“Paşinyan köhnə stereotipləri qıraraq, aydınlığa varmaq istəyir”

Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyanın 1915-ci il hadisələri ilə bağlı yeni göstəriş verdiyi bildirilir. Baş nazir hadisələrdə həyatını itirən ermənilərin siyahısının tərtib olunmasını istəyir. Ermənistan Milli Məclisi Müdafiə komitəsinin sədri Andranik Koçaryan “Azadlıq” radiosunun erməni xidmətinə deyib ki, Nikol Paşinyan “soyqırımına” aid real əsaslar yaratmaq, “soyqırımına” məruz qalan soydaşların daha obyektiv siyahısının tərtib olunmasını istəyir:

“Paşinyanın məqsədi soyqırımı ilə bağlı “real təməllər” qurmaqdır. Bu, bizim 1,5 milyon soydaşımızın hər birinin ünvanlarını və yerlərini bilmək üçün sadə bir məqsəddir. Həmçinin gələcəkdə qonşularla münasibətlərimizin qurulması üçün çox vacibdir. 1.5 milyon, 2 milyon və ya bundan az, tam dəqiqləşdirilmə olmalıdır. Əgər biz bunu sənədləşdirməsək, qarşı tərəf həmişə deyəcək ki, belə bir şey heç vaxt olmayıb. Elə deyir də”.

O, siyahı tərtib olunandan sonra həmin adamların adlarının Soyqırım Muzeyinin divarlarına həkk edilməsini əlavə edib.

Ancaq hökumətin bu təşəbbüsünü “çox təhlükəli” adlandıranlar da var. Onlar deyir ki, bu inkar tezisidir və bunu türklər ötən əsrin 60-cı illərindən dövriyyəyə buraxıb. Hətta bu addıma görə Nikol Paşinyan hökumətini Türkiyədən tapşırıq almaqda ittiham edənlər də az deyil.

Qeyd edək ki, ABŞ, Fransa, Almaniya, İtaliya, Rusiya, Kanada və başqaları da daxil olmaqla 30-a yaxın ölkə Osmanlı Türkiyəsindəki “erməni soyqırımı”nı tanıyıb. İsveçrə də “erməni soyqırımı”nın inkarını cinayət hesab edib. ABŞ Prezidenti Co Bayden 2021-ci ilin 24 aprelində Osmanlı dövründə ermənilərin qətlə yetirilməsini “soyqırım” kimi xarakterizə edib.

Beynəlxalq məsələlər üzrə tədqiqatçı alim, konfliktoloq Elxan Mehdiyev mövzu ilə bağlı ASTNA-ya danışıb.

Sual: Elxan bəy, sizcə, Paşinyanın 1915-ci il hadisələrində həyatını itirən ermənilərin siyahısının tərtib olunması ilə bağlı göstərişi nə məna verir?

Cavab: Paşinyan Ermənistanda sağlam cəmiyyət yaratmaq məqsədilə ölkədə və xalq arasında mövcud olan çox sayda stereotipləri dağıtmağa çalışır. Erməni cəmiyyətini geriyə salan və onun inkişafı və dünyaya baxışı ilə bağlı ən böyük problemlərin mənbəyində 1915-ci illə bağlı hadisələrin cəmiyyətə təhrif edilərək təqdim edilməsi durur. Son 100 ildə aparılan təbliğat, erməni və xarici yazıçı və şairlərin köç dönəmində acı və ağrı çəkən erməni əhalisi üzərində qurduqları bədii əsərlərə və Osmanlı dövlətinə qarşı müharibə aparan ittifaq dövlətlərinin müharibə təbliğatına söykənən tarixçilərə əsaslanmışdır. Heç kim o zamanlar erməni xalqının düşdüyü ağır durumu inkar etmir. Amma bu hadisələr erməni təbliğat mexanizmləri tərəfindən o qədər şişirdilmişdir ki, faciəyə məruz qalan erməni əhalisinin əsil məhrumiyyətləri də bəzən mübahisəli mövzuya çevrilmişdir. Bu həm məhrumiyyətlərlə və həm də ən başlıcası ölənlərin sayı ilə  bağlıdır. Mən bu addıma Paşinyanın erməni cəmiyyətində və düşüncə tərzində stereotiplərlə bağlı apardığı islahat kontekstində baxıram. Bu iş sadəcə siyahı tərtib olunması ilə məhdudlaşan məsələ deyil və burada yəqin ki, 1915-ci ilə qədər və sonrakı illərdə baş verən bütün hadisələrin araşdırılmasını tələb edən yanaşmanın tətbiq edilməsi tələb olunacaq.

Sual: Bu addımı soyqırımdan imtina kimi qəbul etmək olarmı?

Cavab: Burada Paşinyan məncə soyqırım iddialarını yox, daha çox imkan olan maksimum dərəcədə həqiqəti üzə çıxarmağa çalışır və cəmiyyətə 1915-ci ildə nə baş verdiyini və nə qədər əhalinin xəstəlikdən, aclıqdan, öz əcəli ilə və ya qətl edilərək öldürüldüyünü üzə çıxarmağa çalışır. Çünki 1920- ci illərdə 300 min erməni əhalisinin 1-ci dünya Savaşı zamanı tələf olduğunu yazırdılarsa, sonralar bu rəqəmlər hər on ildən bəri artırılaraq 1.5 milyona çatdırıldı.  Və bu rəqəmi də ABŞ Prezidentindən tutmuş Avropa və Amerikada hər kəs işlədir. Bu rəqəmlər Paşinyanın indi təşəbbüs etdiyi kimi heç də geniş araşdırmanın nəticəsi deyil, ayrı-ayrı şəxslərin iddialarıdır. Halbuki, o zamanlar Osmanlı dövlətində sadəcə tif xəstəliyindən yüz minlərlə insan tələf olmuşdu.

Sual: Əgər siyahı tərib olunarsa, nələr üzə çıxa bilər?

Cavab: Siyahını tərtib etmək də asan deyil və uzun illər araşdırma tələb edir. Amma Osmanlı arxivləri açıq olduğundan əldə olan mövcud rəqəmləri birgə Türk-erməni komissiyası vasitəsilə daha da genişmiqyaslı şəkildə ortaya qoymaq olar. Çünki, I Dünya savaşından öncə Osmanlıda əhalinin siyahıya alınması olub və orada bütün xristian azlıqların sayı göstərilir.  Bütün Osmanlı sərhədində yaşayan yunan və ermənilərin sayı, suryanilərin sayı göstərilir. O dövrə aid erməni kilsəsisinin də bu cür siyahıları mövcuddur. O zamankı statistikaya görə, Osmanlı dövlətində 1914-cü ildə indi göstərilən itkilərin sayı qədər heç erməni əhalisi yaşamırdı. Birdəki, erməni rəiyyəti 1914-cü ildə Osmanlı dövlətində Yerusəlimdən tutmuş bütün indiki Yaxın Şərq ölkələrində yaşayırdı.  Halbuki, «təxçir» (hicrət) nəticəsində köçürülən əhalinin bir qismi həm Yaxın Şərq ölkələrinə və və həm də Avropaya köç etməyə başladı və bir qismi də geri qayıtdı. Burda əlbəttə öncədən nəticəyə varmaq yox, geniş araşdırmaya ehtiyac var.

Sual: Nikol Paşinyan bundan əvvəl parlamentdə çıxışında tarixi və real Ermənistanın fərqini, birincinin ikinciyə təhlükə yaratdığını demişdi. Bu addım da bununla bağlı ola bilərmi?

Cavab: Fərqli erməni dairələri eradan öncə və erkən orta əsr dönəmindəki erməni varlıqlarının(çarlıq) sərhədlərini, milli qurur müstəvisindən torpaq iddiası ilə müşaiyət olunan siyasi müstəviyə keçirməklə erməni  cəmiyyətinin mühüm hissəsi üzərində tarixi virtual Ermənistan imici yaratmışdır.  I Dünya savaşında məğlub olan Osmanlı dövlətinə qarşı ittifaq dövlətlərinin “Sevr müqaviləsi” kimi planı ortaya qoyması ilə son 100 ildə bu ideya radikal erməni dairələri tərəfindən də “canlandırılmışdır”. “Müqavilə”nin heç bir təsiri olmasa da, ictimai şüura “tarixi torpaqlar” yeridilməyə çalışılmışdır. Tarixdə çox sayda dövlətlər yox olmuş, kiçilmiş, ərazilərini itirmiş və yeni formada başqa dövlətlər yaranmışdır. Müasir dünyada tarixi torpaqlar məhfumu siyasi müstəvidə qəbul edilmir və bütün dövlətlər II Dünya Savaşından sonrakı düzənlə qurulur, inkişaf edir və qəbul edilir. Tarixi torpaqlarımız ifadəsi siyasi mənada ərazi iddiası, düşmənçilik və müharibəyə aparan haldır. Paşinyan da bunu deyir.

Sual: Ola bilərmi, Paşinyanın bu addımı türklərə, Türkiyəyə və Azərbaycana qarşı yeni yanaşmanın, türklərlə bağlı olan stereotiplərin qırılması məqsədi ilə atılır?

Cavab: Paşinyan Türkiyə və Azərbaycanla münasibətləri normal hala salmaq və  Ermənistanın təhlükəsizliyini bu iki dövlətlə normal qonşuluq münasibətləri qurmaq hesabına təmin etməyə niyyətlidir. Bu da ən düzgün yanaşmadır. Türkiyə ilə münasibətlərdə Genosid iddiaları qəbuledilməz mövzudur. Amma Türkiyə rəiyyətləri olan erməni əhalisinin 1915-ci ildə acılar və itkilər yaşadığını və Türk dövləti olaraq onu qəbul etdiyini bildirir və baş sağlığı verir. Amma bu faciələrin erməni əhalisini planlı şəkildə yox etmək olduğunu, yəni genosid olduğunu  qəbul etmir. İtkilərin də şişirdilmiş olduğunu bildirir. Əlbəttə ki, ən çox məlumat da Türkiyə tərəfindədir. Qətllərə gəldikdə, o dönəmdə erməni kökənli rəiyyətlərlə bərabər, on minlərlə Türk-müsəlman əhalisi də silahlı erməni dəstələri tərəfindən qətl edilmişdir. Ona görə də Türkiyə sadəcə erməni rəiyyətlərlərının məhrumiyyətlərini deyil, ümumi mənzərəni ortaya qoymağa çağırır.

Ağrı və acılarla dolu bu məsələdə qarşılıqlı araşdırıcı komissiya ümumi nəticəyə gəlirsə və bir aydınlıq olursa Türkiyə onun nəticələrini qəbul edəcək. Hər iki tərəf qəbul edərsə, bu həm də tarixi barışa yol açacaq. Ermənistanla münasibətlər qurulduqdan sonra bu əməkdaşlıqdan ən çox qazanan da Ermənistan olacaq. Türk və erməni xalqı ortaq tarixi və mədəniyyəti paylaşırlar və münasibətlər qurulursa ikitərəfli münasibətlər yaxın zamanda çox dərinə gedəcək. Türkiyənin, yaxın gələcəkdə Ermənistanın müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün qarantı olması ehtimalı çox böyükdür.

Sual: Sizcə, bu “soyqırım” məsələsinin əsli necə aydınlığa çıxmalıdır?

Cavab: Bu haqda hələ 2004-cü ildə o zamanlar Türkiyənin Baş naziri Ərdoğan və CHP sədri Deniz Baykal bir anlaşma imzaladı. Bu anlaşmaya görə Türkiyə Ermənistana Türk, erməni və xarici tarixçilərin birgə komissiyasının yaradılması və genosid iddiaları ilə bağlı mənbələrə əsaslanan nəticənin ortaya qoyulması təklifi ilə çıxış etdi. Bu çox mühüm anlaşma idi. Həm iqtidar və həm də ana müxalifət bu məsələdə vahid mövqedə idi. Anlaşmanın məğzi o idi ki, əgər bu tarixçılər soyqırım olub qənaətinə gəlsələr,o zaman Türk dövləti bu hadisələri soyqırım kimi tanıyacaq.   

Əslində bu misli bərabəri olmayan qərar idi və Ermənistanı birbaşa tərəf qəbul etməsi də Türkiyə tərəfindən edilmiş xoş niyyətli və barışa yönəlimiş qərar və jest idi. Çünki, 1915-ci ildə heç bir Ermənistan dövləti yox idi və Osmanlı dövləti mövcud olmayan Ermənistanla da savaşda deyildi. Zərər çəkən erməni əhalisi də Osmanlı rəiyyətlərlərı idi. İndi Ermənistan əhalisinin bir hissəsi keçmiş Osmanlı olduğundan, Ermənistan Respublikası da bu məsələdə sadəcə maraqlı tərəf kimi çıxış edə bilərdi.

Lakin Koçaryan Ermənistanı bu təklifi qəbul etmədi və dedi ki, soyqırım olub və onu müzakirə etmək belə mənəviyyatsızlıqdır. Çünki Koçaryan bu məsələni o zaman diaspora qüvvələri ilə bərabər ABŞ və Avropa Birliyində pik nöqtəyə çatdırmağa müfəffəq olmuşdur. Halbuki Türkiyənin qəbul etmədiyi halda, Avropa və ABŞ-da qəbul edilən o qətnamə və bəyənatların da Ermənistana bir faydası yox idi. Ancaq bir məsələdə böyük faydası var idi və mən özüm bütün beynəlxalq tədbirlərdə, əsasən də ABŞ-da onu görürdüm. Sonralar Koçaryanın özü də bunu niyə etdiyini boynuna aldı. Özünün dediyi kimi, o genosid məsələsini beynəlxalq səviyyəyə çıxartmaqla beynəlxalq birliyin və Türkiyənin diqqətini Qarabağın işğalı məsələsindən yayındırmağa çalışırdı. Məncə,on illərlə ölçülən müddət ərzində buna nail oldular. Əsasən də, genosid təzyiqləri altında saxlamaqla Türkiyəni beynəlxalq forumlarda Azərbaycana açıq dəstək verməsindən çəkindirirdilər.. 

Soyqırım iddiası Türkiyə-Ermənistan arasındakı münasibətlərə maneə olan ən böyük məsələdir.  L.Ter-Petrosyan bu məsələnin tarixi məsələ olduğunu bildirsə də, Koçaryan onu siyasi səviyyəyə çıxardı və Türkiyə ilə münasibətləri pisləşdirdi.

Paşinyan isə bu məsələdə köhnə stereotiplərin əsiri kimi yox, açıq müzakirə və araşdırmalarla aydınlığa varmaq istəyir.