Welcome to Azerbaijan!

Böyük İpək Yolu ilə səyahət edirsinizsə, Türkiyədən sonra Azərbaycan Respublikasına - çox da məşhur olmayan, əcnəbiyə heç də həmişə aydın olmayan, buna görə də maraqlı bir ölkəyə düşə bilərsiniz.

Azərbaycan Respublikası Cənubi Qafqazda, Rusiya, Türkiyə və İran arasında sivilizasiyaların kəsişməsində yerləşir. Müvafiq olaraq, keçmişdə olduğu kimi, müasir dövrdə də ölkə bütün bu ölkələrin mədəniyyətlərinin təsirini öz üzərində hiss edir.

Azərbaycan regional nəqliyyat habıdır. Xəritəyə baxdıqda, Qərbdən Şərqə və Şimaldan Cənuba bütün rahat yollar Azərbaycandan keçir, onu Avropanın Yaxın Şərqə və Mərkəzi Asiyaya açılan qapısı adlandırmaq olar.

Azərbaycan bölünmüş (1813-cü ildən) ölkədir, 10 milyon insan şimalda - Azərbaycan Respublikasında, 30 milyona yaxın insan isə İranda, əsasən ölkənin şimal hissəsində olan İran Azərbaycanında yaşayır.

Azərbaycan keçmişdə fəxr edəcəyi çox, müasir dövrdə olduğundan xeyli çox şeyə malikdir:

• - zərdüştlüyün vətənidir;
• - orta əsrlərdə sufilik hərəkatının mərkəzlərindən biridir;
• - islamın şiəlik qolunun ilk dəfə dövlət dini elan edildiyi ölkədir (16-cı əsr);
• - ilk sənaye neft bumu ölkəsidir (19-cu əsrin sonları - 20-ci əsrin əvvəlləri);
• - müsəlman Şərqində ilk operası olan və ilk demokratik respublikadır (1918-1920);
• - Çar Rusiyasında sosial-demokrat hərəkatın əsas mərkəzlərindən biridir (20-ci əsrin əvvəlləri);
• - 1918-ci ildə artıq qadınlara səs hüququ verilmiş ölkədir;
• - sehirli xalçaları, miniatürləri, məftunedici mətbəxi, zəngin musiqi mədəniyyəti və poeziyası olan ölkədir. Təfəkkürü güclü olan insan 1001 gecə ölkəsində olduğunu təsəvvür edə bilər...

Təəssüf ki, bütün bunlar keçmişdə qalıb, müstəqil Azərbaycan (1991-ci ildən etibarən) HumanRights, BadgovernanceandCorruption indekslərində badrecords-a malikdir. 1993-cü ildən bu günə qədər Azərbaycan Freedom House-un indekslərində NotfreeCountry kimi qeyd edilir. 1993-cü ildən ölkəni əsasını prezident Heydər Əliyevin qoyduğu ailə klanı idarə edir. Hazırda onun oğlu - prezident İlham Əliyev hakimiyyətdədir, birinci vitse-prezident vəzifəsinə isə o, həyat yoldaşı Mehriban Əliyevanı təyin edib. Ailənin bütün yaxın və uzaq qohumları da hökumətdə və biznesdə yüksək vəzifələrdədir.

Azərbaycan neft ölkəsidir, büdcənin ixrac gəlirlərinin 94%-ni neft pulları təşkil edir. Ölkənin karbohidrogen resursları Avropa istehlakçıları üçün əhəmiyyət kəsb edir, onların işlənməsində də bu istehlakçılar iştirak edir.

Bir çox tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, sabit demokratik institutları olmayan ölkələrdə neft (və digər dəyərli təbii resurslar) onların cəmiyyəti üçün həm üstünlük, həm də lənətdir. İqtisadiyyatın qeyri-neft sektoru inkişaf etmir. Neft pullarına sahib olan hakimiyyət cəmiyyətə marağı itirir - öz vətəndaşları qarşısında hesabatlı olmur. Azərbaycanda iqtisadi və sosial vəziyyət bütünlükdə dünyada neft qiymətlərindən asılıdır. Neft qiymətlərinin düşməsi ilə əlaqədar adambaşına düşən ÜDM 2013-cü ildə 7875 dollardan 2018-ci ildə 3865.34 dollara düşüb.

Ölkədə nə mülki, nə iqtisadi hüquqlara zəmanət verilməyib. Mülkiyyət hüququna riayət olunmur, bu da biznesin inkişafı üçün əsas maneədir. Yalnız hökumətdə əlaqələri olan insan bizneslə (orta və böyük) məşğul ola bilər. Məhkəmə sistemi və hüquq-mühafizə orqanları tamamilə icra hakimiyyətinə tabedir. Parlamentdə iki fraksiya var - "Elədir ki, var!" fraksiyası və "Elədir ki, var, zati-aliləri!" fraksiyası. Kütləvi informasiya vasitələri bütünlüklə hakimiyyətin nəzarəti altındadır. Söz azadlığı yalnız internetdə, sosial şəbəkələrdə və bloqlarda qalıb.

Siyasi müxalifət və fərqli düşüncə tamamilə boğulmuş vəziyyətdədir. Ölkədə 80-ə yaxın siyasi məhbus var. Təkcə fərqli düşünənlər deyil, onların qohumları da repressiyalara məruz qalır, onlar hamısı həm dövlət müəssisələrində, həm də biznes qurumlarında iş yerlərinə buraxılmır - məşhur Verbotene Berufe - peşə qadağası.

Bütün bunlara baxmayaraq, vətəndaş hüquqlarına məhəl qoyulmaması və işsizlik deyil, Ermənistanla Azərbaycanın Qarabağ vilayəti ətrafında müharibə əsas milli problem hesab olunur. Müharibə 30 ildir davam edir, bu müddət ərzində 11 minə yaxın Azərbaycan vətəndaşı və 6,5 min erməni həlak olub. Müharibə 750 000 Azərbaycanlını və 300 000 ermənini qaçqın salıb. Azərbaycan ərazilərinin 14%-i hələ də erməni işğalı altındadır. İşğal, qaçqınlar və hərbi xərclər ölkə iqtisadiyyatı üçün ağır yük olur.

Müharibənin davam etdiyi ötən 30 il ərzində beynəlxalq müşahidəçilərin yardımı ilə daim sülh danışıqları aparılıb, amma hələlik onlar uğur gətirməyib. Bəzi müşahidəçilər bunu Rusiyanın mövqeyi ilə əlaqələndirir, onların fikrincə, bu ölkə Ermənistanı, eləcə də Azərbaycanı özünə bağlamaq məqsədilə münaqişənin davam etməsində maraqlıdır.

Bu gün ölkə üçün daha bir mühüm mövzu Avrointeqrasiya prosesidir. Azərbaycan ATƏT və Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA) üzvüdür. Bu gün Avropa İttifaqı Azərbaycanın Aİ-yə inteqrasiyasını sürətləndirmək üçün böyük səy göstərir, amma Azərbaycan burada böyük şövq göstərmir, xüsusən Aİ-nin fərqli düşünənlərin təqibinə son qoymaq və əhalinin mülki və iqtisadi hüquqlarına zəmanət vermək tələbi ilə əlaqədar. Azərbaycan həmçinin hakim klan tərəfindən tamamilə inhisara alınmış ölkə iqtisadiyyatına və ticarətinə xarici təsirin güclənməsindən ehtiyatlanaraq, Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olmaqdan imtina edir.

Ölkədə hakim ailənin Avropanı sevmədiyini demək olmaz. Amma hökumət Avrointeqrasiyaya can atsa da, bunu çox qəribə üsulla edir - onun can atdığı Avropa azad insanlar və yüksək texnoloji istehsalat birliyi deyil, lüks istehlak və həyat tərzi Avropasıdır. Avropa olmamaq, amma Avropasayağı görünmək - ölkədə hakim rejimin arzusu budur. Bu məqsədlə ölkədə ilk Avropa İdman Oyunları, Eurovision, Formula 1 yarışları, futbol üzrə Çempionlar Liqasının Finalı keçirilib. Hakim ailənin üzvləri həmişə ən son dəbə uyğun geyinir və çox vaxt Avropa abidələrinin bərpasına pul xərcləyir...

Göründüyü kimi, Azərbaycan həyat mənzərəsi çox da yaxşı görünmür. Amma yuxarıda sadalanan problemləri görməsə, turistlərin Azərbaycanda baxacağı və zövq alacağı çox şey var. Fəal neft hasilatı dövründə ölkəyə 130 mlrd. ABŞ dolları daxil olub, 100 mlrd. dollar artıq xərclənib, bu pulun bir hissəsi oğurlanıb, amma xeyli hissəsi paytaxt Bakının - həm orta əsrlərə, həm də müasir dövrə aid memarlığı olan gözəl şəhərin infrastrukturunun və görünüşünün yaxşılaşdırılmasına xərclənib. Üç milyon əhalisi olan paytaxt Xəzər dənizinin sahilində yerləşir və şəhər ətrafında gözəl çimərlikləri var. Qarabağ münaqişəsi zonasındakı hərbi gərginlik paytaxtda hiss olunmur. Bakı daha çox insanların şən və qayğısız olduğu, işləmək üçün yaşamadığı, yaşamaq üçün işlədiyi Aralıq dənizinin günəşli şəhərlərini xatırladır.

Azərbaycanlılar mehriban, qonaqpərvərdirlər və həmişə əcnəbiyə kömək etməyə hazırdırlar. Azərbaycanlıların milli xarakterinin təməli orta əsrlər türk hərbi-feodal şərəf məcəlləsinin təsiri altında formalaşıb, bu məcəllə haqqında "Dədə Qorqud" (11-ci əsr) və ya "Koroğlu" (16-cı əsr) türk dastanlarından məlumat tapmaq olar:

• Hər şey, ya da heç nə;
• şücaət mənəətdən yaxşıdır;
• məğlubiyyət ölümdən pisdir;
• kömək istəmək ayıbdır;
• Hər bir ruh coşğunluğu büsbütün anlaşılır;
• qənaətcillik xəsislikdir;
• qonaq müqəddəsdir;
• ehtiyat qorxaqlıqdır.

Qeyd edim ki, bir qayda olaraq, milli xarakterə güclü təsir göstərən təhkimçilik hüququ Azərbaycanda olmayıb.

Təqibçilərindən səbr, emosiyalarına nəzarət və münasib dozada avtoritarizm - böyüklərə, nüfuzlu şəxslərə və ümumiyyətlə istənilən rəhbərliyə itaət tələb edən İslam milli mentalitetə böyük təsir göstərib. "Allah olmayan yerdə otur, ağsaqqal olmayan yerdə oturma" - folklorda bu cür "müdrik" avtoritar məsləhətlər az deyil.

Azərbaycanlılar çox da dindar deyillər, sorğularda əhalinin 96%-i özünü müsəlman kimi təqdim etsə də, müsəlman prosedurlarına (namaz, oruc, alkoqoldan imtina və s.) əməl edənlər sorğuda iştirak edənlərin cəmi 17%-dir.

Azərbaycan cəmiyyəti çox tolerantdır, ölkədə hədsiz dini dözümsüzlük təzahürü, etnik milliyyətçilik görməzsiniz. Ölkədə antisemitizm də yoxdur. Bütün bunlar əcnəbilərin yerli əhali ilə asan dil tapmasına imkan verən "Azərbaycan universallığı" ilə izah olunur.

Burada iqlim də, insanlar da, resurslar da, mədəniyyət də insanların yalansız və zorakılıqsız, xoşbəxt yaşaya biləcəyi gözəl məkan yaratmağa imkan verir. Amma nə isə yolunda getməyib. Hələlik ağır mübarizədə qazanılmış müstəqillik onun tərəfdarlarına layiqli həyat bəxş etməyib.

Amma mübarizə davam edir. Kütləvi repressiyalara baxmayaraq, demokratiya və insan hüquqları tərəfdarları hakimiyyətin cəmiyyəti daha çox özünə tabe etməsinə imkan verməyən etiraz formaları tapırlar. 2019-cu il ölkədə Aleppoda (Suriya) cahil hökmdar tərəfindən amansızca edam edilmiş dahi Azərbaycan sufi şairi Nəsimi (1369-1417) İli elan edilib və bundan dərhal sonra sosial şəbəkələrdə Nəsiminin məzlum insanlara azadlıq çağırışı yayılmağa başlayıb:

"Ey bülbülı-qüdsi, nə giriftari qəfəssən,

Sındır qəfəsi, tazə gülüstan tələb eylə".