Azərbaycanda karbon emissiyası və missiyası

Hazırda ölkəmizdə Tərəflər Sammiti COB-29 tədbirləri keçirilir. Tədbirə ev sahibliyi edən Azərbaycan 2030-cu ilə qədər korbon emissiyasının 35 faizə qədər endirməsi haqqında öhdəlik qəbul edib.

Bu elə bir qlobal təşəbbüsdür ki, burada iştirak edən hər bir ilk növbədə dünyada bu təhlükənin miqyasını və perspektivlərini doğru-düzgün dərk etməlidirlər. Dünya Meteoroloji Təşkilatına [1] görə, 2011-dən 2020-yə qədər olan on il rekord dərəcədə isti olub. 1990-dan 2005-ə qədər karbon dioksid emissiyaları 31% artmışdır. 2008-ci ilə qədər, bu emissiyalar Yer kürəsinin enerji balansında istiləşməyə səbəb olan radioaktiv istiləşməni 1990-cı ilə görə 35% artırmışdır. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin Hesabatında [2] qlobal iqlim dəyişikliklərinə yönəldilən investisiyaların önəmi vurğulanaraq qeyd edilir: “Qlobal "təmiz enerji" investisiyaları 2020-ci ildən sonra 40% artaraq 2023-cü ildə təqribən 1,8 trilyon ABŞ dollarına çatmışdır. Lakin son artımların demək olar ki, hamısı inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarda və Çində olmuşdur. Digər inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar isə dünya əhalisinin 65%-nin burada yaşamasına və qlobal ÜDM-in təxminən üçdə birini istehsal etməsinə baxmayaraq, "təmiz enerji" investisiyalarının 15%-dən də azını təmin edir.” Bu rəqəmin qənaətbəxş olmadığını nəzərə alaraq qeyd edilməlidir ki, yaxın illərdə dünyada karbon emissiyasının azaldılması məqsədilə bu sahəyə daha çox investisiya yönəlməlidir. Çünki [3] 2035-ci ilə qədər "təmiz enerji" sahəsindəki ümumi investisiya ehtiyaclarının sadəcə 5%-i aşağı emissiyalı hidrogen, hidrogen əsaslı yanacaqlar və karbon tutma və saxlama kimi yeni yaranan texnologiyalardan asılı olan sektorlardadır.

Təcrübələr göstərir ki, resursdan məhrum dövlətlərlə müqayisədə təbii resurslarla zəngin dövlətlərdə karbon emissiyası riskləri daha böyük olub. Qlobal missiyasını dərindən dərk edən dövlətlər vardır ki, onların ətrafa karbon emissiyasını minimum miqdarda zərər vurub, lakin onlar bu prosesdə daha fəal iştirak edirlər. Bu sırada Skandinaviya dövlətləri daha fəal rol oynayırlar.

Skandinaviya modeli və müasir təcrübələri

Bu baxımdan Nordic ölkələri bu prosesdə daha mühüm rol oynayaraq real məzmunlu reformalar həyata keçirirlər. Bu sahədə konkret olaraq öz üzərlərinə öhdəliklər götürürlər. Skandinaviya ölkələrinin hər birinin reallaşdırdıqları tədbirlər və müəyyənləşdirdikləri missiyalar çox önəmlidir. Bunların hər birinin həyata keçirdiikləri dekarbonizasiya tədbirləri statistikalarına və yaşıl iqtisadiyyata keçir nöqteyi-nəzərincə mühüm əhəmiyyətə malikdirlər.

Norveç nümunəsi: Norveç bir tərəfdən neft gəlirləri hesabına ÜDM-nin həcmini genişdirməklə, ona paralel də gələcəkdə yarana biləcək ekologiyaya atılan tullantıların risklərini effektiv sürətdə idarə edə biliblər. Paralel inkişaf istiqamətləri həyata keçirən dövlətlərdə isə adətən “eybəcər” iqtisadi artımlar olmur. Təkcə ÜDM-i genişləndirməyi yox, həm də onun genişləndirməsi fonunda gələcək təhlükələri idarə edilməsini ustalıqla bacara bilibər.

Norveç 2030-cu ilə qədər karbon neytrallığına nail olmağı hədəfləyib. Norveç bununla qlobal iqlim dəyişikliklərinə mühüm tövhə verdiyinə dair bunu öhdəliyə sadiqliyini ifadə edir. Norveç təşviqlər və infrastrukturla dayanıqlı nəqliyyata keçidə, emissiyanın azaldılmasına və hava keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına tövhə verir. Norveç həmçinin enerjiyə qənaət edən binalara və ağıllı şəhər planlamasına önəm verir. Bərpa olunmayan enerji mənbələri hesabına daha mühüm yol qət Norveç hökuməti bərpaolunan enerji istehsalında qlobal liderlərdən birinə çevrilib. Bu resurs ölkəsi üçün fenomenal haldır.

Bildiyiniz kimi hidroenergetika - yaşıl enerjinin onurğa sütunu adlanır. Norveçin  [4] yaşıl enerjisinin tacı hidroenergetikadır. Bol yağıntıları və geniş bəndlər şəbəkəsi sayəsində Norveç elektrik enerjisinin 95 faizindən çoxunu su elektrik stansiyalarında istehsal edir. Bu təmiz və etibarlı enerji mənbəyi bir əsrdən artıqdır ki, Norveçin enerji istehsalının təməl daşıdır. Halbuki ölkə içməli sudan 100 faiz asılıdır. Norveç 2030-cu ilə qədər karbon emissiyalarını 1990-cı illə müqayisədə ən azı 55 % azaltmağı hədəfləyir. Bu hədəf ölkənin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədəki qətiyyətini göstərir. Bərpaolunan enerji, elektrik nəqliyyatı və dayanıqlı sənaye sahələrinə investisiya qoymaqla Norveç daha yaşıl gələcəyə yol açır. Norveçdə elektrik istehsalının 98 faizdən çoxunu su və külək enerjisi təşkil edir.  Beləliklə Norveç 2030-cu ilə qədər karbon neytrallığına nail olmağı hədəfləyib.

Danimarka nümunəsi: Danimarkada elektrik istehsalının 81 faizi bərpa olunan enerji mənbələrindən gəlir. Danimarka 2023-cü ildə Yaşıl Gələcək İndeksi üzrə [5] 4-cü sırada yer alıb. Danimarka dünyada külək stansiyaları quran ilk ölkədir. Bu gün külək enerjisi Danimarkanın elektrik enerjisinin 50 %-dən çoxunu təşkil edir. 1970-ci illərin enerji böhranı həm də bir dönüş nöqtəsi oldu. Danimarka zəngin külək resurslarından istifadə edərək 1978-ci ildə ilk irimiqyaslı külək turbinini, 1991-ci ildə isə dünyanın ilk dəniz külək fermasını quran ölkə oldu. Bu gün Danimarkanın elektrik enerjisinin yarısından çoxunu külək enerjisi təmin edir.

Finlandiya nümunəsi: Finlandiyada bərpa olunan enerji mənbələri ümumi enerji istehlakının 42 faizini ödəyib. Minlərlə göl və ucsuz-bucaqsız meşələr ölkəsi Finlandiya yaşıl enerji keçidində qlobal liderlərdəndir. Finlandiya çoxçeşidli yaşıl enerji mənbələrinə və gələcəyə yönəlik böyük hədəflərə malikdir. Təbiətin imkanlarından yararlanaraq odun və odun tullantılarından əldə edilən bioenerji ölkənin ümumi enerji istehlakının təxminən 40%-ni təşkil edir.[6] Finlandiyanın məqsədlərindən biri də 2035-ci ilə qədər karbon neytrallığına nail olmaqdır. Bərpaolunan mənbələrə sərmayə qoymağa, səmərəliliyi artırmağa və mövcud nüvə enerjisindən istifadə etməyə davam etməklə Finlandiya əmin addımlarla daha yaşıl gələcəyə doğru gedir.

İsveç nümunəsi: İsveç də bərpaolunan enerji mənbələri üstünlük təşkil edir. Külək turbinlərindən tutmuş günəş panellərinə qədər İsveç dayanıqlı gələcəyin qurulmasına öncüllük edir. Məsələn, İsveçin ümumi enerjisinin 40%-i təkcə külək enerjisindən, 30%-i günəş və hidroenergetikanın birgə hesabına əldə edilir. Çoxsaylı çayları və gölləri sayəsində hidroenergetika ölkənin elektrik enerjisinin 40%-dən çoxunu təmin edir.[7] Son illərdə əhəmiyyətli artım nümayiş etdirən külək enerjisi də yüksəlişdədir və dayanıqlı şəkildə idarə olunan meşələrdən əldə edilən bioenerji əlavə təmiz enerji təmin edir. Bərpaolunan enerji mənbələri İsveçin ümumi enerji istehlakının 60 %-dən çoxunu təşkil edir ki, bu da mühüm nailiyyətdir. İsveçdə hidroenergetika ümumi enerji istehsalının təxminən 43 faizini təşkil edir.

Mənfi iqlim meylləri ilə mübarizə

Hazırda iqlimdə baş verən neqativ tendensiyalar, o cümlədən ekoloji balansın pozulması, xüsusilə karbon emissiyasının dünyanın məruz qaldığı acı bir reallıqdır. Hərarətlənmənin yüksəlməsi, ekstremal hava şəraiti, quraqlıqların artması iqlim dəyişikliklərinin mənfi mənada məruz qaldığı digər bir tərəfidir. Bütün bunlar kompleks halda iqlim dəyişiklikləri üçün ciddi təhdid yaradır.

Yaşıl keçid üçün hər bir ölkənin modelləri və ondan çıxarılan dərslər onu deməyə imkan verir ki, hər bir ölkə bu istiqamətdə nümunəvi davranışlar etməyi tarix qarşısında bir missiya kimi qəbul etməlidirlər. Dünya adlı ev təkcə bir dövlətin və millətin deyil, dünyada yaşayan hər bir insanın evi olaraq qavranılmalıdır. Çünki qlobal iqlimdə elə ciddi kataklizmlər baş verir ki, bu dünya insanlarını düşündürməyə bilməz. Bu baxımdan Azərbaycan da daxil olmaqla bütün dünya qlobal iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizədə elə bir missiya üzrə fəaliyyət planları müəyyənləşdirməlidirlər ki, sonda dünya adlı ekosistemi qoruya bilək. Çünki dünya özü elə böyük ekosistemdir.  

Mənbələr:

[1] WMO (2023) The Global Climate 2011-2020: A decade of accelerating climate change, WMO-No. 1338, Geneva, World Meteorological Organization

[2] https://www.iea.org/news/bringing-down-the-cost-of-capital-is-key-to-unlocking-clean-energy-growth-in-emerging economies?fbclid=IwY2xjawFkjuhleHRuA2FlbQIxMAABHZ1a64T5O-GxktVZ0ALLY_f4vsvKr9kTypeBUq5z9eI1B5ZPWf83jc-WGw_aem_TutDXF0BtqTb6jmaxdmhmg

[3] https://www.iea.org/news/bringing-down-the-cost-of-capital-is-key-to-unlocking-clean-energy-growth-in-emerging economies?fbclid=IwY2xjawFkjuhleHRuA2FlbQIxMAABHZ1a64T5O-GxktVZ0ALLY_f4vsvKr9kTypeBUq5z9eI1B5ZPWf83jc-WGw_aem_TutDXF0BtqTb6jmaxdmhmg

[4] https://nordentalks.com/az/nordicmodel/country/norway

[5] https://nordentalks.com/az/nordicmodel/country/denmark

[6] https://nordentalks.com/az/nordicmodel/country/finland

[7] https://nordentalks.com/az/nordicmodel/country/sweden