İSLAMDA İSLAHAT CƏHDLƏRİ

(TARİXİ İCMAL)

Mehman Cavadoğlu

GİRİŞ

Hər hansı bir dində və yaxud dini cərəyanda zaman keçdikcə, şərait dəyişdikcə müəyyən islahatlar aparmaq zərurəti bütün dövrlərdə aktual olub. Əks təqdirdə ən mükəmməl nəzəriyyə, ən müqəddəs kitab belə qısa zaman kəsiyində ehkamlaşır və inkişafın, tərəqqinin buxovuna çevrilir.

İslamda islahat təşəbbüsləri böyük bir tarixi dövrü əhatə edən çox geniş mövzudur. İslahat təşəbbüslərinin subyektlərisəislamın təəssübünü çəkən ilahiyyatçılardan tutmuş sekulyaristlərə kimi çox müxtəlif və rəngarəngdir. Təbii ki, bütün bunların hamısını bir məruzənin çərçivəsinə sığışdırmaq çox çətindir, ona görə də burda XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Şərqdə geniş vüsət almışmodernislahat cəhdlərindən danışacaq və yalnız ilahiyyatçılərin və din xadimləri fikirlərinə yer verəcəyik.

Bəri başdan deyək ki, modern islam ideyasını irəli sürən həmin islahatçıların hamısını birləşdirən mühüm bir cəhət var idi. Onlar ilkin islam dəyərlərinin konstitusiya, demokratiya prinsiplərinə söykənəndövlət idarəçiliyiüsuluna zidd olmadığını bildirir, şəriət qaydalarını dəyişdirilməsi və Quranın daha rasional təfsiri ilə müsəlman dünyasını modern inkişaf yoluna çıxarmağın mümkünlüyünü əsaslandırırdılar. Məhz bu cəhət də həmin islahatçıları dinin dövlətdən ayrılması prinsipini müasir dövlətçiliyin əsas prinsipi sayan sekulyarçılardan fərqləndirirdi.

***

1839-cu ilin sonlarında 16 yaşlı Osmanlı sultanı Əbdülməcid tənəzzüldə olan imperiyanın sosial, siyasi, mədəni, mülki münasibətlər sistemində köklü islahatların aparılmasını və Qərb yönümlü idarəçilik metodlarına keçidi nəzərdə tutan və "Tənzimat" islahatları kimi tanınan məşhur Gülhanə fərmanını imzaladı. Fərmanın hüquqi təsir dairəsi Osmanlı dövlətinin yurisdikciyasına aid ərazilərlə məhdudlaşsa da, bu addım bütün müsəlman aləmində geniş əks-səda doğurdu. Sultan həm də islam xəlifəsi olduğu üçün onun sözü, mövqeyi və hərəkətləri əksər müsəlmanlardan ötrü böyük önəm daşıyırdı. Düzdür, ortodoks ruhanilər Əbdülməcidin bu addımından müştəbeh deyildilər, hətta imkan daxilinə bir sıra dəyişikliklərin baş tutmasına müqavimət göstərməyə də çalışırdılar. Ancaq islahatlara alternativin olmadığını aydın dərk edən din xadimləri üçün bu göydəndüşmə bir fərman idi.

Bu tənəzzülün yaranmasında H. Zərdabinin təbirincə desək, son 500 il ərzindəhər cür tərəqqiyə, yeniliyə, dünyəvi təhsil sisteminə asi olan mühafizəkar ruhanilərin payı az deyildi. İnkişafın yolunuelmi-texniki və mədəni tərəqqidə,elmi-texniki tərəqqiyə çatmağın yolunusatəbiət elmlərinə yiyələnməkdə görən islahat tərəfdarları, islamın bu əsl patriotları ilk addımdacadünyəvi təhsil sisteminə qənim kəsilmiş ortodoks zehniyyətin, patriarxal cəmiyyətin ciddi müqaviməti ilə üzləşdilər. Bu müqaviməti qırmaq üçün ən təsirli vasitə isə elə islamın özü olabilərdi. Odur ki, onlar islam dininin zaman-zaman təhriflərə məruz qalaraq əsl mahiyyətindən uzaqlaşdığını, deqradasiyaya uğradığını söyləyir və fikirlərini müsəlmanlığınilkin dövrlərində mövcud olmuş daha yumşaq, daha demokratik nümunə və davranışlarla əsaslandırır, ilkin islam prinsiplərinə qayıtmağıvacib sayırdılar. Onların ilkin islamın dirçəldilməsi anlayışı zahirən bu tezisi hələ çox-çox əvvəl dövriyyəyə gətirən sələfiliyin banisi ibn Taymiyyənintəliminə bənzəsə də, mahiyyətcə ondan kəskin fərqlənirdi. Sələfilər üçün ilkin islam zamanı geri döndərmək (necə ki, bəzi yerlərdə buna nail ola bildilər),modernistlər üçünsə irəli aparmaq üçün lazım idi.

Həmin dövrdə islam dinində ən ciddi və geniş miqyaslı islahat təşəbbüsləriləRusiya imperiyasının tərkibində yaşayan müsəlman ziyalıları çıxış etməyə başladı. Tarixə "cədidizm" (yenilik) adıyla düşən bu proses XIX əsrin axırlarına doğru genişləndi, XX əsrin əvvəllərində isə artıq ictimai-siyasi məzmun kəsb eləməyə başladı. Hadisələrin belə sürətli gedişi bir tərəfdən rus cəmiyyətinin özünü bürümüş inqilabi ovqatla, digər tərəfdən Tənzimat hərəkatıyla bağlı idi.

Cədidçilərislam dünyasını içindən gəmirən cəhalətə qarşı çıxır, vəziyyətin bu həddə çatmasının əsas səbəbini Quranın mahiyyətinin düzgün başa düşülməməsində, bir sıra şəriət normalarının köhnəlməsində görür və bu normaların dəyişdirilərək günün tələblərinə uyğunlaşdırılmasına çalışırdılar. "İctihad qapısının açılması" onların əsas çağırışı idi.

Cədidçilərin fikrincə islam dininin təməl prinsipləri ictimai həyatda baş verən yeniliklərlə ayaqlaşmağı nəinki inkar edir, əksinə bunu stimullaşdırır. Onlar deyirdilər ki, islamın ilk dövrlərindəqərarların kollegial orqan olan şura tərəfindən qəbul olunması mahiyyətcəelə yeni dövrün ən aktual ideyası olan parlamentarizmin ilkin formasıdır. Əgər bu gün islam yetkin, mükəmməl bir mədəniyyət yarada bilməyibsə, indiki mənəvi liderlərinin bilgilərini yetərli saymamalı, daha səmərəli sosial institutlar yaradılmasının yolları tapmalıdırlar.

Həmin dövrdə Şiqabudin Mərcani, Rizazətdin Fəxrətdin, Zeynulla Rəsulov, Həsain Faizxanov, İsmail Qaspıralı, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Xusainov qardaşları, Münəvvər Abdurrəşidxanov, Qazi İsaxan Şirinxocayev, şərqin Lüteri ləqəbini almış Musa Biqi və onlarla başqa ilahiyyatçı alimlər, mütəfəkkirlər təbiət elmlərinin tədris olunduğu üsuli-cədid məktəblərinin, yeni tipli mədrəsələrin, digər təhsil ocaqlarının açılmasını vacib sayır, bu sahədə kohkret işlər də görürdülər. Mədrəsə təhsilinin ərəb və osmanlı dilindən milli dillərə keçirilməsi, Avropa mədəniyyətinə inteqrasiya,qadınların emansipasiyası və ictimai-siyasi həyatda fəal iştirakının təmin edilməsi də onların fəalyyətinin ana xəttini təşkil edirdi. Cədidçilər yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində kreditlərin nə qədər vacib olduğunu əhalyə izah edir və sələmin haram olmasıyla bağlı şəriət normalarının ləğv edilməsinə çağırırdılar.

Bu islahatçıların təhsilə nə qədər önəm verdiklərini özü etnik başqırd olan cədidçi Miftahəddin Kəmalətdinovunacizanə yalvarış notlarından ibarət olan aşağıdakı şerindən də görmək olar:

Başqırdlar, bizə maarif lazımdır!

Cahillik baş alıb gedir, təhsil yoxdur.

Bisavadlıq boz ayıdan daha qorxuludur,

Qardaşlar, gəlin təhsilə güc verək!

Az müddət ərzində Tatarstan, Başqırdstan, Orenburq, Qazaxıstan, Türküstan və Azərbaycan da daxil böyük bir coğrafi ərazidə fəaliyyətgöstərən cədidçilər həqiqətən Rusiya müsəlmanlarının inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrildilər və köklü inqilabi dəyişikliklərə nail oldular. Təsaddüfi deyil ki, keçən əsrin əvvəllərində ökədə demokratiya və azadlıq uğrunda güclənən inqilabi hərəkatlarda müsəlmanlar fəal və siyasi cəhətdən təşkilatlanmış şəkildə iştirak etdilər. Müsəlman ziyalılarının təşəbbüsü ilə 1905-ci ildə kadetlərlə eyni mövqedən çıxış edən, konstitusiyalı monarxiya prinsiplərini müdafiə edən "Müsəlman İttifaqı" təşkilatı yaradıldı və həmin təşkilatın bir çox rəhbərləri və fəalları dəfələrləRusiya Dövlət Dümasındatəmsil olundular.

Hərçənd onların islahatçılıq yolu heç də hamar deyildi. Bir tərəfdən hökumət təzyiqləri və müsəlmanlar arasında hökm sürən cəhalət, digər tərəfdən bu sistemin əsas müdafiəçisi qismində çıxış edən, cədidçilərlə mübarizə məqsədilə yaranmış Qədimçilər adlımühafizəkar ruhanilər islahatlara ciddi mane olurdu. Üstəlik, qədimçilərin hökumətlə də isti münasibətləri var idi.Bütün tarix boyu belə olub: despotik rejimlərin ən güclü silahı mühafizəkar ideologiyalardır.

XIX əsrin ortalarından etibarən islamda islahatçılıq meylləri, demək olar ki, Yaxın Şərqin aparıcı ölkələrinin çoxunda baş qaldırmışdı.

Ümumiyyətlə, şərti olaraq islamda yeni islahatçılıq erası alandıra biləcəyimiz həmin dövrün flaqmanı heç şübhəsiz, Cəmaləddin Əfqanidir. Rusiya cədidçılərində özlərinin müəllimi saydıqları Cəmaləddin Əfqani (1838-1897) İranın Həmədan yaxınlığındakı Əsədabad kəndində doğulsa da, əslən Marağalıdır. Bu barədə Əhməd bəy Ağayevə onun özü deyib və Əhməd bəyin yazdığına görə Azərbaycan türkcəsində də mükəmməl danışırmış. O, uşaqkən ailəsiylə Əfqanıstana köçüb, Misirdə, Hindistanda, Türkiyədə, bir müddətsə Fransa və Rusiyada yaşayıb. İslam dünyasını cəhalət qurtarmaq onun başlıca amalı idi. C.Əfqani bütün bu geriliyin səbəbini bir çox islam alimlərinin mühafizəkarlığında, dünyəvi elmlərə qənim kəsilməsində görürdü. O yazırdı ki, müsəlmanlar Aristotelə rəğbətlə yanaşsalar da, Nyutonu, Qalileyi, Kepleri kafir sayırlar:"Bizim üləmalar elə bilirlər ki, həqiqəti sübut edən elmlərə qənim kəsilməklə islamı qoruyurlar. Əslində islamın düşmənləri elə bu cür düşünən adamların özləridir".

Təsadüfi deyil ki, Rus çarı 3-cü Aleksandarla görüşü zamanı da ondan müsəlman vilayətlərində yeni tipli təhsil ocaqlarının açılmasını xahiş eləmişdi. Onun bütün müsəlman ölkələrini konfederasiya şəklində vahid xilafət bayrağı altında birləşdirilmək kimi bir az fantastik və utopik fikirlərini nəzərə almasaq, bütövlükdə müsəlman dünyasını modernləşdirmək istiqamətindəki yorulmaz fəaliyyəti sonrakı islahatçılar nəsli üçün də bir nümunəyə çevrilmişdi.

Tarixi ədəbiyyatda islam modernizminin banisi adlandırılanməşhur Misir ilahiyyatçısı və ictimai xadimi, milliyyətcə türkmən olan Məhəmməd Abdu da elə onun tələbəsi idi. "Misir misirlilər üçündür" şüarıyla ingilislərə qarşı mübarizə aparan Orabi paşanın tərəfdarı olan M. Abdunun siyasi baxışları xeyli zidiyyətli olsa da, mütərəqqi dini görüşlərə sahib idi. O, ictihad qapısının birdəfəlik bağlı elan edilməsi fikriylərazılaşmırdı. İslamda islahatlar aparmaq üçün əvvəlcə onun kökünə qayıtmağın, Quran və sünnələrin yeni təfsirinin vacibliyini vurğulayırdı. 1899-1905-ci illərdə Misirin baş müftisi olmuş M.Abdunun bir çox fitvaları ortotoks ilahiyyatçılar tərəfindən qəzəblə qarşılanırdı. Bank əmanətlərindən faiz almağa icazə verən fitvanın müəllifi də, Əl-Əhzar universitetinin rektoru olarkən tədris proqramına dünyəvi elmləri daxil edən də o idi.Ruhanilərin, din xadimlərinin yazdıqlarına və söylədiklərinə kor-koranə şəkildə əməl edilməsini zərərli tendensiya sayaraq bunun əleyhinə çıxdı. M.Abdu deyirdi ki,islam çevik, yaradıcı bir təlim olduğu üçün onun hər dövrün xüsusyyətlərinə uyğun şəkildə şərhi və tətbiqi vacibdir.

Məhəmməd Abdu bir sıra həssas məsələlərdə çox dərinə getməsə də, onunla eyni dövrdə yaşayan Qasım Amin adlı Misir filosofu və ictimai xadimi tam mənada Avropa dəyərlərinin tərəfdarı, Qərb təhsil sisteminə keçidin, qadın və kişi bərabərliyi ideyasının alovlu müdafiəçisiydi.

Yuxarıda dediyimiz kimi Osmanlıda başlayan tənzimat hərəkatı bütün dünyada islamın modernləşdirilməsi təşəbbüslərinə güclü təkan verdi. Tənzimatdan təxminən bir əsrə yaxın vaxt keçdikdən sonra, konkret desək, 1924-cü ildə artıq Türkiyə Cümhuriyyəti adlanan həmin ölkənin lideriMustafa Kamal Atatürkün başqa bir fərmanı ilə həmin islahatlar ikinci, daha radikal mərhələyə qədəm qoydu. Onun xilafəti ləğv etmək qərarı müsəlman dünyasında geniş əks-səda yaratdı, çaşqınlığa və təşvişə səbəb oldu, nəhayət, bu gün də bitib-tükənməyən geniş elmi-ideoloji diskussiyalara yol açdı.

Həmin fərmandan dərhal sonra Misirin əl-Əhzar universitetində Dünya İslam Forumu yaradıldı. Forumun əsas məqsədi yeni xilafət yaratmaq və xəlifə seçməkdən ibarət idi. İngilislərdən formal da olsa müstəqilliyini əldə eləmiş Misirin o vaxtkı prezidənti I Fuad Əhmədin özü xəlifə tituluna iddia etdiyi üçün proses onun tərəfindən də körüklənirdi. Diskussiyanın qızğın vaxtında, 1925-ci ildə Misirin ən məşhur islam reformatorlarından biri olan, əl-Əhzar və Oksford universitetlərində təhsil almış Əli Abd ar-Razikin çapdan çıxan "İslam və idarəetmə prinsipləri" adlı kitabı dini dairələrdə əsl bomba effekti yaratdı.Rus alimi Natalya Yefremovanın təbirincə desək, kitabın əsas ideyası Məhəmmədin peyğəmbərlik missiyasının siyasətdən, xilafət hakimiyyətininsə dindən uzaq olduğunu əsaslandırmaq idi.Abd ar-Razik indinin özündə də böyük cəsarət nümunəsi hesab ediləsi belə bir fikir irəli sürdü ki, islam, ümumiyyətlə, siyasətdən kənar bir dindir, peyğəmbər siyasi yox, dini və mənəvi rəhbərdir. Peyğəmbərlik allahdan verildiyinə görəpeyğəmbərlərinardıcılı ola bilməz. İslamda sözün klassik mənasında xilafət konsepsiyası nəzərdə tutulmayıb. İlk xəlifə Əbubəkr və ondan sonra gələnlərin qarşısında duran əsas vəzifə isə yalnız siyasi rəhbərlik və dövlət idarəçiliyi ilə bağlıydı. Abd ar-Razik bu məqamları xatırladaraq bildirirdi ki, islam dövləti lap başlanğıcdan mahiyyətcə dünyəviydi və ona görə də müasir islam ölkələri indiki şəraitə uyğun bildikləri istənilən dövlət idarəçiliyi modelini seçə bilərlər.

Bu kitab işıq üzü görən kimi islam sxolastiklərinin çox ciddi etirazıyla qarşılandıvə ardıcıl tənqidlərə tuş gəldi.Abd ar-Razik islamın əsaslarını sarsıtmaqda ittiham olunaraq əl-Əhzar universitetinin 24 üləmasının yekdil qərarıyla bütün elmi titullarından vəon il ərzində şəriət hakimi postunu tutmaq hüququndan məhrum edildi. Ancaq buna baxmayaraqo öz missiyasını uğurla yerinə yetirdi. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə həmin vaxt yeni xilafət yaratmaq ideyasının iflasa uğramasında onunəsərinin də mühüm rolu olmuşdu.

Elə burdaca diqqəti vacib bir məqama yönəltmək istəyirəm. İslamda tradisionalistlər deyilən mühafizəkar xətt tətəfdarlarının bütün tarixi dövrlərdə güclü olmalarına baxmayaraq, hər islahat dalğasında sanki onlarda güclü özünüqoruma instinkti baş qaldırır və yeni qüvvə və adlarlatəşkilatlanmağa başlayırlar. Yuxarıda cədiçilərə qarşı yaranan qədimçilərin timsalında bunu gördük. İndi də, görünür, Abd ar-Razikin həmin əsərindən doğan təşviş elə həmin Misirdə "Müsəlman qardaşları" təşkilatının yaranması üçün stimul oldu. 1928-ci ildə Həsən əl-Bənna tərəfindən əsası qoyulanbu təşkilatın ideoloji postulatlarıXX əsrin ikinci yarısından sonra meydana çıxan bir çox radikal islam qurumlarının əsas istinad nöqtəsidir. H. Bənnanın varisi Seyid Qütbün1964-cü ildə yazdığı "Yolun mərhələləri" adlı kitabındaqurumun məqsəd və vəzifələri tam şəkildə formalaşdırılmışdı. Məşhur Amerika siyasətçisi Henri Kissencer özünün "Dünya düzəni" adlı kitabında bunu qısa şəkildə belə səciyyələndirir: "Yolun mərhələləri" movcud dünya düzəninə qarşı bir növ müharibə elan edilməsidir, bu əsər müasir islamçılığınfundamenti kimi qəbul olunur".

XX əsr islahatçıları arasında iki parlaq sima var ki, onlar problemə ənənəvi rakursdan yox, tamam fərqli formada yanaşmış, söhbət iki böyük Sudan alimindən, islahatçı baxışlarına görə 1985-ci ildə öz vətənində edam edilmiş Məhəmməd Taha və onun tələbəsi, hazırda Amerikada yaşayan Abdullahi Əhmədən-Naimdir.

Sudan milli-azadlıq hərəkatının fəal iştirakçısı olan Məhəmməd Taha modern islam prinsiplərinə əsaslanan Respublika partiyasının yaradıcılarından biri olub. Bir müddət sonra siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşaraq Respublika partiyasını "Respublikaçı qardaşlar" təşkilatına çevirir və maarifçiliyin yayılmasıyla məşğul olur.M.Taha həm "Müsəlman qardaşları"na, həm ərəb millətçiliyinə qarşıydı. O, qadın hüquqlarını müdafiə edir (yeri gəlmişkən, Respublikaçı qardaşlar həm partiya, həm də ictimai təşkilat kimi fəaliyyət göstərdiyi vaxtlarda sıralarında çoxsaylı qadınlar var idi), cəmiyyətdə köklü islahatlar keçirilməsi və yeni konstitusiyanın qəbulu uğrunda mübarizə aparırdı. Sudanda marksizmə yox, islamın hələ ki, mühafizəkar elementlərlə heç bir kompromisə getməmiş ilkin prinsiplərinə əsaslanan sosializmin qurulmasını istəyirdi.M.Taha istər siyasi, istərsə də maarifçi fəaliyyəti dövründə dəfələrlə həbs olunur və Sudan diktatoru dini fundamentalistvə marksist olan Cəfər Nimeyriə etiraz elədiyinə görə boğazından asılır.

Bax, Məhəmməd Tahanı və onun tələbəsi An-Naimi digər islahatçılardan fərqləndirən əsas məqam da elə islamın bu "ilkin prinsipləri" anlayışıyla bağlıdır. Məsələ burasındadır ki, Sudanlı alim "ilkin islam" deyərkən Quranın nazil olduğu ilk dövrü, hicrətə (622-ci il) kimi davam edən Məkkə dövrünü nəzərdə tutur. Onların fikrincə Məkkə dövründə nazil olan ayələr bütün insanlığa ünvanlanmışdır, bəşəri dəyərləri və azadlıq ruhunu təbliğ edirdi. Həmin dövrdə peyğəmbərin əsas tərəfdarları da daha çox sadə və kasıb insanlar idi. Quldarlığın, hər növ istismarın əleyhinə olan bu ayələr daha çox cəmiyyətin aşağı təbəqələrinin, kasıb-kusubların və qadınların maraqlarını müdafiə edirdi.Tahanın fikrincəMədinə dövründə peyğəmbərin hakim elita ilə bir anlaşması olur və onun moizələrinin sosial mahiyyəti dəyişir. Əgər əvvəllər o, islamın haqq dini olduğuna insanları sözlə inandırmağa çalışırdısa, indi onların həyatı, yaşayışı çərçivəyə salınır və qaydaları pozanlar üçün sərt cəzalar müəyyənləşdirilir.M.Taha bu məqamdan çıxış edərək deyir ki, Məkkə dövründə nazil olan ayələr daha bəşəri ayələrdir və əzilən siniflərin, qadınların hüquqlarını qorumaq, onların mübarizəsinə dəstək olmaq üçün həmin ayələrə əsaslanmaq lazımdır.

Məhəmməd Tahanın tələbəsi, hazırda ABŞ-da yaşayan An-Naim "İslam islahatlar yollarında"adlı əsərində öz sələfinin bu yöndəki fikirlərini daha dainkişaf etdirir.An-Naim deyir ki, Quran insanın digər insanlarla yox, Allahla münasibətlərini nizamlayır. O, şəriət qaydalarının dəyişdirilməsininin vacibliyini önə çəkir və bildirir ki, bu qaydalar Qurana və Sünnələrə əsaslansa da, insanlar tərəfindən yazıldığına görə müqəddəs sayıla bilməz. Onun həmin kitabındakı aşağıdakı sitat da çox maraqlıdır: "Əgər müasir müsəlman şəriət qaydalarının tətbiqinin onların gündəlik həyatına necə təsir edəcəyini aydın təsəvvür eləsə,əksəriyyət buna qarşı öz sərt etirazını bildirər. Bir şərtlə ki, onun öz etirazını azad şəkildə bildirmək imkanı olsun, buna görə mürtədlikdə ittiham olunmasınvə ya islama olan inamı itirməklə bağlı öz daxilidəki xofa, qorxu hissinə qalib gələ bilsin".

Məlumdur ki, digər dinlərin müqəddəs kitablarında olduğu kimi Quranda da bir-birilə ziddiyyət təşkil edən, bəzən hətta bir-birinə əks olan xeyli ayələr var.Movcud şəriət qaydaları bu halda xronoloji prinsipə söykənərək axırda gələn ayələrin hökmünü əsas götürür. Əsasən Mədinə dövrü nazil olan bu ayələr isə yuxarıda da gördüyümüz kimi daha çox mühafizəkarlığı ilə seçilir. M.Taha və An-Naim şəriəti müasir günün reallıqlarına uyğunlaşırmaqüçünbaşqa prinsip təklif edirlər, ziddiyyətli məqamlarda Məkkə ayələrinə istinad edilməsinin vacibliyini irəli sürürlər.

Ən-Naimin yuxarıda adını çəkdiyim kitabının (yeri gəlmişkən, seminar rəhbərinin vəiştirakçılarının həvəsi olsa bu olduqca maraqlı kitab haqqında ayrıca məruzə hazırlamaq olar - M.C.) bir üstün cəhəti də ondan ibarətdir ki,burda islam dünyasında dünyəvi dövlət qurulması, müasir, sivil cəmiyyət yaranması problemləri təkcə Quran və şəriət qaydaları konteksində yox, həm də bu qaydaların beynəlxalq sazişlərlə uzlaşdırılması və müqayisəsişəkilndə araşdırılır.

Çağdaş dövrün ən maraqlı islahatçılarından biri də 70-ci illərdə təhsil almaq üçün Moskvaya gəlmiş və bu günə kimi orda yaşayan Suriya əsilli alim Taufik İbrahimdir. Onun bir müsahibəsindən bir neçə maraqlı sitat gətirmək istəyirəm. T. İbrahim deyir:

"Bəşəriyyətin daim göylərin qəyyumluğuna ehtiyac duyduğu uşaqlıq dövrü bitib. Allah insana iki şey verib: yazı və ağıl. Bununla da o sanki demək istəyir ki, siz artıq elə səviyyəyə çatmısınız ki, öz ağlınızdan yararlana bilərsiniz. Biz isə öz tənbəlliyimizdən, Allahın bu böyük hədiyyəsinə inamsızlığımızdan deyirik: yox! Hər şey Quranda olmalıdır!"

Həmin müsahibədənhicabla bağlı bir məqama fikir verək:

"Peyğəmbərin nəvəsi Sükeyna ərinin hicab örtmək tələbinə belə cavab verib: Mənim sifətimdə elə bir şey yoxdur ki, başqalarına göstərməkdən xəcalət çəkim".

Daha sonra T.İbrahim deyir ki, əslində, qadınlardan hicab örtməyi tələb eləmək kişilərə qarşı təhqirdir. Belə çıxır ki, müsəlman qadın nə qədər yaraşıqlı kişi görsə şirniklənməyəcək, ancaq kişilər ağıllarını itirəcək.Bu qadınlara yox, kişilərə qarşı həqarətdir.

Misir əsilli, hazırda İsveçrədə yaşayan, ilahiyyatçı Tarik Ramadan çağdaş dövr islahatçıları arasında özünəməxsusluğu ilə seçilir. O daha çox Avropa müsəlmanlarının davranışları, yaşadıqları mədəni mühitə inteqrasiyasıyla bağlı məsələlərə diqqət ayırır və "Asiya islamı", "Afrika islamı" olduğu kimi qərb müsəlmanlarını da xüsusi olaraq "Qərb islamı" yaratmağa çağırır. Qeyd eləyir ki, müsəlmanlar islamın fundamental mətnlərini, birinci növbədə Quranı Avropa təsiri altında olan öz mədəni mühitlərinə uyğun şəkildə tətbiq etməlidirlər.O, dünyanın müsəlmanların üstünlük təşkil etdiyi sülh, qeyri-müsəlmanların üstünlük təşkil etdiyihərb məkanlarınabölünməsinə qarşı çıxır və Quranda belə bir şeyin olmadığını söyləyir. Bunun əvəzində yeni termindən, biliyin yayıldığı məkan terminindən istifadə etməyi vacib sayır. T.Ramadan deyir ki, Qərb nə müharibə məkanıdır, nə də İslam məkanı, Qərb şəhadət yeridir, müsəlmanların şəhadəti "insanlıq qarşısındadır, o daim öz biliklərini zənginləşdirməli və öz dininin məsuliyyətini daşımalıdır."

Bundan başqa İran əsilli Əbdülkərim Soroşun, Misir əsilli Məhəmməd Fəthi Osman və Taufik Həmidin,hamımızın yaxşı tanıdığı həmyerlimizNəriman Qasımzadənin və onlarla digər alimlərin də bu sahədəki böyük xidmətlərini qeyd etmək lazımdır.

Nəticə

Bu məruzədə islam dinində XIX əsrin ortalarından başlayan islahat cəhdlərinin hamısına olmasa da, əsas məqamlarına, aparıcı islam alimlərinin fikirlərinə toxunmağa çalışdıq. Müsəlman cəmiyyətlərini modern inkişaf yoluna çıxartmağa, müsəlmanları bəşəri dəyərlər sisteminə qovuşdurmağa yönələn bu cəhdlər təsirsiz ötüşməsə də, təəssüf ki, real həyatda istənilən nəticəni verməyib. Üstəlik, son onilliklərdə əks proses başlayıb, ötən əsrin əvvəllərindən müsəlman şərqinə ayaq açan, pis-yaxşı 70-ci illərə kimi inkişaf edən dünyəvilik modeli ciddi zərbələr alıb.Bunun ən bariz nümunəsini tək bircə faktla göstərmək mümkündür: yuxarıda bəzilərinin adını çəkdiyim çağdaş islahatçıların demək olar ki, mütləq əksəriyyəti bu gün mühacirətdə yaşamağa məhkumdurlar.

Bu təşəbbüslərin istənilən nəticəni verməməsiilk növbədə dini mətnlərdəki zidiyyətlərdən qaynaqlanır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi əsas diskussiya predmet olan ayələrin, demək olar ki, hamısının əksini sübut eləyən Quran hökmlərinin mövcudluğu prosesi dalana dirəyir. Mühafizəkar islam ilahiyyatçılarının hər cür kompromisdən uzaq xarakterləri M.Taha və Əl-Naimin xronoloji yerdəyişmə təklifi əsasındada konsensus ehtimalını sıfıra endirir və beləliklə, qapalı dairə yaranır.

Köklü dini islahatlar yalnız nüfuzlu din xadimlərinin istəyi və hakimiyyətin ciddi dəstəyi ilə baş tuta bilər, xüsusilə hakimiyyət kultununmöhkəm olduğu müsəlman cəmiyyətlərində. Bir sıra islam ölkələrində belə islahatlar zaman-zaman olub. Həmin islahatlar nəticəsində mühüm irəliləyişlərin baş verdiyini danmaq mümkün olmasa da, hər halda bu islahatlararzuolunan müsbət sonluqla da bitməyib.Bunun bir mühüm səbəbi də həmin islahatlara dəstək verən hakimiyyətlərin elə özlərinin yarıtmaz idarəçiliyi ilə bağlıdır.

Birinci dünya müharibəsindən sonra dünyada baş verən inqilablar və milli-azadlıq hərəkatları müsəlman dünyasında da geniş əks-səda verdi. Bu həm də millətçilik və sosialist ideyalarının yüksəlişdə olduğu bir dövr idi. Həmin vaxt müstəqilliyə qovuşan bir çox müsəlman ölkələrində qurulan milli dövlətlər, onların başçıları hansı şüarlar altında hakimiyyətə yiyələnmələrindən asılı olmayaraq, az müddətdən sonra patriarxal şərq diktatorlarına çevrildilər.Korrupsiya, sosial ədalətsizlik, repressiyyalarhəyat normasına çevrildi. Gec-tez arxasınca böyük bir xarabalıq və xaos buraxaraq çökən bu "sabit" və dəmir "intizamlı" rejimlər həm də kövrək şüurlarda bərkiməmiş bəşəri dəyərlərə, dünyəviliyə olan inamı öldürdü.Hakimiyyətin dünyəvi modelindən zəncir gəmirən mühafizəkar klerikallar üçün isə bundan gözəl fürsət tapmaq çətin idi və onlar bu gün də həmin fürsətdən maksimum yararlanmaqda davam edirlər.

Odur ki, dünyəvi avtoritarizmtərəqqinin, dəyişikliyin hərəkətverici qüvvəsi ola bilməz, sekulyarizmə keçidin mümkün olmadığı yerlərdə bunun öhdəsindən yalnızislahatçı ilahiyyatçıların söylədiyi islam parlamentarizmi gələ bilər.Şərq şüurunu buna hazır olmamasından qorxmaq lazım deyil. Otuz-qırx il bir adamın hakimiyyət sürməyindənsə hakimiyyətin demokratik yolla otuz-qırx dəfə dəyişməsi yaxşıdır. Birinci halda sabitlik xaosla bitirsə, ikinci halda xaos sabitliyə çevriləcək.

...Amma hər halda bu qeydləri nikbin notlarla başa vurmaq istəyirəm. Səudiyyə Ərəbistanının hüquq məsləhət orqanı olan əş-Şura azyaşlıların nikahı ilə əlaqədar ictimai etitazlara cavab olaraq yetkinlik yaşını 18-ə qaldırıb. Bu vəhşi adətin tam ləğv olunmasından danışmaq hələ tez olsa da, hər halda irəliyə doğru atılan addım sayılmalıdır. Həmin Səudiyyə Ərəbistanında Nadin əl Badiradlı jurnalist xanım elə həmin Səudiyyə Ərəbistanının özündə yaşaya-yaşaya kişilərə dörd arvad almağa icazə verildiyi kimi qadınların da dörd ərinin olmasına icazə verilməsi ilə bağlı yüksək cəsarət nümunəsi sayılan təklif irəli sürüb. Bu ölkənin ilk qadın rejissoru Həyfa əl-Mənsurun yenə də elə Səudiyyə Ərəbistanının özündə çəkdiyi film ("Vəcidə") Oskar mükafatının nominantı olub. Hindistandakı "Darül-ulum"ün (dünyanın ən böyük dini və akademik mərkəzlərindən biridir) ilahiyyatçıları çoxarvadlılığı qadağan edən fitva veriblər. Bütün bunlar tunelin sonunda işığın olduğundan xəbər verən çoxsaylı müjdələrdən bir neçə tipik seçmələrdir.