"Azərbaycanın siyasi şahmatı: növbədənkənar prezident seçkilərində gedişatın dekodlanması"

Dekabrın 6-da Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev gələn il fevralın 7-nə təyin edilmiş növbədənkənar prezident seçkilərini elan edib. Bu qərar mövcud yeni reallıqlarla, o cümlədən Qarabağ probleminin aradan qaldırılması, daxili inzibati sərhədlərin, icra idarəetmə sisteminin dəyişdirilməsi, parlament quruluşunun proporsional sisteminə keçməsi, parlament çoxluğu tərəfindən seçilən hökumətin statusunun artırılması, hətta parlament idarəetmə sisteminə keçid üçün konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərlə bağlı referendumun elanını gözləyən cəmiyyəti heyrətləndirdi.

Hərçənd, təbii ki, prezident seçkilərinin əlamətləri rejim Qərb institutlarına və vətəndaş cəmiyyəti fəallarına qarşı kütləvi siyasi və ideoloji hücuma başlayanda artıq özünü göstərmişdi. Bu ssenari bütün prezident seçkilərindən əvvəl olub və klişe bu dəfə dəyişməz qaldı, cəlb olunan personajlar və münaqişədən sonrakı Qarabağ problemi ilə bağlı müasir gündəm istisna olmaqla. Məsələn, 2018-ci il seçkiləri ərəfəsində 2017-ci il oktyabrın 7-də hökumətin ötən ilin 9 ayının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında çıxış edən İ.Əliyev iclasın giriş hissəsində sərt çıxışlar edib. Qərb ona qarşı bütöv iddialar siyahısını ortaya qoyur, o cümlədən Azərbaycana, İslam dünyasına, ərəb qaçqınlarına münasibətdə ikili standartlar və s. Qurulan təbliğat tonu 2018-ci ilin aprel seçkilərinə qədər kimi davam etdi.

Ağılabatan sual yaranır: Nə üçün Əliyev referendum və növbədənkənar parlament seçkilərini qabaqladı?

Baxış - 2018

2018-ci ilin ilk növbədənkənar seçkiləri ərəfəsində Əliyev qabaqlayıcı addımlar atır  məqaləsində prezidenti növbədənkənar seçkilərlə bağlı qərar verməyə vadar edən suallara cavab verməyə çalışdıq:

Növbədənkənar seçkilərin təyin edilməsi əsasən onunla diktə oluna bilər İlham Əliyevin hakimiyyəti dövründə (2003-cü ildən bəri) ilk dəfə seçkiləri ümumən iqtisadi və sistemli böhran şəraitində keçirir, bu isə seçkiləri xüsusi risklərolmadan keçirməyə çalışan iqtidar üçün müəyyən problemlər yaradır.

Növbədənkənar seçkilər klassik müxalifətə, hakimiyyət daxilindəki rəqiblərə, son bir ildə rejimə qarşı bir sıra təzyiq alətlərini işə salmış Qərbə manevr üçün çox az vaxt verir və ya heç onu da vermir.

Prezidentin əldə etdiyi üstünlüklər:

1. Seçicilərin bir hissəsinin narazılığının bir növ müqavimət hərəkatına çevrilməyə vaxtı və şansı yoxdur və ümumiyyətlə, elektorat baş verənlərə amorf olacaq.

2. Müxalifətin bu situasiyada konsolidasiyaya və vəziyyəti sarsıtmağa çox az vaxtı var. Praktiki olaraq o, Əliyevə həlledici döyüşə girə bilməyəcək. Bəlkə də o, seçkiləri belə boykot edəcək. Bu isə Əliyevə kifayət qədər uyğun gələn və tam alternativsiz ab-hava yaradır.

3. Birinci xanımın yeni yaradılan birinci vitse-prezident postuna namizədliyinin irəli sürülməsindən sonra güclənən daxili ziddiyyətlər də inkişaf etməyə vaxt tapmayacaq və uğurla zərərsizləşdiriləcək.

4. Qərb institutlarının da seçkilərə, onların qiymətləndirilməsinə və nəzarətinə vahid və effektiv yanaşma formalaşdırmağa macalı olmayacaq.

Əslində Əliyev yenidən seçilmək üçün münbit şərait əldə edir və bu dəfə 2016-cı ilin payızında referendum nəticəsində tətbiq etdiyi yeddi illik müddətə (Konstitusiyaya dəyişikliklərlə bağlı referendum seçkilərlə bağlı qərarların qəbulu və həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsi üçün qanunvericilik bazasını müəyyən etdi, həmçinin ali hakimiyyət sisteminə struktur dəyişiklikləri etdi, vitse-prezidentlik institutunu tətbiq etdi ki, bu da hakimiyyətin Əliyevlər ailəsinin əlində daha da cəmləşməsinə səbəb oldu. Dəyişikliklər prezidentə istənilən tarixə seçki təyin etmək səlahiyyəti verdi. Belə bir qərar Referendumdan dərhal sonra elan edilə bilər və prezidentin səlahiyyət müddətinin 7 ilə uzadılması əsasında onun qəbulu 2020-ci ilə qədər sürətləndirilə bilər. Belə bir qərarın qəbulu tamamilə prezidentin istəyindən, marağından və hətta əhvalından asılı idi).

SSRİ-nin dağılmasından bəri ölkənin daxili siyasi həyatına daim təsir göstərən və xüsusilə qeyri-sabitliyin katalizatoruna çevrilən mühüm Qarabağ amilini də qeyd etməliyik.

Qanunvericilik növbədənkənar seçkilərin keçirilməsi üçün hüquqi əsas yaratsa da, hakimiyyət onun siyasi səbəblərini məntiqi və əsaslı şəkildə izah etməyib. Hərçənd 2018-ci ildə hakimiyyət ən azı bir növ növbədənkənar seçkilərə ehtiyacı əsaslandırmağa çalışdı. Seçkilərin təxirə salınmasının rəsmi səbəbləri respublikanın 100 illiyi və humanitar forumla əlaqələndirildi.

Baxış - 2023

Böyük ehtimalla, prezident üçün taktiki sabitlik vacibdir. Əgər prezident seçkiləri referendumdan sonra (ən çox gözlənilən idi) parlament və inzibati sistemdəki təlatümlərdən sonra və Ermənistanla bitməmiş münaqişə kontekstində keçirilsəydi, bu, müəyyən risklər daşıyardı. Belə şeylər olur. Başqa bir şey ondan ibarətdir ki, prezident səlahiyyətlərinin ilkin olaraq növbəti 7 il müddətinə uzadılması ardıcıl və davamlı idarəetməni və vəziyyətə yüksək nəzarəti təmin edir. Növbədənkənar seçkilərin keçirilməsi faktının özü artıq bizim yaşamalı olduğumuz əlamətdar hadisələrdən xəbər verir.      

2018-ci ildə keçirilmiş əvvəlki növbədənkənar seçkilər də 2020-ci ildə keçiriləcək növbədənkənar parlament seçkilərindən əvvəl olub ki, bu da deputat korpusunun, eləcə də icra hakimiyyətinin nəzərəçarpacaq dərəcədə yeniləşməsinə, yüksək rütbəli məmur və xalq qulluqçularının yeni nəslinin formalaşmasına səbəb olub. İkincisi, bu növbədənkənar prezidentlik dövrü ikinci Qarabağ müharibəsini, xarici tərəfdaşlarla çətin danışıqları və əlamətdar beynəlxalq layihələrin, o cümlədən yeni ittifaqların, nəqliyyat və enerji layihələrinin yaradılmasını əhatə edirdi.

Qeyd edək ki, mövcud vəziyyətdən fərqli olaraq, 2016-cı il ümumxalq səsverməsi növbədənkənar prezident və parlament seçkilərindən əvvəl keçirilib. Amma onda referendum prezident hakimiyyətinin gücləndirilməsinin əsasını qoydu. Bir sıra yeniliklər tətbiq edilib ki, bunlardan mühümləri arasında prezidentin seçilməsi üçün 2 müddətə qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması, prezidentlik müddətinin 5 ildən 7 ilə uzadılması, fors-major şəraitdə hakimiyyətdə varisliyin operativ təmin edilməsi üçün vitse-prezidentlik institutunun tətbiqi daxildir. Sonrakı illərdə biz hakimiyyətin prezidentin əlində cəmləşməsinin artdığının şahidi olduq ki, o, mütləqləşdi və bu da səbəbsiz deyil, siyasi dövriyyəyə “neo-monarxiya” terminini gətirdi. Bu siyasət  atası Heydər Əliyevdən miras qalmış köhnə komandanın tamamilə dəyişdirilməsi, elan olunmamış müharibə şəraitində ölkəyə mərkəzləşdirilmiş nəzarəti təmin etməyə imkan verən qüvvə və vasitələrin səfərbər edilməsi baxımından özünü doğrultdu və nəticədə 30 illik işğaldan sonra ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpası təmin edildi.

Müharibədən sonrakı hakimiyyətin konsentrasiyasının çatışmazlıqları var ki, bu da komandanın, o cümlədən icra və parlamentin təşəbbüskarlığının aşağı səviyyədə olması ilə müəyyən edilir. Quraşdırılmış sistem sözsüz icra üçün nəzərdə tutulub.  Bu, islahat üçün uyğunlaşdırılmamış ekstensiv formadadır. İkincisi, “hökumət-cəmiyyət” koordinat sistemindəki daimi gərginlik keçmiş Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı xarici təhlükənin olmadığı şəraitdə risklər yaradır ki, bu da özünü hələ də müharibə məkanında hiss edən cəmiyyəti müəyyən dərəcədə konsolidasiya edirdi. Əliyevi islahatlara sövq edə biləcək üstünlüklərə hakimiyyətin onun istəyinə və sifətinə uyğun olaraq aydın şəkildə qurulmuş şəxslərdən formalaşması daxildir. Bir də yenidən bölüşdürülmə, bir sıra səlahiyyətlərin yenilənmiş komandaya verilməsi, 2003-cü ildə miras qalmış oliqarx komandasında olduğu kimi, çətin ki, onun şəxsi hakimiyyətinə təhlükə yaratsın.

Prezident, parlament və hökumət arasında məsuliyyətin yenidən bölüşdürülməsi sistemi daha çox mobillik təmin edir. Parlamentin və onun nəzarətində olan hökumətin səlahiyyətlərinin prezident səlahiyyətləri və hakim Yeni Azərbaycan Partiyası və onun əlaltılarının təmsil etdiyi parlament çoxluğu vasitəsilə genişləndirilməsi bir tərəfdən dayanıqlığı təmin edir, digər tərəfdən, hərəkət dinamikasını, o cümlədən bir tərəfdən sistemin modernləşdirilməsinə, digər tərəfdən isə Əliyevin siyasi sistemini gücləndirməyə hesablanan islahatların da daxil olduğu dinamikanı təmin edir.

Bu, bir növ Surkovun “suveren demokratiya” sistemidir. O, rejim çərçivəsində qurulur, xarici təsirlərə və daxili ziddiyyətlərə daha az məruz qalır və buna görə də daha çox proqnozlaşdırıla bilən idarəçilikdir.

Beləliklə, gələn il biz prezident seçkilərindən sonra bir sıra əlamətdar hadisələr yaşamalıyıq. Əliyev seçki xatirinə seçki keçirmir. O, siyasi simbioz strategiyasını rəhbər tutur: gələcək illər üçün sistemin modernləşdirilməsi və sabitliyinin möhkəmləndirilməsi.

Bəs Qərb?

Əliyev vaxtından əvvəl seçkilər keçirəcəyinə işarə edib  məqaləsindən (8 oktyabr 2016-cı il):

Əliyevin belə izolyasionist mövqeyi, ilk baxışda qəribə də görünsə, qarşı beynəlxalq demokratiya düşərgəsində anlayışla qarşılanır, yalnız yumşaq və formal şəkildə prosesin qeyri-demokratikliyinə təəccüb ifadə edilir. Bu, sonuncu referendum ərəfəsində və ondan sonra özünü xüsusilə açıq-aşkar göstərib, bu da onu göstərir ki, bu addım Qərbdə razılaşdırılmış ciddi struktur dəyişikliklərinə və siyasi-iqtisadi dəyişikliklərə yol açır. (İyulun 18-də konstitusiyaya prezidentin səlahiyyətlərini genişləndirən dəyişikliklər haqqında referendum elan edildikdən dərhal sonra ABŞ və onun müttəfiqləri tərəfindən sistemdə islahatlar aparılması tələbi ilə Əliyevə göstərilən güclü təzyiqin dayanması faktı da buna dəlalət edir).

Bu davranış xətti, şübhəsiz, qarşıda duran prezident seçkilərində də davam edəcək və seçkilər prosesi özü müxtəlif hakimiyyət və müxalifət qruplarının siyasi yarışı deyil, praktiki olaraq, texniki prosedur olacaq.

Əliyevin Qərb əleyhinə bəyanatlarına və müxalif səsləri yatırmasına baxmayaraq, onun prezident vəzifəsində fəaliyyəti Qərbi qane edir. Hakimiyyətdə olduğu müddət ərzində o, Avropa ilə mühüm iqtisadi bağlar qurub, Avropa İttifaqının strateji energetika, boru kəməri, nəqliyyat layihələrini dəstəkləyib, Qərbi Azərbaycanın əsas iqtisadi tərəfdaşına çevirib. Energetika sahəsinin Azərbaycan üçün əsas sahə olduğunu nəzərə alsaq, Əliyevin anti-Qərb ritorikasına baxmayaraq, Azərbaycanın artıq məhz haraya inteqrasiya etdiyini görmək çətin deyil.