İşləyən yoxsul insan fenomeni

İlin iqtisadi yekunları sırasında yoxsulluq göstəriciləri həyatında dibində olan yüz minlərlə vətəndaşın qulağına tərs sillə kimi dəydi. Yoxsulların azalmadığı, lakin statistik olaraq yoxsulluq səviyyəsinin azaldıldığı ölkəni sanki xəritədən görürmüş kimi vətəndaşım təəcüb içərisində qarşıladı. Tərəddüdlərini gizlətməyən çoxsaylı vətəndaşlarımızın analoji sualları ilə tez-tez üzə-üzə qalıram. Ölkəmizdə cəmi 5,3 faizlik yoxsulluq göstəricilərinə nə qədər inamımı ifadə edən bəzi arqumentlərimi səsləndirəcəm.

Burası hamımız üçün tam aydın olmalıdır ki, qədər geniş təbii resursları, bazarlara çıxış imkanlarının genişliyi və işgüzar insanları ilə ölkədə yoxsulluq səviyyəsi bir araya sığmır. Yoxsulluq dərinliyində olan bir azərbaycanlının dünyanın istənilən yerində yoxsulluğun daşını bir neçə ilə ata bildiyi halda ölkə daxilində yoxsulluq mövzusu olmalı deyil. Və ya simvolik həddə olmalıdır. İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı lauratı Məhəmməd Yunusun dəyərli bir fikri yerinə düşür: "Müstəqil ölkədə yoxsulluğu "muzeyə qoymaq" və gələcək nəsillərə onu ancaq eksponat kimi göstərmək lazımdır. Çünki, yoxsulluq sivil insan cəmiyyətinə xas deyildir." Deməli, insanların rifahı ilə bir cəmiyyətin mədəni dəyərləri arasında bir əlaqə mövcuddur. Cəmiyyətimiz haqda ümidverici fikirlər eşitmək istəyiriksə, ilk növbədə yoxsulluğu əksər insanlarımızın həyatında yer olmadığını birdəfəlik həll etməliyik.

Beynəlxalq standartın köməyi...

Azərbaycanda 2001-ci ildə yoxsulluq səviyyəsinin 49%-dən 5,3%-ə qədər sürət qatarı ilə enişi dərin düşüncəli insanlarda bəzi mətləbləri başa düşmək ehtiyacını yaradır. İnsanlar bunun hansı iqtisadi islahatların nəticəsində meydana çıxdıqlarını dərk etmək istəyir. Az-çox iqtisadi təfəkkürü və analitikası olan buna inana bilməz. Bu rəqəmi ciddi sürətdə şübhə altına salan onlarla indikatorlar saymaq olar. Amma düşünmək üçün bir neçəsin haqqında düşünməyə dəyər.

Əvvəla qeyd edim ki, dünya təcrübəsində yoxsulluğun ölçülməsinin müxtəlif meyaraları var. Onlardan bir əhali gəlirlərinin istehlak xərləmələrindəki xüsusi payı ilə bağlıdır. Beynəlxalq standartlara görə, əgər əhali gəlirinin 50%-dən çoxunu istehlaka xərcləyirsə, deməli həmin insanlar yoxsul hesab edilir. ABŞ-da bu göstərici 35% səviyyəsində götürülür. (Orşinski yanaşması, yeri düşmüşkən, 2014-cü ildə ABŞ-da 4 nəfərlik ailənin yoxsulluq səviyyəsi 24 min dollar olub) İnkişaf etmiş ölkələrdə qazancın 60 faizinin ərzaq və qeyri-ərzaq məhsullarına yönəldirsə, bu yoxsulluq əlaməti hesab olunur. Yoxsulluq səviyyəsi 5 faiz civarında olan Azərbaycanda isə bu rəqəm 72 faizdən çoxdur. Yoxsulluqdan (49%) çıxan hansı ailə gəlirinin hər 4 manatından 3-ü ərzaqa və qeyri-ərzaq məhsullarına xərcləyər? Təbii ki, daha çoxun xərcləyir. Hər halda əhəmiyyətli bir kəsim, aylıq gəlirinin daha çoxunu ərzağa və qeyri-ərzaq məhsullarının alınmasına, istehlaka xərcləyir.

İkincisi, ölkəmizdə 1,3 mln. nəfər pensiyaçı vardır ki, onların da orta pensiya məbləği 240 manat təşkil edir. Bu məbləğin 150-200 manatı ilə 1 ay yaşamaq olarmı? Azərbaycanda 55 manat müavinətdən başlamış 180 manat pensiya alanların sayı heç də azlıq təşkil etmir. Lakin bu sosial qruplar mövcud tələblərə görə yoxsul sayılmır. Adına torpaq sahən varsa, mövcud qanunvericiliyə görə sən də yoxsul sayılmırsan. Daha kimlər qaldı ki?!

Üçüncüsü, yoxsulların sayının azaldılmasının işsizlərin sayının necə azaldılması nümunəsində təsəvvür edə bilərsiniz. Sadə örnəyi... Bu ildən başlayaraq Vergilər Məcəlləsində yeni dəyişikliklər qüvvəyə minib. Həmin dəyişikliklərin təsir altına düşən bəzi kiçicik gəlir mənbələri olanlar da düşür. Bərbərlər, ofisiantlar, evlərdə qulluq göstərənlər bundan sonra sabit vergi ödəyicisi olaraq vergi ödəməli olacaqlar. Bu yalnız bəlli sosial qrupların gəlirləri hesabına kölgə iqtisadiyyatının miqyasını kiçiltmək üçün idi? Xeyr! Dünəndən başlayaraq sabit vergi ödəyicisi olanlar bundan sonra Vergilər Nazirliyində vergi ödəyiciləri olaraq qeydiyyata duracaqlar. Bu zaman onlar vergi ödəyicisi olaraq kiçik sahibkarlıq subyektləri statusu qazanmış olacaqlar ki, bu da onları işsiz adlandırmaq üçün əsas sayılmasına imkan verməyəcək. Çünki, bizdə hətta minimum istehlak büdcəsini ödəmək qabiliyyətində olanları belə həm işsiz, həm də yoxsul sayılmır. Muzdla çalışan və sahibkarlıq subyektləri sayılan hər bir insan (subyekt) eyni qayda da yoxsul hesab olunmur. Acından ölən belə yoxsul sayılmır. Yoxsulluq meyarına düşməyibsə, bu yoxsul əhali qrupuna daxil edilmir.

Dördüncü, ölkəmizdə ünvanlı sosial yardım alanların sayı son illərə qədər 650 min nəfəri keçmişdi. Sonradan tələblər sərtləşdikcə, obrazlı desək ələyin deşikləri daraldıqca, oradan aşağı düşən vətəndaşların sayı da direktivlə aşağı endirilməyə başlanıldı. Çünki, bu həm də onun rəsmi etirafi idi ki, ünvanlı sosial yardım alan vətəndaşların hamısı elə yoxsul əhali qrupu sayılmalıdır. Halbuki, hökumət də dərk edirdi ki, heç bir rəsmi gəliri olmayan və ortada qalan vətəndaşlar ictimai münasibətlər tərəzisində hökumətin ziyanına olan tərəfdə yer alır. Ona görə, həmin qruplara minimal maddi dəstək verməklə onların maliyyə baxımından yanan alovlarını sanki söndürürdü. Konseptual olaraq yanaşanda, əslində bu tip imtiyazlar yoxsulların problemlərini müvəqqəti unutdurur, lakin həll etmir. Banqladeşli "Nobel"çi M.Yunus özünün "Kasıbların bankiri" əsərində yazır: "Yoxsulluq xroniki xəstəlikdir. Onu xüsusi tədbirlərlə sağalatmaq olmur. Bəzi qısamüddətli kömək tədbirləri görülə bilər, lakin sürətli taktiki addımlar atmaq istəyən adamın beynində uzunmüddətli strategiya olmalıdır. Əbəs yerə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində vətəndaşlara balıq vermək və balıq tutmaq tandemi arasında seçim daha rasional tərəfə meyl edir. Məhz buna görədir ki, Qərb dünyasında dövlətin sosial müdafiə sisteminin əsas prinsipi "işləməsən, dəstək verərəm" deyildir, "dəstək istəyirsənsə, işlə"dir. Bu zaman ümidi qırılmış işsizlər və yoxsullar görməyəcəksiniz. İsrarlı çalışmaq qərarı verən və yoxsulluğu ayıb bilən təşəbbüskar insanlar görəcəksiniz qarşınızda.

Norveçə çatan Azərbaycan

Sizi 2 sualla düşünməyə dəvət edirəm, əziz oxucum.

• Norveç kimi 5 mln. əhalisinin 1 trilyon dollar rezervi olan ölkədə 4,3 faizlik yoxsulluq varsa, 10 milyonluq və 34 mlrd. dollarlıq valyuta ehtiyatı olan Azərbaycanda oxşar nisbətdə - 5,3 faizlik yoxsulluq dərəcəsinin olmasını təsəvvür edə bildinmi?
• Brexit-dən sonra 27 ölkənin qaldığı Avropa Birliyində yoxsulluq səviyyəsi 17 faiz olmaqla 85 milyon insanı əhatə edir. Avropadan "öndə" olan Azərbaycanda 5,3 faizlik yoxsulluq səviyyəsi doğrudan da sənin dodağını qaçırmadı?

Gəlin, sualların məntiq yükünün cavablardan ağır gələn məqamları bir yerdə düşünək. Doğrudan da, düşünməyə dəyər... Biz yoxsul doğulmuşuq, hazırda yoxsuluq və yoxsul sayılırıqmı?