Azərbaycan demoqrafik təzyiq və iş yerlərinin qıtlığı fonunda gənclərin məşğulluq böhranı ilə üzləşir

Azərbaycanda məşğulluqla bağlı vəziyyət mürəkkəb və gərgin olaraq qalır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 1 iyun 2024-cü il tarixinə olan vəziyyətə görə, iqtisadiyyat üzrə məşğul olanların sayı 1 749,4 min nəfər təşkil edib ki, bunun 893,1 min nəfəri dövlət sektorunda, 856,3 min nəfəri özəl sektorda çalışıb. Bu 2017-ci ilin əvvəlində olduğundan 239 min nəfər çoxdur. O zaman bu göstərici 1 510,4 min nəfər təşkil edib, 883 min nəfər dövlət sektorunda, 627,4 min nəfər qeyri-dövlət sektorunda çalışıb.

Bu nailiyyətlərə baxmayaraq, mövcud məşğulluq artımı əmək bazarına daxil olan gənclərin axınına uyğun gəlmir. Keçmiş əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri Səlim Müslümov yaxınlaşmaqda olan böhran barədə 2017-ci ilin dekabrında "Əmək bazarı: islahatlar, çağırışlar və perspektivlər" adlı konfransda xəbərdarlıq etmişdi. O 2025-ci ilə qədər Azərbaycan gənclərinin qarşılaşacağı potensial məşğulluq problemlərini qeyd edərək, 2025-ci ilin sonunadək əlavə 450 min yeni iş yerinin yaradılmasının zəruriliyini vurğulamışdı ki, bu da ildə orta hesabla 50 min iş yeri təşkil edəcək.

Müslümovun xəbərdarlıqları 2017-2025-ci illərdə hər il 18 yaşına çatan gənclərin sayının yaradılan yeni iş yerlərinin sayından təxminən 2,5 dəfə çox olacağını proqnozlaşdıran demoqrafik tendensiyalara əsaslanırdı. O, hər il 125,2 min gəncin əmək qabiliyyətli yaşa çatacağını proqnozlaşdırırdı, bununla da hər il əmək bazarına orta hesabla 100 min gəncin daxil olması gözlənilir.

Bu gün Müslümovun proqnozları, görünür, özünü doğruldur. İş yerlərinin yaradılması üzrə səylər yetərli olmadı və bu, mövcud iş yerlərilə gələn işçi qüvvəsi arasında böyük fərqə səbəb oldu. Bu uyğunsuzluq səbəbindən hər il əmək bazarına daxil olan 100000-dən çox yeni əmək qabiliyyətli gəncin çoxu işsiz qalır. Hazırda Azərbaycan kritik məsələ ilə üzləşir: iş yerlərinin yaradılması və demoqrafik reallıqları necə balanslaşdırmalı? İki potensial həll ortaya çıxır:

1. Yeni iş yerlərinin yaradılması: hökumətin fəaliyyətinin əvvəlki nəticələri bu problemin həllində çətinlikləri göstərir, xüsusilə də  neft hasilatının azalmasından çox asılı olan iqtisadiyyatın zəiflədiyi şəraitdə. Hökumət təşəbbüsləri vasitəsilə qısamüddətli iş yerlərinin yaradılması perspektivləri sevindirici görünmür.
2. Pensiya yaşının azaldılması: pensiya yaşının 2009-cu ildəki səviyyəyə endirilməsi. O zaman kişilər 60, qadınlar isə 57 yaşında pensiyaya çıxırdı. Bu,  xüsusilə də dövlət sektorunda çoxlu iş yerinin azad olmasına səbəb ola bilər. Bu tədbir həm gənclər arasında işsizlik problemini, həm də Azərbaycanda orta uzun ömürlülüyün aşağı olması problemini həll etməyə imkan verər. Hazırda kişilərin orta ömrü 69,9 il, qadınların isə 75,2 ildir, bu da çoxlarının pensiyadan tam yararlana bilməməsi deməkdir.

Pensiya yaşının azaldılması əmək bazarında dərhal rahatlamanı təmin edə bilər. Pensiya yığımlarının 144 aya (12 il)  bölündüyü mövcud pensiya sistemi çox vaxt ona gətirib çıxarır ki, inkişaf etmiş ölkələrdəki praktikadan fərqli olaraq, xərclənməmiş vəsaitlər dövlət tərəfindən geri alınır  və varislərin xeyrinə yönəldilmir.

Müqayisə üçün qeyd edək ki,  İsveç, İsveçrə, Norveç və Danimarka kimi ölkələrdə kişilər üçün uzun ömürlülük 77-78 il, qadınlar üçün 82-84 il,  pensiya yaşı isə 65-67 ildir. Azərbaycanda aşağı uzunömürlülük cari pensiya yaşının praktik olub-olmaması məsələsini ortaya qoyur.

Azərbaycanın üzləşdiyi məşğulluq problemləri demoqrafik dəyişikliklər, iqtisadi siyasət və sosial təminat arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqənin sübutudur.

Mühüm islahatlar və innovativ həllər olmadan ölkə gənclərin işsiz qalacağı, təqaüdçülərin isə layiqli pensiya almayacağı bir gələcək əldə etmək baxımından risk daşıyır. İş yerlərinin yaradılmasına və pensiya siyasətinə balanslı və davamlı yanaşmaya ehtiyac heç vaxt bu qədər kəskin olmayıb.

Ancaq hökumət məşğulluğu necə balanslaşdıracağını düşünərkən, yeni və narahatedici tendensiya ortaya çıxır: uşaq və gənclər arasında cinayətin 30% artması. Rəsmi statistika göstərir ki, bu artımda işsizlik mühüm rol oynayır. Beynəlxalq araşdırmalar göstərir ki, işsizliyin 1% artması cinayətkarlığın 7% artmasına səbəb ola bilər ki, bu da hazırda Azərbaycanda hiss olunan narahatedici qarşılıqlı əlaqəni önə çəkir.

Bu problem sadə statistikadan kənara çıxır; Azərbaycan cəmiyyətinin strukturuna toxunur. Gənclərin radikal qruplaşmalara cəlb edilməsi təkcə ictimai asayişə yox, həm də milli təhlükəsizliyə təhdid yaradır. Azərbaycanın qarşısında duran məsələ təkcə iş yerlərinin yaradılması deyil, həm də gənclərin cinayətə əl atmadan inkişaf edə biləcəyi mühitin yaradılmasına kömək etməkdir.