Klan hakimiyyətinin psixologiyası

Zəif vətəndaş institutlarına malik dövlətlər çox zaman öz quruluşunu arxaik tip üzrə - ata kimi qəbul edilmiş lideri olan quruluş - təşkil etməyə çalışırlar. Ənənəvi cəmiyyətlərdə liderin himayədar-ata kimi qəbul edilməsi monarxiya institutunda açıq həyata keçirilir.

Postsovet məkanında bani-ata konsepsiyası xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Rəhbər obrazının mühüm funksiyası ata, müdafiəçi və himayədar rəmzidir. 

Liderə pərəstiş müxtəlif formalarda qəbul edilə bilər və müxtəlif insani tələbata cavab verə bilər, lakin onun ən mühüm komponenti ataya pərəstişdir, istər kilsədəki müqəddəs atalar olsun, istər millətin atası, partiya təsisçisi və digərləri.   

Yada salaq ki, Rusiyada çarı “çar ata”, SSRİ-də Stalini “sovet xalqının böyük atası” adlandırırdılar. 

Stalin dövründə Almaniyada rəhbər-ata var idi, lakin almanlarda bu, sovet kultunda olduğu kimi elə də mühüm deyildi. Ola bilsin ki, milli xarakterin özəllikləri liderlə hakimiyyət arasında münasibətlərdə nəzərə çarpacaq rol oynayır. Xüsusən bu, hakimiyyət institutları haqqında abstrakt təsəvvürlərdə özünü büruzə verir. 

Sadə adamlar dövlətin fəaliyyətinin mürəkkəb mexanizmini anlamadan  onu liderin müdafiə funksiyasını yerinə yetirdiyi böyük ailə kimi qəbul edirlər. Məhz cəmiyyətin bu təbəqəsi kütləvi sosial qrup kimi ictimai təsəvvürlərin formalaşmasına təsir göstərir.  

Ataya pərəstişə tələbat lider haqqında mifin formalaşmasında çox vacibdir. Odur ki, təsadüfü deyil ki, avtoritar və tayfa klanına malik dövlətlərdə ataya pərəstişin təbliğinə böyük diqqət yetirilir. Kütlədən  “tarixi missiyası”nı yerinə yetirən rəhbərə tam şəxsi sadiqlik tələb olunur.

Belə liderin şəxsi həyatı onların özləri üçün təsəvvür etdikləri aləmdən ibarət olur. Təsadüfü deyil ki, əksər hallarda bu hökmranlar dəyişən dünyaya öz təxəyyülü ilə baxaraq dövlətin idarə olunmasında totalitar modeli saxlayırlar.  Alman tarixçisi, iqtisadçısı və hüquqşünası M.Veber liderliyin üç tipini müəyyən edib:

1) sədaqət və müqəddəsliyə, dəyişməz ənənələrə əsaslanan ənənəvi lider (ənənəyə görə lider, məsələn, monarxın oğlu atasının ölümündən sonra onun taxt-tacına sahib olur).

2) Allahın bəxş etdiyi xarizmaya sahib rəhbərin müstəsna qabiliyyətinə olan inama arxalanaraq xarizmatik liderlik; 

3) mövcud qaydanın, seçimin qanuniliyinə və fərdin işgüzar səriştəsinə  olan inama əsaslanan resional-leqal liderlik. 

Veber bunların sırasında ən maraqlısı kimi xarizma fenomenini hesab edirdi. Sonuncu müstəsna olaraq ilahi xüsusiyyətlərin aid edildiyi liderin şəxsiyyətinə  əsaslanıb. Onunla kütlə arasında qarşılıqlı münasibətlər emosional-mistik xarakter daşıyır. Kütlədən “tarixi missiyası”nı yerinə yetirən rəhbərə sadiqlik tələb olunur.

Bu cür liderə malik hakimiyyət dəyişikliyi böyük çətinliklə üzləşir, çünki o, kök salmış ənənələrə və ya mövcud hüquqi normalara uyğun olaraq həyata keçirilə bilməz.  Adətən hakimiyyət uğrunda kəskin mübarizə başlayır ki, bu da siyasi sistemin dayanıqsızlığına gətirib çıxarır.

Xarizmatik lider tipinə ən müxtəlif siyasi sistemlərdə rast gəlinir. Məsələn, bu cür liderliyə Sezar, Napoleon, Hitler, Mussolini, Kastro, Kim İr Sen, Mao Szedun, Lenin, Stalini göstərmək olar.

Müasir mərhələdə İnternet bir növ alternativ informasiya mənbəyinə çevrilib və bu alətin köməyilə cəmiyyətlərdə  preformasiya baş verir. Bu isə yeni lider tipinin ortaya çıxmasına təkan verir. Məkan və zaman insanın şüur və özünüdərkinin formalaşması üçün mühüm şərtdir. İnsan yalnız konkret məkanda və zamanda özünü dərk edir.

Cəmiyyətdə yeni tip liderin irəli sürülməsi üçün buraxıcı mexanizm  insan təbiətinin filogenetik psixofizioloji refleksidir. Məhz bu reflekslər cəmiyyətdə bu cür iradəli şəxsiyyətlər axtarır. Onlara elə gəlir ki, kritik vəziyyətlərdə belə liderlər şüurlu və təmkinli şəkildə bu durumdan çıxmaq qabiliyyətini saxlayır. Məhz bu cür liderlər imkansızlıq vəziyyətini daxildən dağıtmağa və onu “ağılsız” hərəkətlərlə üz-üzə qoymağa qadirdir ki, bu da yaranmış vəziyyətdə yeganə düşünülmüş addım olur. 

Beləliklə, onlar alçaldılmış və narazı adamların kumirinə çevrilir, kütlədə heyranlıq doğurur və onun dəstəyini qazana bilir.