə isə 26,5 faiz azalıb. Odur ki, "Kreditlərin alınması" indikatoru üzrə əhəmiyyətli dəyişiklik inandırıcı görsənmir.

2019-cu il hesabatında əhəmiyyətli dəyişikliyinə görə, üçüncü sırada gələn indikator elektrikə qoşulmadır. Belə ki, bu indikatorun əsas problemlərinə elektrik enerjisi paylama sistemlərinin xəritəsinin yaradılması, Coğrafi İnformasiya Sisteminin tətbiq edilməsi, elektrik enerjisi təchizatında kəsintilərlə görə limitlərin müəyyənləşdirilməsi, kəsintiyə görə istehlakçıya kompensasiyaların, təchizatçıya cərimələrin müəyyən edilməsi daxil idi. Son 10 illikdə Azərbaycanda kütləvi elektrik kəsilməsi 2018-ci ilin iyun ayının 2-dən 3-nə keçən gecə Azərbaycan İstilik Elektrik Stansiyasının 6-cı enerji blokunda partlayış nəticəsində qeydə alınmasına və bundan sonra da elektrik enerjisinin təminatında fasilələr yaranmasına baxmayaraq, cari il ərzində buna görə, nə fərdi və nə də biznes istehlakçılarına kəsintintə görə kompensasiya verilməyib, bununla əlaqədar olaraq təchizatçı dövlət şirkətləri cərimələrə məruz qalmayıb. Lakin, Azərbaycanın göstəricisi bu indikator üzrə 28 pillə yaxşılaşdırılıb.

Rəsmi açıqlamalara görə bunun başlıca səbəbləri sahibkarların mövcud və ya inşa ediləcək tikinti obyektlərinin elektrik enerjisi ilə təchizatı prosedurlarının sadələşdirilməsi, elektrikə qoşulması prosesinin 69 gündən 24 günə endirilməsi və vahid pəncərə sistemi üzrə prosedurların 7-dən 3-ə qədəar azaldılmasıdır.

2019-cu il hesabatı ilə bağlı sual doğuran ikinci qrup məsələlər Azərbaycanın beynəlxalq inteqrasıya prosesindən geridə qalmasıdır. Belə ki, 1997-ci ildən danışıqlara start verən Azərbaycan hələ də Dünya Ticarət Təşkilatına üzv olmayıb, 2009-cu ildə Avropa Birliyinin Şərq Tərəfdaşlıq Proqramında iştirak edən Azərbaycan Avropa Birliyi ilə Azad və Hərtərəfli Ticarət Sazişi indiyədək imzalamayıb. Bununla yanaşı, 2017-ci ildə Mədən sənayesində şəffaflıq təşəbbüsündən geri çəkilməsi, Açıq Hökümət Tərəfaşlığında 2016-cı ildə qeyri-fəal üzv statusunda üzvlüyünü dəyişməməsi və 2017-ci ildə Beynəlxalq Şəffaflıq təşkilatının yerli bölməsinin bağlanması da

Azərbaycanın "Doing Business" indeksində uğuruna şübhə yaradır. Çünki, korruspiya və şəffaflıq sahəsində qlobal təşəbbüslərdə iştirak edib, onun minimum tələblərini belə yerinə yetirməyən Azərbaycanın "Doing Business" indeksində sıçrayışlı inkişafı əsassız görsənir.

Nəhayət, sonuncu qrup suallar Azərbaycanın digər beynəlxalq reytinqlərdəki mövqeyi ilə bağlıdır. Belə ki, son reytinq qiymətlədnirməsində Korrupsiya qavrama indeksinə görə, 180 ölkə arasında 122-ci, Qlobal İnnovasiya İndeksinə görə, 128 ölkə arasında 82-ci, Heritage Foundation" institutu və "The Wall Street Journal" nəşri tərəfindən hazırlanan iqtisadi azadlığın səviyyəsinə görə 180 ölkə arasında 67-ci, Kanadanın Freyzer İnstitutunun Ukraynanın İqtisadi Azadlıq Cəmiyyəti ilə birgə hazırladığl iqtisadi azadlıq reytinqinə görə, 162 ölkə arasında 106-cı sırada qərarlaşması, eləcə də Qlobal İmkanlar İndeksində risklərə görə, CRT-4 mövqeyi ilə yüksək səviyyəli siyasi, iqtisadi və maliyyə riskləri olan ölkələr qrupuna daxil edilməsi Azərbaycanın Doing Business 2019 hesabatında "uğuruna" kölgə salır.

Yekun olaraq, qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycanın Doing Business 2019 indeksində irəliləyişi qəbul edilən olsa da onun 1 il ərzində nümayiş etdirdiyi əhəmiyyətli dəyişikləri inandırıcı görsənmir. Hələ də bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü başa çatdırmayan ölkədə biznes mühiti və onun tənzimlənməsi ilə bağlı problemlər ikitərəfli investisiya müqavilələri və vergi sazişləri, biznes üçün tənzimləyici systemin şəffaflığı, ədliyyə-məhkəmə orqanlarının müstəqilliyi, xarici investisiyaların müdafiəsinin tənzimlənməsi, Rəqabət Məcəlləsinin və digər anti-trut qanunlarının qəbulu, müflisləşmə prosedurlarının tətbiqi, mülkiyyət hüquqlarının, xüsusilə də intellektual mülkiyyətin qorunması, əmək, kapital bazarı və portfel sərmayələrin, pul və bank sisteminin, məzənnə və valyuta siyasətinin səmərəsiz idarəçiliyi sahəsində, korrupsiya və qeyri-şəffaflıq müstəvisində, əlavə olaraq da dövlət şirkətlərinin idarəolunmasında müşahidə olunur.

Bütün bu sadalanan problemlər həll olunmadan biznes mühitini yaxşılaşdırmaq mümkün deyildir.

"Doıng busıness 2019" - Training for Reform", World Bank Group, page 13. https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/30438/9781464813269.pdf?sequence=2&isAllowed=y

http://www.transparency.org/research/cpi/overview

https://www.globalinnovationndex.org/analysis-indicator

https://www.heritage.org/index/country/azerbaijan

https://www.fraserinstitute.org/sites/default/files/economic-freedom-of-the-world-2018.pdf

http://www3.ambest.com/ratings/cr/reports/azerbaijan.pdf