İqtisadiyyat staqnasiya dövrünü yaşayır

***

-Rövşən bəy, Azərbaycan iqtisadiyyatının bu günki durumunu necə qiymətləndirirsiz?

-Bizim iqtisadiyyatımızın indiki vəziyyəti ilə bağlı iqtisadi nəzəriyyənin dili ilə danışsaq, buna bir ad vermək olar: iqtisadiyyat staqnasiya dövrünü yaşayır. Bu o mərhələdir ki, iqtisadiyyatda böyümə ya heç yoxdur, ya da ki çox kiçikdir. Yəni, 1-1.5 faizdən artıq böyümək potensialı olmur. Bu ilin 7 ayının nəticələrinə görə, Azərbaycanda iqtisadi artım 0.2 faiz təşkil edib. Iş orasındadır ki, bu iqtisadi fenomen artıq 3 ildir mövcuddur. Devalvasiyadan sonra Azərbaycan iqtisadiyyatı böyümür. 2015-cı ildə də iqtisadiyyat 1 faiz ətrafında böyümüşdü, 2016-cı ildə 3.6 faiz azalma qeydə alındı, 2017-ci ildə iqtisadi artım 0,1 faiz böyümüşdü. 2018-ci lldə artımın 1 faiz ətrafında olacağının çox real göründüyünü nəzərə alsaq, deməli, 2015-2018-ci illərin nəticəsinə əsasən Azərbaycanda real ÜDM hətta 2014-cü ilin səviyyəsindən də aşağıdır. Bununla belə, 7 ayın nəticələrinə görə, bu il büdcənin gəlirləri 28, büdcə xərcləri isə 19 faiz artıb. Bu da əsasən neft gəlirlərinin hesabınadır. Çünki dövlət büdcəsində neftin bazar qiyməti 45 dollar götürülüb, lakin arxada qalan dövr üzrə neftin orta qiyməti 70 dollar ətrafındadır. Bu, kifayət qədər yüksəkdir və büdcə neftdən asılı olduğuna görə büdcənin 60 faizini neft gəlirləri hesabına doldurduğuna görə neftin indiki qiyməti büdcənin icrasına problem yaratmır. Amma iqtisadi artımın olmaması, iqtisadiyyatda durğunluğun olması onu göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatında ciddi problemlər var. Iqtisadiyyatın durğunluq içərisində olması o deməkdir ki, biznes də, ev təsərrüfatları da durğunluq içərisindədir. Iqtisadiyyat 3 müxtəlif subyektin çiyinləri üzərində dayanıb. Bu sütunlara ev təsərrüfatları, biznes və hökumət daxildir. Ev təsərrüfatları yaxşı qazanmalı, yüksək gəlirləri olmalı, işləməli, pul xərcləməli və istehlak etməlidir. Bu, bir tərəfdən iqtisadiyyatın genişlənən istehlak sayəsində inkişaf qazanmasını şərtləndirir. Ikinci vacib sütun isə biznesdir. Biznes genişlənməli, daxili bazarda mal satmalı, xaricə əmtəə ixrac etməli, mənfəət götürməli, qazandığı mənfəətin bir hissəsini kapital kimi iqtisadiyyata yönəltməlidir, bir hissəsini əməkhaqqı və sosial sığorta formasında ev təsərrüfatlarına ödəməli, büdcə qarşısında vergi öhdəliklərini yerinə yetirməli, aldığı xidmətlərə və xammala görə ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərinə vəsait ödəməlidir. Bu isə başqa bir tərəfdən iqtisadiyyatın istehsal sayəsində genişlənməsini şərtləndirir. Yəni, iqtisadiyyat inkişaf edə bilmirsə, biznes də, ev təsərrüfatları da durğunluq içərisində olacaq. Qeyd edilən şərtlər daxilində bizim iqtisadiyyatı xarakterizə edəndə qəribə bir paradoksal vəziyyət ortaya çıxır: iqtisadiyyatın sütunu olan 2 əsas subyekt genişlənə və böyüyə bilmir, amma üçüncü subyekt - hökumət özünü çox rahat hiss edir. Büdcənin də durumundan görünür ki, ən yaxşı vəziyyətdə olan hökumətdir. Çünki biznesdən əvvəl ev təsərrüfatlarından fərqli olaraq hökumətin rahat qazanc yeri var. Hökumət əziyyət çəkib qazanmadığı pulları əldə edə bilir. Söhbət neft pullarından gedir. Neft hökumətin iradəsindən, hökumətin siyasətindən asılı olmayaraq dünyada olan müxtəlif geopolitik və geoiqtisadi amillər səbəbindən dünya bazarında uzuşlaşır və ya bahalaşır. Indiki qiymət isə hökumət üçün ona görə əlverişlidir ki, manat iki dəfə devalvasiyaya uğrayıb. Əgər manat iki dəfə devalvasiya olmasaydı, neftin indiki qiyməti də Azərbaycan üçün əlverişli olmayacaqdı. Məsələn, təkcə 2018-ci ildə ildə Neft Fondu vasitəsi ilə hökumət 12 milyard manata yaxın vəsait xərcləməyi planlayır. Bu, manatın əvvəlki məzənnəsi ilə 15 milyard ABŞ dolları deməkdir. Halbuki, neftin hər barelinin orta illik qiymətinin 70-75 ABŞ dolları olduğu şəraitdə Neft Fondunun illik gəliri 7-7.5 milyard ABŞ dolları ətrafında olur. Manat 2 dəfədən çox dəyər itirməsi hesabına hökumət devalvasiya nəticəsində qazandığı vəsaitlə büdcənin və Neft Fondunun icrasında olan risk və problemlərdən özünü tam sığortalamış oldu və indi də özünü çox rahat hiss edir. Amma bu devalvasiyanın 2015-ci ildən sonra biznesə, bank sektoruna və ev təsərrüfatlarına vurduğu ziyan hələ də davam edir. Bizim indiki iqtisadiyyatımız 2015 -ci ilin iqtisadiyyatının ağır zərbələrindən hələ də ayıla bilməmiş, durğunluq içərisində olan bir iqtisadiyyatdır.

-Ekspertlər deyirlər ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı neftin üzərində qurulub. Amma biz neftin dayanıqlı məhsul olmadığının bir dəfə şahidi olduq. Buna baxmayaraq, bu tandem niyə hələ də davam edir? İqtisadiyyat niyə hələ də neftin üzərindədir?

-Bunun səbəbi iqtisadi yox, siyasidir. Iqtisadiyyatın şaxələnməsi, resurs gəlirlərindən asılılığının aradan qalxması və resurs iqtisadiyyatının iqtisadiyyatda dominant rolunu qeyri-resurs iqtisadiyyatına verməsi azad biznesin və sahibkarlıq təşəbbüskarlığının inkişafını tələb edir. Azad sahibkarlıq anlayış olaraq iqtisadi məfhumdur, təbiəti etibarı ilə iqtisadi institutdur. Amma onun inkişafı üçün tələb olunan institusional şərtlər siyasidir. Yəni, o ölkələrdə ki azad siyasi rəqabət yoxdur, azad seçkilər əsasında növbəli, bir-birini əvəzləyən, bir-biri ilə yarışan siyasi institutların rəqabəti nəticəsində formalaşan hökumətin, bütövlükdə siyasi sistemin olmadığı mühitdə azad sahibkarlığın inkişafı mümkün deyil. Ikincisi, siyasi avtokratiyanın olduğu dövrdə və şəraitdə iqtisadiyyatda oliqarxiya elementləri sürətlə inkişaf etməyə başlayır. Fikir verin, Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlıq demək olar ki, yoxdur. Bunun ən yaxşı təcəssümü Sahibkarlığa Kömək Milli Fondudur. Son illər bu fonddan ayrılan vəsaitlərin ən yaxşı halda 10-15 faizi kiçik və orta sahibkarlığa, 85-90 faizi iri sahibkarlığa gedib. Ən mühüm iqtisadi göstəricilərin (büdcə gəlirləri, ixrac, ÜDM və s.) kiçik və orta sahibkarlığın xüsusi çəkisi 3-5%-dən çox deyil. Qeyd olunan göstəricilərin hamısı iri biznesin sayəsində yaranır. Bu, artıq onu göstərir ki, ölkədə iqtisadiyyat iri sahibkarlığın üzərində qurulub. Bir səbəb də budur. Yəni, hökumət, oliqarxiya kiçik və orta sahibkarlığı özünə rəqib sayıb, heç vaxt rəqabət aparmağa ehtiyacı olmayıb. Biz bunu tarix kitablarından oxumamışıq, özümüz yaşamışıq. Əvvəllər bu proses turizm, inşaat və ticarət sektorunda baş verdi, son zamanlar isə kənd təsərrüfatında həmin proses yaşanır. İri aqroholdinqlərin yaranması bunun bariz nümunəsidir. Kiçik və orta sahibkarlığın sıradan çıxarılması prosesi daimi bir proses olub və təbiəti etibarı ilə bu siyasi məsələdir. Çünki kiçik və orta sahibkarlıq ölkədə orta təbəqənin sosial bazasıdır. Bizdə olan kimi siyasi rejimlər orta təbəqənin inkişafına heç vaxt maraqlı olmurlar. Çünki orta təbəqənin mövcud olduğu ölkələrdə sərt siyasi rejimlər qurula bilmir. Onlar özlərinin resursları hesabına avtokratiyanın formalaşmasına imkan vermirlər, əhalini müntəzəm olaraq ayaqda saxlayırlar. Onların qazandığı pullar həm də müxtəlif kanallarla vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına gedir, ev təsərrüfatlarını ayaqda saxlayır, insanların sərt siyasi rejimdən asılılığını aradan qaldırır. Sərt siyasi rejimlərdə azad sahibkarlıq mümkün olmur. Azad sahibkarlıq üçün azad siyasi sistem olmalıdır. Bunlar bir-biri ilə bağlı məsələlərdir. Bizdə oliqarxiyanın güclənməsi, sərt siyasi rejimin olması kiçik və orta sahibkarlıq üçün, azad sahibkarlıq üçün meydan vermədi. Belə bir meydanın olmadığı ölkədə iqtisadiyyatın şaxələnməsi, biznesin qeyri-resurs iqtisadiyyatı üzərində inkişafı da mümkün olmur.

-Ölkədə zavodlar, fabriklər açılır. Ən azı açılışından xəbərimiz olur. Və ya aqrar sahədə hökumət bəzi addımlar atır. Məsələn, pambıqçılıq və s. Bəs niyə iqtisadiyyatda bu atılan addımların nəticəsini görə bilmirik?

-Məsələnin həlli bu qədər sadə olsaydı zavodlar, fabriklər açmaqla bütün problemləri həll etmək mümkün olsaydı, o zaman dünyada kasıb, inkişafdan qalmış ölkə olmazdı. Hərə bir formada, bir yolla kredit tapmaqla, investor tapmaqla bu problemi həll edərdi. Önəmli olan odur ki, açılan müəssisə və iş yerləri nə qədər rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsal etmək gücünə malikdir. Təkcə daxili bazardan söhbət getmir. Dünya iqtisadiyyatı qloballaşıb. Daxili bazara hesablanan müəssisə iflas ola bilər. Kimsə fikirləşə bilər ki, sərhədləri bağlayırsan və iş tamamdır - sənin məhsulun daxili bazarı tutacaq, çünki rəqib yoxdur. Amma ticarətin bu səviyyədə qloballaşdığı dünyada sərhədləri necə bağlayacaqsan? O zaman başqaları da sənin məhsulun üçün qırmızı sərhəd xətti çəkəcək, hətta onda gərək biz də neftimizi heç kimə satmayaq. Biz ilk növbədə baxmalıyıq ki, dünya bazarının tələblərinə cavab verən, dünya bazarındakı anoloji məhsullarla rəqabət apara bilmək üçün imkanlarımız varmı? Önəmli olan iki məsələ var. Birincisi, rəqabət qabiliyyətli məhsulu rəqabət qabiliyyətli işçi qüvvəsi istehsal edə bilir. Yəni, yüksək peşəkarlığı olan, dövrün tələblərinə uyğun biliyi, bacarığı formalaşmış işçi qüvvəsindən söhbət gedir. Bu gün Azərbaycanda işçi qüvvəsini Avropa ölkələrindən birinin işçi qüvvəsi ilə müqayisə etsək, rəqabət qabiliyyətli ola bilər? Ritorik sualdır. Bu sualın cavabı məlumdur. Keyfiyyət tərəfini kənara qoyaq, kəmiyyət tərəfinə baxaq. Bu gün Azərbaycanda işçi qüvvəsinin yalnız 14-15 faizi ali, təxminən o qədəri isə peşə və orta ixtisas ali təhsili səviyyəsinə malikdir. Üst-üstə bizim işçi qüvvəsinin üçdə ikisi, yəni ən azı 70 faizi orta və natamam təhsili olan işçi qüvvəsidir. Müasir dünyada bu standart çox yüksəkdir. Məsələn, İsraildə və ya Cənubi Koreyada işçi qüvvəsinin hər iki nəfərindən biri yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsidir. Ikinci məsələ isə yüksək texnologiyalar məsələsidir. Rəqabət qabiliyyətli məhsul yüksək texnologiyalar hesabına formalaşır. Bunu ölkədə yaratmaq, formalaşdırmaq üçün yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsinə ehtiyac var. Bizdə yüksək texnologiyanı yüksək bilikli mühəndislər yaratmalıdır. Bizim ixracımız neftlə birgə 15 milyard ətrafındadır. Bu 15 milyardın heç olmasa üçdə ikisini qeyri-resurs hesabına formalaşdıraq ki, bizim iqtisadiyyatımız inkişaf etsin və sabitləşsin. Biz qeyri neft hesabına heç 1,5 milyard ixrac formalaşdıra bilmirik. Onun da əhəmiyyətli hissəsi emal mərhələsi görməyən, yüksək əlavə dəyərə malik olmayan kənd təsərrüfatı məhsullarıdır. Avropa İttifaqının standartlarına görə, məhsullar 4 qrupda təsniflənir. Yüksək texnoloji məhsullar, orta yuxarı texnoloji məhsullar, orta aşağı texnoloji məhsullar və aşağı texnoloji məhsullar. Azərbaycan bu gün bu yuxarı iki təsnifata uyğun məhsul istehsal edə bilmir. Biz son iki təsnifata, xüsusən də aşağı texnoloji qrupa aid məhsul istehsal edilir. Bu açılan zavodlar dünya bazarına çıxmaq üçün, ayaqda qalmaq üçün gərəkdir ki, yuxarıdakı iki təsnifata uyğun məhsullar istehsal etməyi qarşısına hədəf qoysun. Ümumiyyətlə, neft ölkələrinin təcrübələrini yaxşı-yaxşı öyrənmək lazımdır. Bizdə son illərdə Nigeriyanın adı tez-tez çəkilir. Hələ də sual olunur ki, biz Norveç yolu gedəcəyik, yoxsa Nigeriya yolu? Məsələn, Nigeriyada 80-cı illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində "Aykanut" adlı çox böyük metallurgiya kompleksi və dövrün alıcılıq qabiliyyəti ilə 5 milyard dollara başa gəlmişdi. Amma yüksək texnoloji imkanların yoxluğu, dünya bazarındakı rəqiblərinin potensialını nəzərə almaması bu kompleksin iflası ilə nəticələndi. Yəni, bir müddət dövlətin resursları ilə ayaqda qalan, amma bazara deyil, ətalətlə anbara işləyən müəssisə və zavodlarla iqtisadiyyat inkişaf edə bilməz. Bu baxımdan düşünürəm ki, biz insan kapitalına böyük vəsait qoymalıydıq. Azərbaycan hökuməti daha uzaqgörən tərpənmiş olsaydı, böyük neft pulları gəlməyə başlayanda hökumət iqtisadi, mühəndislik, yüksək texnologiyalar, tibbi ixtisaslar üzrə hər il 1000-2000 tələbənin xaricdə oxumasına nail olmalı idi. Əgər bu, baş versəydi, Azərbaycan indi ən azı regional bazarlara elmi tədqiqat, kompüter, səhiyyə xidmətləri ixrac edərdi. Gürcüstan iqtisadiyyatı bizdən 3 dəfə kiçikdir, amma Azərbaycan qədər xidmət ixrac edir. Hələ mən əmtəə ixracını nəzərdə tutmuram. Gürcüstan il ərzində təxminən 100 milyon dollara yaxın təhsil, səhiyyə xidmətləri ixrac edir. Amma Azərbaycan regionda təhsil və səhiyyə xidmətləri idxal edən ölkəyə çevrilib. Bizim vətəndaşlarımız İrana, Gürcüstana, Türkiyəyə gedib səhiyyə, təhsil xidmətləri alırlar. Biz ən azı böyük neft pulları gələndə insan kapitalına vəsait qoymaq hesabına həm iqtisadiyyatımızı şaxələndirə, həm də xeyli irəli düşə bilərdik. Çox təəssüflər olsun ki, biz böyük mərhələni geridə qoyduq. Biz insan kapitalının inkişafını əlimizdən bir şans olaraq buraxmışıq.

-Yəqin ki, hələ də gec deyil. Yəqin ki, hələ də Azərbaycan iqtisadiyyatını xilas etmək olar...

-Ümumiyyətlə, heç zaman gec deyil. Problem başqadır. Fürsətləri qaçıranda, fürsətləri geri almaq üçün daha çox resurs tələb olunur. Məsələn, biz regionun əsas məhsul və xidmət ixracatçısı olan regional bir bazara çevrilə bilərdik. Istər emal müəssisələrində olsun, istər xidmət müəssisələrində olsun. Amma görünür ki, Gürcüstan bu rola üstələnib. Gürcüstanda artıq böyük sənaye müəssisələrinin qurulması istiqamətində iş gedir. Yəni, nəsə gec olmur. Amma biz şanslarımızı, fürsətlərimizi buraxanda onu başqaları götürür. Sonra biz onu əldə etmək üçün çətinlik çəkirik. Bizim üçün fürsətlər 2005-2014-cü illərdə idi. Ölkəyə 150 milyard dollara yaxın böyük neft pulları gələndə biz ölkənin insan kapitalını regionda ən yüksək inkişaf edən bir ölkəyə çevirə bilərdik. Çox təəssüflər olsun ki, biz analoqu olmayan insan kapitalının inkişafından daha çox, analoqu olmayan hündürmərtəbəli binalarla öyünürük, analoqu olmayan yeni yolların çəkilməsi, yeni körpülərin tikintisi ilə öyünürük. Düzdür, infrastruktur da lazımdır. Amma prioritetlər elə qurulmalıdır ki, birinci yerdə insan kapitalı gəlməlidir. Hökumət infrastruktura 1 milyard xərcləyirdisə, təhsilə 2 milyard xərcləməli idi. Amma biz bu gün bunun əksini görürük. O cümlədən də səhiyyədə. Insan kapitalı deyəndə təkcə təhsil nəzərdə tutulmur. İnsan sağlam deyilsə, onun sağlamlığı yaradıcılığına imkan vermir. Insan kapitalının iki tərəfi var: sağlam insan, bilikli insan. Bax, biz bu fürsətləri əldən buraxdıq. Amma demirəm ki gecdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu fürsətlər bir daha olmaya bilər. Çünki özünüz gördünüz, neftin qiyməti hansı həddə qədər endi. Indi bir qədər qalxıb. Amma yaxın dövrlər üçün pessimist proqnozlar daha çoxdur.

-Bəs alternativ olaraq nə təklif edərdiniz? Azərbaycan iqtisadiyyatını bu vəziyyətdən çıxarmaq üçün indiki şəraitdə nə etmək olar?

-Bizim reseptimiz siyasidir. Nəticə etibarı ilə iqtisadiyyatı düzəltmək istəyirik. Amma səbəblər siyasidir. Ona görə də əvvəla siyasi institutlar inkişaf etməlidir. Ilk növbədə ölkədə mütləq azad siyasi sistem qurulmalıdır. Azad sahibkarlığı həzm edə bilən, azad sahibkarlığı ölkənin inkişafı üçün olmazsa olmaz kimi qəbul edən azad siyasi sistem olmalıdır. Yəni, insanlara fürsətlər açan, insanların fürsətlərini əlindən qapan deyil, əksinə onlara fürsətlər yaradan azad siyasi sistem olmalıdır. Birincisi, ölkədə effektiv icra hakimiyyəti olmalıdır. Ikincisi, ölkədə bu icra hakimiyyətinə nəzarət edən və xalqın səsi ilə formalaşan parlament olmalıdır. Üçüncüsü, sahibkarın və vətəndaşın haqqını qoruyan, vətəndaşı və biznesi heç bir oliqarxın ayağına verməyən azad məhkəmə sistemi olmalıdır. Hakimiyyət bölgüsünün bu 3 qanadı formalaşacaqsa ölkədə azad iqtisadi sistem qurulacaq, azad sahibkarlıq inkişaf edəcək. Bunlar olmayacaqsa kimsə düşünürsə ki, sərt siyasi rejimdə sehrli çubuqla həm belə siyasi rejimi qoruyacaq, həm də ölkədə iqtisadi inkişaf yaradacaq, səhv düşünür. O sehrli çubuğu axtarmasınlar. Dünyada o cür sehrli çubuq yoxdur. Bəzən Çini misal çəkirlər. Amma kobud səhvə yol verirlər. Birincisi, Çinin əhali sayı həddən artıq çoxdur. ABŞ-dan 6 dəfə çoxdur, amma iqtisadiyyatı ABŞ-dan kiçikdir. Orda iqtisadiyyatın böyüklüyünün səbəblərindən biri də əhali çoxluğudur. Adambaşına düşən məhsul istehsalına görə ABŞ-la Çin arasındakı fərq 5 dəfədir. Ikincisi, Çindəki kimi sərt siyasi rejimdə inkişaf bir həddə qədər olur. Çin o həddə qədər gəlib çatıb. Indi bütün məsələlər ona yönəlib ki, Çin iqtisadiyyatı liberallaşacaq, yoxsa yox? Bundan artıq Çin iqtisadiyyatının inkişaf etməsi, ABŞ iqtisadiyyatı ilə rəqabət apara bilməsi üçün liberallaşması lazımdır. Bizdə də böyük neft pulları gəldi. Inkişafa oxşayan bir görüntü yarandı. Hamı inkişaf deyirdi, əslində bu, artım idi. Inkişafla artımı bizdə fərqləndirmirlər. Biri var iqtisadi artım, biri var iqtisadi inkişaf. Iqtisadi artım daha çox kəmiyyət göstəriciləri ilə xarakterizə olunur. Böyük pulları investisiya kimi buraxırsan dövriyyəyə, kiçik zaman intervalına artıma nail ola bilirsən. Amma artım heç də həmişə o inkişaf deyil. Inkişaf keyfiyyət göstəricisidir və nəticəsi asanlıqla ölçülə bilən bir prosesdir. İqtisadiyyat inkişaf edirsə bu, özünü təhsilin səviyyəsində, əhalinin sağlamlığında göstərməlidir. Biz dünya bazarına nə qədər yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsi çıxara bilərik və ya bizim istehsalımızda, ixracda yüksək texnologiyalı məhsulların payı nə qədər artıb? İqtisadi inkişafda bunlar görünməlidir. Siyasi sistemdə islahatlar aparılmalıdır. Şərtlər tamam dəyişməlidir. Ölkədə vergi və gömrük sistemində islahatlar aparılmalı, vergitutma mexanizmləri maksimum sadələşdirilməli, vergi yükü yüngülləşdirilməlidir. Sahibkarlar bilməlidir ki, onun haqqı pozulsa arxasında vətəndaş cəmiyyəti və media dayanacaq. Məhkəməyə qədər biznes arxayın olmalıdır ki, onun mülkiyyətini əlindən almağa cəhd göstərən hər bir şəxs vətəndaş cəmiyyəti və media tərəfindən ifşa olunacaq. Məhz bütün institutlar kompleksinin mövcud olduğu şəraitdə iqtisadi inkişaf mümkün olur. Bunlar yoxdursa, sehrli çubuq axtarışına zaman sərf etməyin mənası yoxdur.