İctimaiyyətin və prezidentin gözlədiyi Dövlət Komissiyasının rəyi…

İyunun 21-də Baş nazir Əli Əsədovun Sərəncamı ilə Gədəbəy rayonunun Söyüdlü kəndində tullantıxana sahəsində monitorinqlərin aparılması və mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi məqsədilə yaradılan komissiyaya ekologiya və təbii sərvətlər naziri Muxtar Babayev rəhbərlik edir. Komissiyaya səhiyyə nazirinin, fövqəladə hallar nazirinin, kənd təsərrüfatı nazirinin müavinləri, Nazirlər Kabineti Aparatının Sənaye və energetika şöbəsinin müdiri, İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidmətinin rəisi və Gədəbəy Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı daxildir.

Artıq 20 gündən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq Söyüdlüdə araşdırma aparan Dövlət Komissiyasının rəyi ortalıqda yoxdur.

Hətta iyulun 11-də hökumətin 2023-cü ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi yekunlarına dair geniş iclasında çıxış edən prezident Ilham Əliyev də ekspertizanın rəyinin ortada olmamasını tənqid edib.

“Mən demişəm, gedin orada camaatla danışın, o torpağın, havanın nümunələrini götürün, beynəlxalq ekspertləri cəlb edin ki, - çünki nazirlik bir halda bu hadisənin səbəbkarı olub, ola bilər ki, işi malalasın, - onlar rəy versinlər, bu yataqların istismarı nə dərəcədə insanların sağlamlığına, təbiətə zərərlidir, ya zərərli deyil? Bu günə qədər cavab yoxdur. Bəli, Nazirlər Kabinetində müşavirə keçirilib, orada açıqlama verilib. O açıqlamanı oxuyan heç nə başa düşə bilməz ki, orada nə deyilib və o açıqlamanın məqsədi nə idi?”, - prezident deyib.

“Mən konkret tapşırıq vermişdim, konkret. Hanı ekspertizanın nəticələri? Nə qədər vaxt keçib? Bir aya yaxın vaxt keçib. Heç kim mənə məruzə etmir - Nazirlər Kabineti etmir, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi etmir. Hesab edirlər ki, mən bunu unutmuşam. Yox, mən heç nə unutmuram.”

Prezident rəyin açıqlanması üçün Komissiyaya bir həftə vaxt verib.

Mövzu ilə bağlı İctimai Birliklərin Mədən Sənayesində Şəffaflığın Artırılması Koalisiyasının koordinatoru İlham Hüseynli ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: İlham bəy, Dövlət komissiyasının Söyüdlüdəki araşdırmalara dair rəyi niyə ictimaiyyətə açıqlanmır?

Cavab: Bildiyiniz kimi 21 iyun 2023-cü il tarixində  Baş Nazirin sərəncamı ilə Gədəbəy rayonunun Söyüdlü kəndinin ərazisində yerləşən tullantıxanada monitorinqlərin aparılması və mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi məqsədilə Komissiya yaradıldı və bu komissiyaya rəhbərliyi Ekologiya və Təbii sərvətlər naziri Muxtar Babayevə  həvalə edildi. Bəri başdan qeyd edim ki, komissiyanın tərkibində, ictimaiyyətin, xüsusilə, müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələrinin olmaması təəssüf doğurur. Komissiyanın qarşısında əsas 2 vəzifə qoyuldu:

• Gədəbəy rayonunun Söyüdlü kəndinin ərazisində yerləşən tullantıxanada monitorinqlərin aparılmasını və mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsini təmin etsin;
• Sakinlərin sağlamlığının və ətraf mühitin qorunması sahəsində vətəndaşların müraciətlərinin araşdırılmasını təmin etsin;

Əlbəttə ki,  sonda, bu monitorinqin və qiymətləndirmənin nəticələrinə uyğun olaraq müvafiq təkliflərini hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə təqdim edilməsi tapşırılır.

Hesab edirəm ki, qarşıya qoyulan tapşırıqların həyata keçirilməsi zaman baxımdan bir o qədər vaxt aparmamalıdır. Komissiyanın qarşısına qoyulan birinci vəzifənin icrası üçün həm suda, həm havada, həm də torpaqda lazım olan, zəruri hesab edilən kimyəvi analizlərin aparılması, xüsusi müayinələrin götürülməsi və nəticələrin dəyərləndirilməsidir. Mənə elə gəlir ki, indiki müasir laborator avadanlıq və reaktivlərin müqabilində lazım olan nəticələrin əldə edilməsi üçün maksimum bir həftə  yetərlidir, bəlkə də bir qədər tez. Komissiya qarşısına qoyulan ikinci vəzifə bir qədər çox vaxt tələb edə bilər ki, bu zaman yerli icma təmsilçilərinin əksəriyyətini əsaslı tibbi müayinələrdən keçirə bilsinlər. Bura ciddi radioloji müayinələr və vaxt aparan bəzi qan analizləri aid edilə bilər. Lakin məlum olduğu kimi, sərəncamın verilməsindən artıq 20 gündəm artıq müddət keçir və hesab edirəm ki, bu müddət ilkin rəyin tam hazırlanıb ictimaiyyətə təqdim edilməsi üçün yetərlidir,  daha doğrusu çoxdur. Ancaq təəssüflər olsun ki, cəmiyyətin fəal kəsimi ilkin rəyin bəzi məqamları ilə bağlı məlumatları yalnız komissiya sədri, ETS naziri Muxtar Babayevin Real TV-yə verdiyi məlum müsahibəsindən eşitmiş oldu. Açığı, sualınıza tam cavab verməkdə çətinlik çəkirəm. Hansı səbəblərdən ilkin nəticələr ictimaiyyətə tam açıqlanmır, o mənə də qaranlıq qalır.

Sual: Əslində araşdırma necə aparılmalı idi? Və neçə günə rəy vermək olardı?

Cavab: Düzü bununla bağlı qəbul edilmiş sərəncamda da konkret bir müddət göstərilməyib. Adətən bu tipli sərəncamlarda qeyd edilir ki, hansı müddətə iş yekunlaşdırılsın və nəticələr açıqlansın. Şəxsən mənim düşüncələrimə görə, eləcə də, Komissiyanın qarşısına qoyulmuş vəzifələrin yükünə rəğmən ilkin nəticələrin ictimaiyyət üçün açıqlanma müddəti çoxdan  keçib.Yəni artıq açıqlanmış olmalı idi. Ümumiyyətlə, monitorinq də bir müşahidədir və bir qayda olaraq hər bir müşahidənin proqram-metodoloji məsələlərində onun həyata keçirilmə müddəti də öz əksini tapmalıdır.

Sual: Maraqlıdır, Qarabağda ermənilərin işlətdiyi qızıl mədənindən havanın suyun torpağın çirklənməsinə etiraz edənlər Söyüdlüdəki ekoloji vəziyyətlə bağlı susurlar. Və ya Ermənistanda Arazdəyəndə metallurgiya zavodunun açılmasına etiraz olaraq dünya ictimaiyyətini ayağa qaldırmağa çalışanlar Söyüdlüdəki ekoloji durumu görməzdən gəlirlər. Bu nə qədər səmimidir? Sizcə bütün bunlar nədən xəbər verir?

Cavab: Maraqlı və bir qədər də narahatedici sualdır. Əlbəttə ki, rus “sülhməramlı”ların nəzarətində olan ərazilərimizdə yerləşən mədənlərdə ermənilərin qanunsuz fəaliyyətinin əleyhinə olan hər hansı bir aksiya dəstəklənməlidir və ədalətlidir. Ancaq nədən yalnız həmin mədənlərdə?!  Bəs digər mədənlər, məsələn, işğaldan azad edilən Vejnəli və yaxud Kəlbəcərdə  yerləşən digər Söyüdlü(Zod) qızıl mədənlərində nələr baş verdiyindən ictimaiyyətin xəbəri varmı? O cümlədən haqqında danışdığımız  Söyüdlü mədən yataqları və burada baş verənlər?!

Bu günə qədər bir neçə dəfə  İctimai Birliklərin Mədən Sənayesində Şəffaflığın Artırılması Koalisiyası olaraq mədən sənayesi bölgələrinə, xüsusilə, işğaldan azad edilən ərazilərdə yerləşən mədənlərə gedib monitorinq keçirmək, sonra hesabat hazırlayıb cəmiyyət, o cümlədən,  dünya ictimaiyyətinə  yaymaq istəyi ilə  müraciətlərimiz cavabsız qaldı. Əgər vaxtında belə bir monitorinqlər keçirsəydik, onda sonrakı mərhələdə dünya da “ekoaktivistlər” in aksiyalarını ədalətli və məntiqli hesab edər və bu aksiyalardan ölkəmizin əleyhinə istifadə edə bilməzdilər.

 Təkcə bu fakt onu göstərir ki, orada iştirak edib, “sülhməramlılar”a aqressivcəsinə etiraz edənlərin əksəriyyəti səmimi və müstəqil deyillər. Əlbəttə ki, bu faktın özü Azərbaycan vətəndaş cəmiyyətinin ağır durumundan xəbər verir. Bir qayda olaraq, “vətəndaş cəmiyyəti” ifadəsi ilə müstəqillik, azad fikirlilik, alternativ mövqe  ifadələri paralel olaraq anlaşılır və qəbul edilir. Lakin bu gün ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti institutlarının fəaliyyəti üçün meydan çox daralıb, praktik fəaliyyət imkanları minimuma endirilib və onlar da güclü hökumət nəzarətindədir.

Amma hesab edirəm ki, hökumət nəhayət ki, dünyada gedən tendensiyaları ciddi şəkildə qiymətləndirməli və ölkədə vətəndaş cəmiyyəti, xüsusilə, müstəqil vətəndaş cəmiyyəti institutlarının fəaliyyətinə hər cür şərait yaratmalıdır. Bunun ilk addımı isə ölkədə xarici donorların fəaliyyətinə  qanunvericilik səviyyəsində qoyulmuş qadağanı götürmək və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının alternativ maliyyə qaynaqlarına çıxış imkanlarını təmin etmək olardı. Güclü vətəndaş cəmiyyəti güclü dövlətin əsas atributlarından biridir.

Sual: Niyə müstəqil təşkilatları ayrıca araşdırma aparmağa imkan yaratmırlar?

Cavab: Əslində bunun ciddi bir məntiqli cavabı yoxdur. Yəni, hökumət imkan və şərait yaratmalıdır ki, müstəqil vətəndaş cəmiyyəti təmsilçiləri gedib orada monitorinqlər keçirsin və nəticələri aidiyyatı dövlət qurumları ilə müzakirə etsin və  sonra nəticələri ictimaiyyətin diqqətinə çatdıra bilsinlər.

Belə olarsa, hökumət oradakı real vəziyyəti öyrənmiş olar və vəziyyəti düzəltmək üçün vaxtında zəruri tədbirlər görə bilər ki, bu da müşahidə edilən gərginliyin vaxtında və tamamilə aradan qaldırılmasına səbəb olar. Onu da deyim ki, həm yerli, həm də ki, beynəlxalq ictimaiyyət, bir qayda olaraq, hökumətin deyil, daha çox müstəqil vətəndaş cəmiyyəti institutlarının hesabatlarını ciddiyə alır və daha çox etimad göstərirlər. Bu mənada aidiyyatı dövlət qurumları ilə müstəqil vətəndaş cəmiyyəti institutlarının əməkdaşlığı həm  ölkənin imicinə, həm də proseslərin zamanında düzgün məcraya yönəldilməsi və həll olunmasına ciddi təsir göstərmiş olar.

 Yeri gəlmişkən, müstəqil cəmiyyət təmsilçiləri ilə şirkətlər, eləcə də, birbaşa olmasa da, hökumət arasında ölkəmizdə də yaxşı nümunələr mövcuddur. Belə ki, 2004-cü ildə BP və Soros fondunun birlikdə iştirakı və təşəbbüsü ilə yüzlərlərə müstəqil QHT təmsilçiləri BTC kəmərinin monitorinqi layihəsində iştirak etmiş və  sonda təmsil olunduqları  fəaliyyət istiqamətləri üzrə hesabatlarla çıxış etmişdilər. Məsələn, mən o vaxt sosial qrupda təmsil olunurdum və kəmər boyu bütün icmalarda olub, icma üzvləri ilə görüşüb müsahibələr almış və yekunda qrupun qiymətləndiricisi olaraq 50-60 səhifəlik hesabat hazırlayıb ictimaiyyətə təqdim etmişdim. Məncə bu çox normal bir praktika idi.

Sual: Sianiddən mədən sənayesində istifadə bir çox ölkələrdə qadağan olunub. Amma Azərbaycanda Söyüdlüdə və başqa mədənlərdə sianid turşusundan istifadə olunur. Dövlət buna şərait yaradır. İngiltərə şirkəti isə öz ölkəsində deyil, Azərbaycan kimi ölkələrdə bundan səssizcə istifadə edir. Niyə Azərbaycan buna imkan yaradır?

Cavab: Təbii sərvətlərin istismarı bütün dövrlərdə aktual olub və bu gün də belədir. Bu zaman həm hökumətin, həm şirkətlərin, həm də yerli icmaların iqtisadi, sosial, məşğulluq maraqları ilə, istehsal prosesinin nəticəsi olaraq yaranmış tullatıntılarının ətraf mühitə və insan sağlamlığına vura biləcəyi zərərlər arasında həm üzvi,  həm də, antoqanist bir münasibətlər mövcud olmuşdur tarixən. Yəni, bütün zamanlarda bu iki faktor arasında hamını qane edəcək qızıl ortanın tapılması  ciddi problemlərə səbəb olub və bu gün Söyüdlü də baş verənlər də,məhz, bu sualın cavabı ətrafındadır. Yəni, hökumət, aidiyyatı dövlət qurumları bu məsələdə ilk növbədə yerli icma üzvlərinin maraqlarını qorumalı olmalıdır. Bura onların sosial, iqtisadi, məşğulluq, o cümlədən, ekoloji-sağlamlıq maraqları daxildir. 

Bildiyiniz kimi , Avropa Birliyində 2006-cı ildə qəbul edilən "Mədən Sənayesi Tullantılarının İdarə Edilməsinə dair Direktiv" sənədi o zaman Rumıniyanın "Baia Mare" qızıl mədənində 2000-ci ildə sianid turşulu suyun sızıntısı ilə yaranan ekoloji fəlakətin nəticəsində hazırlanmışdı. Sianidli suyu saxlayan bəndin dağılması nəticədində  o zaman 100.000 kubmetr sianidli tullantı ətrafdakı su hövzələrinə sızmış və nəticədə Rumıniya, Macarıstan və Serbiyada 3 milyona yaxın insanın içməli su təchizatı kəsilmiş, bir-biri ilə əlaqəli 3 çayda –Szamos, Tisza və Dunayda yüzlərlə ton balıq və digər canlı varlıqlar məhv olmuşdu. Bu hadisədən sonra  Avropa Parlamenti 2010-cu ildə bütün qızıl mədənlərində qızılın digər maddələrdən ayrılması üçün sianid turşusundan istifadənin qadağan edilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Yəni bu hadisələrdən sonra bir çox ölkələr ya hasilatda sianiddən istifadəyə qadağa qoyub, ya da ki, ondan istifadəni ətraf mühüt üçün tam təhlükəsiz həddə çatanadək  minimuma endiriblər.

 Çox təəssüf edirəm ki, hökümət, onun aidiyyatı qurumları neçə illər keçməsinə rəğmən, yerli əhalinin qəti etiraz dalğasından sonra, nəhayət ki, bu məsələyə indi diqqət etməyə başlayıb, 20 gün keçməsinə baxmayaraq, hələ də , yaranmış komissiya gəldiyi nəticələri ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmayıb.

Sual: Söyüdlüdə ekoloji durumu düzəltmək üçün, Azərbaycanda hansısa xarici şirkətin zəhərli maddələrdən istifadə etməsinə imkan verməmək üçün, Azərbaycanın da buna imkan yaratmaması üçün nə etmək olar?

Cavab: Təşəkkür edirəm bu sual üçün. Əvvəla qeyd edim ki, hətta baş  verən bu hadisələrdən sonra yaradılmış komissiya etimadlı deyil. Çünki,  əvvəldə qeyd etdiyim kimi, bu komissiyanın tərkibində bir nəfər də olsun ictimaiyyıtin, xüsusilə, müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndəsi yoxdur. Bir qayda olaraq belə stiuasiyalarda yaradılmış komissiyaların tərkibini elə şəxslərdən məyyən edirlər ki, o tərkibdə cəmiyyətin, o cümlədən hadisə baş vermiş ərazinin icma üzvlərinin etimadı olsun.

  Yəni suala cavab olaraq bildirmək istəyirəm ki, hökumət, heç olmasa, bundan sonra şərait yaratmalıdır ki, həmin əraziyə, mədən sənayesinin təsirinə məruz qalmış əraziyə  içərilərində müxtəlif sahənin ekspertləri olan müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin təmsilçilərindən ibarət nümayəndələr gedib monitorinqlər keçirə bilsin, sonra əldə etdiklərini ictimaiyyətə çatdırsınlar. Məncə bu yaxşı və doğru başlanğıc ola bilər və inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə də bu belədir.

Əldə edilmiş nəticələrdən asılı olaraq, hökumət növbəti addımları ata bilər. Əgər bu tullantıların  ətraf mühitə və icma üzvlərinin sağlamlığına vura biləcəyi zərərlər qəbul edilmiş normaları keçərsə  (mən bu ehtimalı daha ciddi qəbul edirəm),  o zaman bu mədəndə bütün işlər dərhal dayandırılmalı, texnoloji prosesləri yeniləmək, daha müasir və qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi ilə bu təsirləri təhlükəsiz hala gətirmək mümkün olarsa, yerli əhalinin məşğulluq və digər iqtisadi maraqlarını nəzərə alıb şirkətin fəaliyyətinin davam etdirilməsinə razılq verməli, əks təqdirdə isə şirkətin bu regionda fəaliyyəti tam dayandırılmalıdır.

 Yeri gəlmişkən, bu şirkət, yalnız Gədəbəydə, Söyüdlüdə çalışmır. Onların podratçı olaraq çalışdığı bütün mədən sənayesi ərazilərində də təxirə salnmadan analoji monitorinq müşahidələri aparılmalıdır.

 Sonda onu da qeyd etmək istəyirəm ki, İctimai Birliklərin Mədən Sənayesində Şəffaflığın Artırılması Koalisiyası olaraq Ekologiya və Təbii Sərvətlər naziri Muxtar Babyevə məktubla müraciət etmiş və bildirmişik ki, koalisiyamızın ekspertləri digər cəlb edəcəyimiz mütəxəssislərlərlə birlikdə həm hadisələrin cərəyan etdiyi Söyüdlü mədən sənayesi bölgəsinə, həm də digər mədən sənayesi bölgələrinə, xüsusilə, işğaldan azad edilmiş Vejnəli, Söyüdlü(Zod) mədənlərində monitorinqlər keçirmək niyyətindədir və bu niyyətimizin reallaşdırılmasında bizə lazım olan dəstəyi  və müvafiq göstərişlərini versinlər. Məncə belə bir səfər və monitorinq baş tutarsa bundan cəmiyyətimiz və dövlətimiz çox fayda götürə bilər.