İnzibati-amirlik sistem qiymət artımlarının əsas katalizatorudur

***

-Qubad bəy, son vaxtlar bəzi sahələrdə qiymət artımları baş verir. Nəqliyyat, dəmir yolu, elektron ləvazimatların qeydiyyatı, gömrük tarifləri və.s. Sizcə, bu bahalaşmaların əsası varmı?

-Qiymət artımının baş verməsinin əsası iqtisadiyyatın idarəedilməsi ilə bağlıdır. Yəni Azərbaycan iqtisadiyyatında hələ də 30-dan çox məhsul və xidmətlərin qiyməti dövlət tərəfindən tənzimlənir. Buna məsul olan Tarif Şurasının qərarları şəffaf və əsaslandırılmış deyil, qərarların qəbulunda ictimai iştirakçılıq yoxdur, istehlakçıların rəyi nəzərə alınmır. Bu baxımdan tariflərin artıma doğru getməsi daha çox korporativ maraqların önə çıxmasının nəticəsidir və təbii ki burda dövlətin də müəyyən məsələlərdə maraqları var. Çünki korporasiyalar əsasən dövlət şirkətləridir. Nə qədər ki, Azərbaycanda tənzimlənən qiymətlər mövcuddur, bir o qədər də biz belə qiymət artımları ilə qarşılaşacağıq. Azərbaycanda çox təəssüflər olsun ki, milli iqtisadiyyat qurulmadı. Bu iqtisadiyyat hələ də sovetdən qalma inzibati amillik üsulu ilə tənzimlənir. Təəssüflər olsun ki, bazar iqtisadiyyatı üçün əsas olan sərbəst qiymət qoyma, bazarın özünün çevik şəkildə proseslərə müdaxilə və təsiretmə imkanları Azərbaycanda məhduddur. Bu baxımdan da baş verənlər yalnız və yalnız korporativ maraqların və hakimiyyətin mənafeyinə xidmət edən hadisələrdir.

-Adətən hökumət neft qiymətlərinin sərfəli olduğu dövrdə qiymət artımlarına getməkdən çəkinirdi. Amma indi neft qiymətləri normal olsa da, əksinə baş verir. Deyirlər ki, bu qiymət artımları kimlərinsə xeyrinə və ya marağına xidmət edir. Ümumiyyətlə son qiymət artımları büdcəyə xeyir gətirəcək yoxsa kimlərinsə cibinə?

-Əslində neftin dünya bazar qiyməti ilə Azərbaycanda tarif tənzimlənməsi arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Yənin dünya bazar qiyməti ucuzlaşanda Azərbaycanda benzini bahalaşdırmaqla bağlı Tarif şurası qərər qəbul etmişdi. Əslində o zaman bu iqtisadi baxımdan heç bir məntiqə sığımırdı. Və belə qərar yalnız qiymətlərin dünya bazar səviyyəsinə yüksəldiyi anlarda baş verə bilər. Təəssüflər olsun ki, bizim o tənzimlənən bazar qiymətləri ilə dünya bazar qiymətləri arasında birbaşa əlaqə yoxdur və bunu axtarmağa dəyməz. O ki qaldı bu qiymətin artımından əldə edilən gəlirlərin kimlərin mənafeyinə xidmət etməsinə, təbii ki, bu gəlirlər ilk növbədə həmin məhsul və xidmətlərin təklif edən şirkətlərin maraqları çərçivəsindədir. O şirkətlər ki, onların külli miqdarda xaricdən borc öhdəlikləri var və yaxın gələcəkdə bunu qaytarmaq imkanında deyillər. Sadəcə olaraq onun böyük bir hissəsi büdcədən qayıtdığı halda, bir hissəsini də istəyirlər ki, istehlakçıların üzərinə qoyulan əlavə xərcin hesabına təmin etsinlər. Bu baxımdan hesab edirəm ki, qiymət artımlarının çoxu borc öhdəlikləri olan şirkətlərin məhz beynəlxalq təşkilatlar qarşısında öhdəliklərinə görə baş verir. Eyni zamanda beynəlxalq təşkilatlardan yenidən borc istəyəndə onlar şərt qoyurlar ki, qiymətləri qaldırın ki, ən azı o borcu qaytarmaq riskləri azalsın. Yəni sabah ola bilər büdcədə pul olmasın, amma istehlakçı məcburdur ki, elektrik enerjisindən, qazdan istifadəyə görə yüksək tarifləri ödəsin. Bu baxımdan bir növ o borcların qaytarılması riskini aşağı salmaq üçün qiymətlərin bahalaşması prosesi gedir. Təbii ki, bütün bunlar həmin o pis idarə olunan şirkətlərin korporativ maraqlarına xidmət edir.

-Hökumət qiymət artımlarını maya dəyəri ilə əlaqələndirir. Məsələn, metrodakı qiymət artımları haqda deyir ki, metronun bir sərnişin üçün maya dəyəri 47 qəpikdir. Əsaslı hesablamalardırmı?

-Metrodakı qiymət artımı və onun maya dəyəri ilə əlaqələndirilməsi iqtisadi baxımdan düzgün yanaşmadır. Amma o zaman biz onu qəbul edə bilərdik ki, metroda hər sərnişinin daşınma xərclərinin həm də məsrəf elementləri açıqlanaydı. Göstərəydilər ki, bu 47 qəpiyin hansı hissəsi element xərcləridir, hansı hissəsi idarəetmədir, hansı hissəsi materialdır, hansı hissəsi əsaslı kapitala qoyuluşla əlaqədardır. Təəssüflər olsun ki, indiyə qədər xərc elementləri və gəlirlərin tərkibi barəsində metro heç bir açıqlama verməyib. Azərbaycan paytaxtında əsas nəqliyyat vasitəsi metro nəqliyyatıdır. Və metronun gəlirləri də yalnız dövlətdən aldığı subsidiyalar və əsaslı kapitala qoyuluşlar hesabına formalaşmır. Metro hər il təxminən ildə üst-üstə yığanda 201 milyon nəfərdən artıq adama xidmət göstərir. Indiki qiymətlərlə metronun illik gəlirini hər gedişi 30 qəpikdən hesablasaq, yaxın bir ildə bu qiymət dəyişməzsə, o halda bu 60 milyondan çox edir. Bundan başqa metronun reklam gəlirləri var,icarədar kimi əldə etdiyi kirayə haqqları var. Amma təəssüflər olsun ki, bunlar haqda məlumat yoxdur. Mən bir sərnişinin 47 qəpiyə daşınmasını real hesab etmirəm. Bu gerçək deyil, şişirdilmiş bir rəqəmdir. Bunun gerçək olduğunu sübut etmək üçün metro məsrəf elementləri ilə bağlı əlavə bir açıqlama versin.

-Belə söz -söhbətlər var ki, qiymət artımları davam edəcək. Yaxın vaxtlarda neft məhsullarının qiyməti qalxacaq. Sizin proqnozlarınız nə deyir?

-Mənim proqnozlarıma görə qiymət artımı davam edəcək. Mən düşünürəm ki, kənd təsərrüfatı mövsumu başa çatandan sonra dizel yanacağının, mazutun və yanacaq sürtkü məhsullarının qiymətlərinə yenidən baxılacaq. Və mümkündür ki, hətta Aİ92 markalı benzinin qiyməti də bu il ərzində bahalaşdırılsın. Bunu da onunla əlaqələndirə bilərlər ki, ölkəyə avtomobil idxalı artıb, tıxaclar var, eyni zamanda dünya bazarında neftin qiyməti bahalaşıb. Hətta bu yaxınlarda Nazirlər Kabinetinin ölkədən maşınların əlavə çənində benzin aparmasına görə rüsum tətbiq etməsi də onu göstərdi ki, bu istiqamətdə hazırlıqlar gedir. Ən real görünəni yaxın gələcəkdə yanacaq məhsullarının qiymətinin bahalaşması ilə bağlıdır. O ki qaldı digər enerji daşıyıcıları, o cümlədən elektrik enerjisinin, qazın qiymətinin artımına indiki halda hakimiyyət eyni zamanda bütün qiymətləri qaldırmaq siyasətini həyata keçirməyəcək. Çox güman ki, yanacaq məhsulları önə çəkiləcək. Enerji daşıyıcılarından qazın və elektrik enerjisinin qiymətinin bahalaşmasına baxıla bilər. Bu bu ilin sonuna da təsadüf edə bilər, gələn ilin əvvəlinə də. Amma suyun qiymətinin artımı realdır. Eyni zamanda digər mənzil kommunal xidmətlərinin tariflərinin qaldırılmasını biz gözləyə bilərik.

-Hökumət həm də qiymət artımlarını xarici ölkələrdə eyni məhsulların qiyməti ilə müqayisə edir. Amma belə olduğu halda həmin ölkələrdəki əmək haqqları yada düşmür. Nə dərəcədə ədalətli müqayisədir?

-Ümumiyyətlə, qiymət artımı ilə əmək haqqı arasında birbaşa asılılıq yaratmaq düzgün deyil. Ən düzgünü odur ki, qiymət artımının yaratdığı xərclərin ailə büdcəsinin xərclərində xüsusi çəkisini tapsınlar. Məsələn desinlər ki, Avropada nəqliyyat xərcləri ailə büdcəsinin 5 faizini təşkil edir. Azərbaycanda 3 faiz idi, biz onu 5 faizə qaldırdıq. Amma əksinədir. Avropada nəqliyyat xərcləri ailə büdcəsinin 3 fazini təşkil edir. Azərbaycanda isə 5 faiz idi. Bunu 7-10 faizə qaldırdılar. Bu daha düzgün yanaşma olardı, nəinki biz indiki halda ayrı-ayrı ölkələrin qiymətləri ilə müqayisə edirik. Təbii ki, əmək haqqı gəlirləri ailə büdcəsində ən önəmli göstəricidir. Bu baxımdan nəzərə almaq lazımdır ki, Avropada, Amerikada həm də gəlirlər yalnız əmək haqqı gəlirlərindən ibarət deyil. Ailənin özünün səhmlərdən, depozitlərdən, yatırımlardan əlavə gəlirləri var. Amma təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda əhalinin böyük bir hissəsi işsizdir. Işləyənlərin əmək haqqları aşağıdır. Eyni zamanda orta aylıq əmək haqqı ölkədəki vəziyyəti gerçək xarakterizə etmir. Çünki əksər işləyənlərin əmək haqqları orta aylıq əmək haqqından aşağıdır. Orta aylıq əmək haqqı daha çox mədənçıxarma sənayesində və deyərdim ki, digər sahələrdə, o cümlədən bank-maliyyə sektorunda maaşların yuxarı olmasından səbəbindən daha yuxarı görünür. Əslində Azərbaycanda heç də o demək deyil ki, əhalinin əksəriyyəti 300 dollar və yaxud 500 manat əmək haqqı alır. əksəriyyət onsuz da 200-300 manatla dolanır.

-Qiymət artımlarının baş verməməsi və yaxud qiymətlərin insanların cibinı uyğunlaşdırılması üçün nə etmək olar?

Qiymət artımı həmişə var. Yəni qiymətləri sabit saxlamaq mümkün deyil. Qiymətlər dinamikdir. Arta da bilər, azala da bilər. Amma qiymət artımının sabitləşdirilməsi üçün ilk növbədə iqtisadiyyatımız islahata getməlidir, liberallaşmalıdır. Iqtisadiyyatda qiymətləri bazar müəyyənləşdirməlidir. O baxımdan yalnız islahat yolu ilə, bazarda qiymətlərin sərbəstləşdirilməsi, bazar qüvvələrinin daha geniş rəqabəti dəstəklənməsi hesabına Azərbaycanda sabit qiymət siyasətinə nail olmaq olar ki, bu da son nəticədə istehlakçıların xərclərini tənzimləməsi üçün müəyyən dövr əsaslar yarada bilər.