Vaşinqtonda Azərbaycan-Ermənistan danışıqlarının nəticələri və COP29-dan əvvəl sülh müqaviləsinin perspektivləri

Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi Cənubi Qafqazda ən mürəkkəb və uzunmüddətli mübahisələrdən biri olaraq qalır. 2020-ci ildə İkinci Qarabağ Müharibəsinin başa çatmasından sonra davamlı sülhə olan ümidlər böyük idi. Lakin yekun sülh müqaviləsinə gedən yol uğursuzluqlar və qarşılıqlı inamsızlıqla dolu olub. ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenin vasitəçiliyi ilə Vaşinqtonda Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirləri Ceyhun Bayramov və Ararat Mirzoyan arasında keçirilən son danışıqlar qalan fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmaq və hərtərəfli sülh müqaviləsinə yol açmaq üçün daha bir vacib cəhd kimi qiymətləndirildi. Bu danışıqlar hər iki ölkənin münaqişəni həll etməyi və sabitliyə doğru irəliləməyi tələb edən beynəlxalq təzyiqlə üzləşdiyi bir zamanda baş tutdu.

İkinci Qarabağ müharibəsinin başa çatmasından bəri sülh prosesinə cəlb olunan ABŞ özünü regionda davamlı sülhün bərqərar olunmasına dəstək verməyə çalışan vasitəçi kimi təqdim edib. Danışıqlar ərəfəsində ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü Metyu Miller Vaşinqtonun öhdəliyini bir daha təsdiqləyərək deyib: “Biz hər iki ölkənin davamlı və layiqli sülh sazişinə nail olmaq səylərini dəstəkləməyə davam edirik” və ABŞ-ın Azərbaycan və Ermənistana lazım olan “istənilən” yardımı göstərməyə hazır olduğunu bildirib.

Üçtərəfli görüş zamanı dövlət katibi Blinken sülh müqaviləsinin bağlanmasının əhəmiyyətini vurğulayaraq, bunun regiona daha çox sabitlik və rifah gətirəcəyinə inandığını bildirib. Dövlət katibinin baş siyasi müşaviri Tom Sullivan bu payızda Bakıda keçirilməsi planlaşdırılan BMT-nin illik iqlim konfransı – COP29-dan əvvəl razılaşmanın yekunlaşdırılmasının vacibliyini qeyd edib. Sullivan izah edib: “Dünənki görüşdə qalan boşluqları necə aradan qaldıra biləcəyimiz barədə müzakirələr aparıldı, çünki biz COP29-u Azərbaycanın hər iki tərəf üçün bir araya gəlmək və dünyaya yeni münasibətlər qurduqlarını nümayiş etdirmək üçün potensial bir imkan kimi görürük”.

Nəticə etibarilə, Vaşinqton danışıqları ABŞ rəsmilərinin “potensial sülh müqaviləsinin bir sıra elementləri üzrə əhəmiyyətli irəliləyiş” kimi qiymətləndirdikləri nəticələrlə başa çatıb. Dövlət katibi Blinken sülh müqaviləsinin yalnız Ermənistan və Azərbaycan arasındakı ikitərəfli münasibətlər üçün deyil, həm də daha geniş region üçün transformasiyaedici əhəmiyyətə malik olacağını vurğulayıb. Tom Sullivanın sözlərinə görə, cəmi bir neçə həll olunmamış məsələ qalıb və komandalar yaxın günlərdə və həftələrdə mümkün həll yollarını araşdırmaq üçün işi davam etdirmək barədə razılığa gəliblər.

Müzakirələrin təfərrüatları məxfi saxlanılsa da, məsələ ilə tanış mənbələr TURAN-ın Vaşinqton müxbirinə bildiriblər ki, görüş üç ay ərzində Blinkenin Azərbaycan və Ermənistan tərəfdaşları ilə keçirdiyi ikinci üçtərəfli sessiya olub, oxşar görüş NATO sammiti zamanı Vaşinqtonda keçirilmişdi. Belə bir səviyyədə qarşılıqlı əlaqə Vaşinqtonun irəliləyiş əldə etməkdə dərin marağını nümayiş etdirir.

Sülh müqaviləsinin gecikməsinin səbəbləri

İnamsızlıq və təhlükəsizlik məsələləri. Azərbaycan Ermənistanın niyyətlərinə şübhə ilə yanaşır və Ermənistanın siyasi elitasında revanşist meyllərin mövcudluğuna dair əlamətlər görür. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev parlamentdəki çıxışında “Ermənistanda revanşist qüvvələrin gücləndiyini” ifadə edərək qeyd edib ki, “Ermənistanın hazırkı hakimiyyəti də oxşar düşüncələri və arzuları bölüşür”. O həmçinin Ermənistanı sülh prosesini ləngitməkdə, layihələrin mübadiləsini gecikdirməkdə və təklif edilən sülh müqaviləsində həll olunmamış məsələləri istisna etməkdə ittiham edib.

Sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası. Mövcud razılaşmalara baxmayaraq, tərəflər hələ də bir sıra strateji ərazilər üzrə ortaq fikrə gələ bilmirlər. Dövlət sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı məsələlər sülh müqaviləsinin imzalanması yolunda əsas məsələlərdən biri olaraq qalır.

Konstitusiya dəyişiklikləri və hüquqi təminatlar. Azərbaycan Ermənistanın konstitusiyasından antiazərbaycan müddəalarının çıxarılmasını məzmunlu sülh danışıqları üçün ilkin şərt kimi irəli sürür. Bununla yanaşı, Ermənistan hökuməti daxili auditoriya tərəfindən təslim kimi qiymətləndirilə biləcək hüquqi dəyişikliklərə ehtiyatla yanaşır. Buraya Ermənistan və keçmiş Dağlıq Qarabağın birləşməsini nəzərdə tutan bəndin konstitusiyadan məcburi çıxarılması daxildir.

Ermənilərin Qarabağa qayıdışı. Keçən ilin sentyabrında baş vermiş hadisələrdən sonra etnik ermənilərin əksəriyyətinin Qarabağdan Ermənistana köç etməsindən sonra, Bakı onların mümkün qayıdışını bir sıra sərt şərtlərlə əlaqələndirib. Azərbaycan vətəndaşlığının qəbulu, onun qanunlarının tanınması və hər hansı siyasi ambisiyadan imtina - bu, qayıtmaq istəyənlər üçün Azərbaycan tərəfinin irəli sürdüyü məcburi tələblərdir. Əvəzində, Ermənistan beynəlxalq təhlükəsizlik təminatları və etnik ermənilərin hüquqlarının qorunmasını tələb edir. Prezident Əliyev dəfələrlə qeyd edib ki, ermənilərin Qarabağa qayıdışı 1980-ci illərin sonunda Ermənistandan məcburən köç edən azərbaycanlıların qayıdışı ilə müşayiət olunmalıdır.

COP29-a qədər sülh müqaviləsi bağlana bilərmi?

Mövcud danışıqların mürəkkəbliyi və qarşılıqlı inamsızlığı nəzərə alaraq, COP29-dan əvvəl sülh müqaviləsinin bağlanıb-bağlanmayacağı qeyri-müəyyən olaraq qalır. ABŞ rəsmiləri nikbin olsalar da və baş nazir Paşinyan artıq razılaşdırılmış sülh müqaviləsinin bölmələrini konfransdan əvvəl imzalamağı təklif etsə də, əhəmiyyətli maneələr qalmaqdadır. Yerevanda baş nazir Nikol Paşinyanın BMT-dəki çıxışı ölkə daxilində kəskin reaksiya doğurdu, tənqidçilər onu Ermənistanın milli hisslərinə zidd olan barışdırıcı ton qəbul etməkdə ittiham etdilər. Bu daxili bölünmə danışıqları daha da çətinləşdirə bilər.

Son Vaşinqton danışıqlarının sülh prosesini irəliyə apardığını ehtiyatla demək mümkün olsa da, yekun razılaşmaya gedən yol hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır. ABŞ-ın iki tərəf arasında fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmaqda həlledici rol oynamağa davam edəcəyi ehtimal olunur, lakin sülh müqaviləsinin COP29-dan əvvəl imzalanıb-imzalanmayacağı hər iki ölkənin bir-birinin təhlükəsizlik məsələlərini və hüquqi tələblərini nəzərə alaraq kompromisə getmək istəyindən asılı olacaq.

Hazırda əsas diqqət, görünür, dinamikanın qorunmasına,  əldə ediləcək istənilən sazişin davamlı olmasının və hər iki tərəfin əsas narahatlığını nəzərə almasının təmin edilməsinə yönəlir.