"Erməni məsələsinin" tarixi haqqında

 "Erməni məsələsi", təəssüf ki, istənilən milli məsələ kimi, siyasətçilərin oyun meydanında vurnuxmağa davam edir. Bu məsələnin, onun üçün təbii olan tarixi müzakirələr məcrasına qayıtmasını və orada müvəffəqiyyətlə həll edilməsini, arxasınca Zaqafqaziyada sabit və möhkəm sülh qoyub getməsini istərdim.

 "Erməni məsələsi" süni mənşəlidir. Mənim mövqeyim belədir; və mən başa düşürəm ki, belə bir bəyanat verirəmsə, "erməni məsələsini" icad edənləri və onların məqsədlərini də açıqlamalıyam. Məhz buna görə ermənilərin azadlıq hərəkatının dahi xadimi adlandırdıqları İsrael Oriyə həsr olunmuş kitab yazmışam.  

 17-18-ci əsrlərdə onun fəaliyyətində "erməni məsələsi" bayrağının toxunduğu iplər açıq-aydın görünür. Dərin düşünən və diqqətli oxucu bu prosesin başlanğıcını görə bilər.

Sadə dillə desəm, "erməni məsələsi" cəmiyyətin "ermənilər" adlandırılan bir hissəsi ilə onları əhatə edən və onlarla eyni ərazini bölüşən digərləri arasında münaqişədir. Bu münaqişənin yaranması üçün münaqişənin bütün tərəfləri "ermənilik" sərhədlərini aydın şəkildə dərk etməlidir. Bu sərhədlər hər iki tərəf, xüsusən aşağı sosial təbəqələr üçün asan anlaşılmalıdır, əks halda onlar öz ədavət və qəzəb enerjilərini lazımi istiqamətə yönəldə bilməzlər və münaqişə başlamadan bitər.

 Erməniliyin sərhədlərini çəkmək üçün ən effektiv marker, əlbəttə ki, dildir: erməni dilində danışırsan, deməli ermənisən. Amma, etiraf etməliyik ki, Kiçik Asiyada və Zaqafqaziyada 17-ci əsrin sonlarında əhalinin əksəriyyəti müsəlman dili adlandırdıqları dillərdə danışırdı. Türkiyədə bu, türk dili, İranda fars dili (Levantın yerli dillərində və ləhcələrində dillər və xalqlar üçün dünya ədəbiyyatında geniş yayılmamış digər adlardan istifadə olunduğunu başa düşərək, burada bundan sonra da 17-18-ci əsrin Avropa mənbələrində tapa biləcəyimiz adlardan istifadə edəcəyəm).

 Erməni dilində isə yalnız ruhanilərin yüksək təbəqələri danışırdı və ibadətlər həyata keçirilirdi. Müsəlman dilində məişətdə danışılırdı, işlər aparılırdı, uşaqlara nağıllar danışılırdı... Həmin vaxtlar erməni dili yalnız "ibadət" əsasına malik idi və gündəlik ünsiyyətə uyğunlaşdırılmamışdı. Və yalnız sonradan, müsəlman dilləri ilə qarışdıqdan sonra sadə insanlara qədər "endi".

Faktiki olaraq erməni dilinin Avropa dilləri kimi inkişaf etməsi və təkmilləşməsi üçün zəruri "ədəbiyyat qazanı" yox idi. Onun nəinki kifayət qədər müəllifi, tənqidçisi, filoloqu, lüğət tərtibatçıları (elə lüğətləri də) yox idi, ən əsası! - onun ədiblər və alimlər üçün həmişə əsas ilham mənbəyi olan oxucu auditoriyası yox idi.

Beləliklə, dil markeri yox idi və ya erməniləri erməni olmayanlardan ayımaq üçün kifayət qədər zəif idi. Yalnız 17-ci əsrin sonlarından etibarən erməni dilinin inkişaf etməsinə "kömək edirlər". Avropada çox sayda xristian ədəbiyyatı dərc olunur və missionerlər vasitəsilə Türkiyə və İrana göndərilir. Həm də bu kitablar artıq təkcə keşişlərin deyil, sadə insanların da anlayacağı şəkildə uyğunlaşdırılır.

 Araşdırmamda missionerlərin erməni dilinin inkişafı və Kiçik Asiya və İranın xristian əhalisi arasında yayılması planları haqqında məlumatları əks etdirən sənədlər təqdim edilib.                  

Növbəti marker dindir         

7-ci əsrin sənədlərində həqiqətən də erməni kilsəsi yad edilirdi. Amma erməni kilsəsi haqqında xatırlatmalara yalnız Avropa mənbələrində rast gəlirik. Yerli mənbələrdə isə "Avropa ermənilərini" çox vaxt ya sadəcə olaraq xristianlar, ya da xristianlığın müxtəlif cərəyanlarına mənsubiyyəti ifadə edən başqa adlarla: nazorey, maronit, yakovit, karmelit; ya da sadəcə olaraq "romalılar" - yəni, katoliklər adlandırırdılar.

Həmin vaxtlar "yerlərdə" məhz hansı xristianların Avropalıların getdikcə daha tez-tez haqqında danışdığı ermənilər olduğu dəqiq aydın deyildi. Bundan başqa, katolik missionerlər meydana çıxana qədər həmin dövrün Avropa mənbələrində də bununla bağlı vahid bir fikir yox idi. Demək olar ki, üç onillik (1670-1690-cı illərdə) ərzində Ermənistanın və ermənilərin dini və dünyəvi vəziyyəti haqqında elmi əsərlər yazıldı, onların bütün müəllifləri katolik ordenlərinin (əsasən yezuit Ordeninin) üzvləri idi. Bu əsərlər məzmunlarına görə o qədər bir-birinə bənzər idi ki, sanki onları eyni professorun tələbələri yazmışdı.

Beləliklə, dini komponent Avropalıların ermənilər adlandırdıqları əhali qrupu üçün dəqiq sərhədləri təmin etmirdi.

Etnik mənsubiyyət

17-ci əsrdə bu barədə o qədər az bilinirdi ki, alimlərin heç biri bunun nə olduğunu oxucularına izah etmək zəhmətinə qatlanmadı: nə Avropada, nə də Asiyada. Avropalı müəlliflər ilk növbədə əhalinin aşağı təbəqələrini xalqlar adlandırırdılar. Bu, "sadə camaat" adlanan böyük bir xalq idi. Sonradan bu xalq müxtəlif əlamətlərə görə daha kiçik xalqlara bölündü.

Peşə əlamətlərinə görə: ticarətlə, sənətlə, hərbi qulluqla məşğul olanlar və s.;

şəhərlərin və dövlətlərin adlarına görə: imperiyalılar (German millətinin Müqəddəs Roma İmperiyası), florentiyalılar, moskovitlər, venesiyalılar, osmanlılar;

coğrafi regionların adlarına görə: britaniyalılar, bretoniyalılar, qaskonlular, anadolulular, ermənilər, skandinaviyalılar, krımlılar.

Levantda əhali çox vaxt cəmi üç xalqa bölünürdü: müsəlman, xristian və yəhudi. Ön Asiya əhalisinin aşağı təbəqələri özləri özlərini dini əlamətlərinə görə: müsəlmanlara və xristianlara bölürdülər.

Əhalinin bu və ya digər qrupunun məişət xüsusiyyətləri, eləcə də adətləri hər bir ailənin peşə mənsubiyyəti və dini mənsubiyyəti ilə şərtlənmişdi və etnik sərhədləri göstərə bilməzdi. Erməni məişətinin təfərrüatının təsviri ilk dəfə 19-cu əsrdə qarşımıza çıxır və o, demək olar ki, tatarların, - həmin vaxtlar Rusiyada azərbaycanlılar və türk əhalinin bir hissəsi belə adlandırılırdı, - məişəti ilə tamamilə üst-üstə düşür.

17-ci əsrdə biz yazılı mənbələrdə belə bir təfərrüata rast gəlmirik. Aralarında qohumluq əlaqələri olan ailələrdən etnos formalaşdırmaq olardı. Amma həmin vaxtlar bir-iki kənddən uzaqda və üç-dörd nəsildən keçmişə aid bu əlaqələri müəyyən etmək mümkün deyildi və bu etnos İran və Osmanlı İmperiyasında mühüm rol oynamayacaq dərəcədə azsaylı olardı.

Beləliklə, "erməni məsələsini" icad edənlər qarşısında çətin vəzifə dururdu: yerli əhalidən "ermənilər" adlı müstəqil qrup "biçmək". Bunun üçün də onlar fərqlər yaratmalı və ya mövcud fərqləri o qədər dərinləşdirməli idilər ki, onlar ən azı yerli əhalinin özü üçün aydın olsun.

İsrael Ori və məliklər tarixində bu prosesin başlanğıc mərləhəsini müşahidə edə bilərik. Bu proses yalnız 20-ci əsrin əvvəllərində yekunlaşdı, bu zaman "erməni xalqı" anlayışının sərhədləri nəinki yaxşı fərqləndirilməyə başladı, həm də ermənilərin və bədbəxtlikdən onların yanında olan hamının qanına qəltan olmuşdu.

Mənim fikrimcə, 17-ci əsrdə xalqların yaranması prosesi bu gün gördüklərimizdən yalnız kütləvi informasiya vasitələrinin tətbiqi miqyası ilə fərqlənirdi.

17-ci əsrdə insanların təzə-təzə kifayət qədər böyük tirajlarla çap etməyə başladığı kitablar; şaiyələr və ən əsası, missionerlər, səyyahlar, səfirlər, kuryerlər və böyük məsafələri qət edib, məlumatı dünyaya yaymaq iqtidarında olan digər insanlar var idi. Bir qayda olaraq, bu məlumatın yoxlanılması mümkün deyildi. Deməli, ən fərasətli olan ondan öz maraqları üçün istifadə etmək imkanına malik idi.

Bu gün isə bu cür mahir insanların əlində elə bir informasiya silah arsenalı var ki, "milli məsələ" istehsalı dəfələrlə az zaman alır, kin mənbələri isə çoxdan dünyamızı ən dəhşətli epidemiyalardan daha çox bürüyür.

"İsrael Ori. Pandora mücrüsü." kitabımda haqqında danışdığım hər şeyin təsdiqini tapacaqsınız. Bu, yazmağı düşündüyüm bir neçə kitabdan yalnız birincisidir. Kitab özünü erməni hesab edən və xalqımızın əsl keçmişi ilə maraqlanan hamıya ünvanlanıb. Və əlbəttə ki, bu kitab həqiqəti görməkdən və onun haqqında düşünməkdən qorxmayanlar üçündür.