Milli Şura ölkədəki acınacaqlı sosial-iqtisadi vəziyyətlə bağlı xalqa müraciət edib

Ölkənin sosial-iqtisadi vəziyyəti günü-gündən ağırlaşmaqda, pisləşməkdə davam edır. Makroiqtisadi göstəricilərin təhlili göstərir ki, 2016-cı ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 9,7 milyard dollar az ümumi daxili məhsul istehsal edilmişdir. Bu göstərici üzrə ümumi səviyyə 37,6% aşağı düşüb. Mövcud tendensiyanın davam edəcəyi təqdirdə ilin sonunadək ümumilikdə ölkə 19-20 milyard dollar gəlirdən məhrum ola bilər. 2015-ci ildə ÜDM-in həcmindən 22 milyard dollar itirdiyimizi də nəzərə alsaq, iki il ərzində 40 milyard dollardan çox itkinin iqtisadiyyatımızda yarada biləcəyi ciddi problemlərin həlli böyük çətinliklər hesabına başa gələcəyini təsəvvür etmək çətin deyil. Vəziyyətin fəlakətli olmağı ondan ibarətdir ki, ÜDM üzrə ümumi azalmanın 70%-i qeyri-neft sektorunda yaranıb. Belə vəziyyət neft qiymətlərinin və hasilatın aşağı düşdüyü bir zamanda qeyri-neft sektoruna bağlanmış ümidləri tam puça çıxarır.

2016-cı ilin yanvar-iyun aylarında bütün maliyyə mənbələrindən cəmi 4,2 milyard dollar kapital qoyuluşu həyata keçirmək mümkün olub. Halbuki, ötən ilin eyni dövründə 7, 9 milyard dollar yatırım edilmişdi. Görünüdüyü kimi bu göstərici 3,7 milyard dollar və ya 48% azalıb. Kapital qoyuluşu kənd təsərrüfatında 79%, qeyri-neft sənaye sahələrində 65%, tikintidə 37% aşağı düşüb. Xidmət sektoruna yatırımlar 84%-ə yaxın enib. Bütövlükdə qeyri-neft sektoruna kapital qoyuluşu 71% azalıb. Yerli investorlarımız bu il 68% və ya 2,7 milyard dollar az yatırım ediblər. Xarici investisiyaların 18%-dən çox azalması əminliklə söyləməyə əsas verir ki, ölkənin biznes-investisiya mühiti təsirli dərəcədə korlanıb.

Pul-kredit siyasətində buraxılan kobud səhvlər ölkənin bank sisteminin fəalliyyətini iflic halına gətirib. Mərkəzi Bankın iki böyük devalvasiya qərarının təsiri ilə əhalinin həm milli valyutaya, həm də banklara inamı sarsılıb. Devalvasiya olmayacağına dair ən ali səviyyədə əhalinin aldadılması səbəbindən əmanətçilər, habelə maliyyə və qeyri-maliyyə təşkilatları milyardlarla itki verib. Həm milli valyutanın iki dəfəyə yaxın dəyərdən salınmasına, həm də bank sisteminə inamın itməsinə görə əhalinin 9 milyardlıq əmanəti 4 milyard azalaraq 5 milyard dollara düşüb(cari ilin aprel ayının sonuna olan məlumata görə). Maliyyə təşkilatlarına məxsus depozit itkisi 1,3 milyard dollar və ya 24%-dən çox olub. Yalnız 2016-cı ilin ilk 4 ayında əhali 1,8 milyard manatlıq əmanəti bank sistemindən kənara çıxarıb. Cari ilin fevral, mart, aprel aylarında isə maliyyə təşkilatları 980 milyon manat depoziti bank sistemindən geri çəkib. Belə vəziyyət bankların resurs imkanlarını kəskin şəkildə pisləşdirdiyinə görə kredit qoyuluşu üzrə dinamikanı saxlamaq mümkün olmamışdır. Yalnız cari ilin ilk dörd ayında 3 milyard manata yaxın kredit iqtisadiyyatdan geri çəkilib. 15 ay ərzində kredit qoyuluşu 47,5% və ya 11,2 milyard dollar azalaraq 12,5 milyarda düşüb. Böyük narahatçılıq həm də ondadır ki, banklar tərəfindən geri çəkilən kreditlər təkrarən iqtisadiyyata dönmür. Belə vəziyyət iqtisadi və sosial işgüzarlığın təsirli dərəcədə zəifləməsinə gətirib çıxarmaqla geniş təkrar istehsalın hüdudlarının kiçilməsinə səbəb olub.

Qiymətli Kağızlar bazarı, daşınmaz əmlak, avtomobil bazarları demək olar ki, çöküb. Kənd təsərrüfatı gəlirsiz sahəyə çevrilib və bu sahədə çalışan 1 milyon 700 mindən çox insan Allahın ümidinə buraxılıb. Emal sahələrinin 44 faizində tənəzzül yaşanır. Ötən ilin yanvar-iyun aylarına nisbətən bütün emal sahələrinin istehsal göstəriciləri pisləşib. Milyardlarla investisiyaları udan nəqliyyat sahələrini hələ də böhranın caynağından xilas etmək mümkün olmayıb. Ticarət və digər xidmət sahələrində analoji vəziyyət hökm sürür.

Ölkənin ümumi istehlak bazarının aylıq həcmlərinin təhlili göstərir ki, ötən ilin dekabr ayı ilə müqayisədə bu ilin may ayında ümumi bazarın həcmi 47% azalaraq 1,9 milyard dollara düşüb. Məhsul bazarı 44% kiçilib. Ümumi bazarın 5 aylıq həcmlərinin müqayisəsinə görə bu ilin “yanvar-may” aylarında bazar dövriyyəsi 30% azalıb. Əgər bu sahədə müsbət dəyişikliyə nail olmaq mümkün olmazsa, ilin sonunadək bazarın ümumi həcmi üzrə 11 milyard dollardan çox azalacaq və 34% itki qaçılmaz olacaq.

Xarici ticarət sahəsində yaranmış təhlükəli və acınacaqlı tendensiya bu gün də davam etməkdədir. 2016-cı ilin yanvar-iyun aylarında keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən ixrac 38,6 %, idxal dövriyyəsi isə 13,9% azalıb. Ümumi ticarət əməliyyatlarının həcmi bu dövrdə 28% aşağı düşüb. 2015-ci ildə xarici ticarət dövriyyəsi üzrə 10 milyard dollardan çox və ya 33,5% itki verdiyimizi də unutmaq olmaz. İxrac dövriyyəsi üzrə 48%, xarici ticarətdən valyuta qazancı üzrə 82% itirdiklərimizi də nəzərə almalıyıq. Xarici ticarət siyasətində buraxılan kobud səhvlər ixracın 85-90%-nin, bir sıra hallarada, hətta 94%-nin xam neft və neft məhsullarından ibarət olması ilə nəticələnib. Qeyri-neft mallarının ixrac potensialının artırılmasına dair səslənən rəsmi açıqlamaları bu sahədəki real faktlar alt-üst edir. 6-10% qeyri-neft mallarının ixracından əldə etdiyimiz valyuta hesabına idxal etdiyimiz qeyri-neft mallarının xərcini ödəyə bilmirik. Qeyri-neft mallarının idxal-ixrac balansı üzrə 2015-ci ildə 72% kəsir vardırsa, cari ilin “yanvar-iyun”ında bu kəsir 80%-dən çoxdur. Uzun müddət qeyri-neft sektorunun diqqətdən kənarda saxlanılmasının nəticəsidir ki, bu gün xarici ticarətdə itirilən milyardların heç omasa əhəmiyyətli hissəsini məşğul əhalinin mütləq əksəriyyətinin çalışdığı bu böyük sahə hesabına bərpa etmək mümkün olmur. Məşhur “21 fevral” devalvasiya qərarına “ixrac potensialını artırmaq” donu geydirən Mərkəzi Bank rəhbərlərinin düşüncəsinin əksinə olaraq, qeyri-neft mallarının ixracı yanvar-may aylarında daha 39,5% azalıb.

Əhalinin 5 aylıq pul gəlirlərinin həcmi ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 33% və ya 5,5 milyard dollar azalaraq 11,3 milyarda düşüb. Bu gedişatla ilin sonunadək pul gəlirlərinin daha 13 milyard dollar azalacağını gözləmək olar.

Ölkədə əmək haqqı siyasəti iflasa uğrayıb. Bu siyasət nə işləyən əhalinin sosial vəziyyətinin pisləşməsinin qarşısını almağa yarayır, nə ədalətli bölgü həyata keçirməyə, nə də kəskin sosial təbəqələşməyə mane olmağa. Muzdlu işçilərin orta aylıq əmək haqqı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bu ilin “yanvar- may” aylarında 7,6 % artaraq 489,5 manat təşkil etmişdir. 7,6%-lik ümumi artım məbləğinin 55%-i neft sektorunda cəmləşən 2% muzdlu işçinin payına düdüyünə görə 98% işçinin nominal əmək haqqı 4%-ə qədər artıb. Qeyd edilən dövrdə 10,5%-lik rəsmi bahalaşma səviyyəsini hesaba alsaq, 98% işçinin alıcılıq qabiliyyətinin 7%-ə yaxın pisləşməsi məlum olar. Bu, rəsmi açıqlanan bahalaşma səviyyəsi ilə müqayisədə belədir. Əgər onu da nəzərə alsaq ki, müqayisə edilən dövrdə orta hesabla 66% devalvasiya baş verib və bu səbəbdən bazarlarda qiymətlər sürətlə bahalaşıb, o zaman ölkədə ümumi həyat səviyyəsinin 40%-ə yaxın pisləşməsi üzə çıxar. Xarici valyuta ilə aparılan qiymətləndirmələrə görə neft sektorunda çalışanların maaşları da ötən dövrdə 13% azalıb. Belə yanaşma qeyri-neft sektorunda çalışan muzdluların orta aylıq əmək haqqının 37% azalaraq 276 dollara düşdüyünü ortaya qoyur. Hazırda orta aylıq əmək haqqı göstəricisinə görə Gürücüstandan, hətta Ermənistandan da geri düşmüşük. Bu ölkələrdə orta aylıq əmək haqqı 400 dollara yaxındır. O da məlum olub ki, neft sektorunda çalışan bi işçinin əmək haqqına edilən artımın məbləği qeyri neft sektorunda çalışan bir işçinin əmək haqqına edilən artım məbləğini 54 dəfə üstələyir. Uzun müddət ərzində davamlı xarakter almış bu yanlış siyasət azlıqla çoxluq arasındakı məsafəni xeyli böyüdərək sosial təbəqələrin kəskin qütbləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Nəzərə almaq vacibdir ki, bu acınacaqlı mənzərə yalnız 32% iqtisadi məşğul əhalinin əmək haqqı göstəricilərinin təhlilindən ortaya çıxan nəticədir. Əgər hökumətin haqqında danışmağa həvəs göstərmədiyi 68% məşğul əhalini də nəzərə alsaq, o zaman ölkə üzrə əmək haqqı və qütbləşmə səviyyəsinin, habelə həyat səviyyəsinin nə dərəcədə bərbad hala düşməsi daha bariz şəkildə üzə çıxar. Manatın dəyər itirməsi, bahalaşmanın hələ də davam etməsi səbəblərindən yüksək bank faizlərinin əsarətindən əziyyət çəkən əhalinin həyat səviyyəsi bu gün də pisləşməkdə davam edir.

İqtisadi tənəzzül dövlətin büdcə gəlirlərini formalaşdıran mənbələrin 54%-ni təsir altına alıb. Gəlir vergisi üzrə büdcəyə daxilolmalar bu ilin aprel ayında manatla ifadədə 53% azalıb (bu ilin yanvar ayı ilə müqayisədə). Mənfəət vergisi üzrə dövlət büdcəsinə ödənişlər 2 dəfə yüksəlsə də, çəkisinə görə ən böyük vergi növlərindən biri sayılan ƏDV üzrə büdcəyə daxilolmalar 30% enib. ƏDV hesablanan dövriyyənin 30% azalması fonunda mənfəət vergisi üzrə yığım məbləğinin 2 dəfədən çox artması sahibkarların vergi orqanları tərəfindən amansız dərəcədə sıxışdırılmasının göstəricisidir. Sadələşmiş vergi növü üzrə dövlət büdcəsinə toplanan vəsaitin həcmində 34%-dən çox azalma qeydə alınıb. Torpaq və əmlak üzrə yığılan vergilərin həcmi 12-13% azalıb. “Digər daxilolmalar” kateqoriyası üzrə büdcəyə yönələn pulun məbləğində 67% azalma əmələ gəlib. May, iyun aylarında vəziyyət daha acınacaqlıdır. Bu aylarda büdcə gəlirləri “yanvar daxilolmaları” ilə müqayisədə, uyğun olaraq 45% və 49,6% azalaraq 740 və 680 milyon manata düşüb.

Cari ilin “yanvar-aprel” aylarında dövlət büdcəsindən iqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsi üçün ayrılması nəzərdə tutulan vəsaitlər daha 68% ixtisar edilib. İqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsinə ayrılan maliyyə vəsaitləri ötən ilin büdcəsinə nəzərən bu ilin dövlət büdcəsində 46% azaldılaraq 8,5 milyarddan 4,6 milyard manata endirilmişdi. İki dəfəyə yaxın azaldılmış həmin maliyyə vəsaitlərinin ilin sonunadək daha üçdən ikisinin ixtisar oluna biləcəyi ehtimalı çox böyüyüb. Bu ilin dövlət büdcəsindən investisiya məqsədləri üçün 3 milyard manat xərcləmək nəzərdə tutulub. Artıq 4 ay ötüb. Ancaq büdcədən investisiya üçün vur-tut 246 milyon ayrılıb. Bu gedişatla 3 milyarddan ilin sonunadək yalnız 740 milyon və ya 75% az yatırım etmək mümkün olacaq. Belə vəziyyətin yaranması olduqca fəlakətli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Yanlış iqtisadi siyasətin təsiri ilə xeyli dərəcədə zəiflədilmiş iqtisadi-biznes strukturlarının fəaliyyəti daha da sönə bilər. İlin sonunadək dövlət büdcəsindən səhiyyənin maliyyələşdirilməsinə ayrılmış vəsaitlərin 51%, təhsil xərclərinin 26%, sosial müdafiə və sosial təminat xərclərinin 19%, ümumdövlət xidmət xərclərinin 21%, məhkəmə hakimiyyəti, hüquq – mühafizə və prokurorluq orqanlarına ayrılmış xərclərin 22% kəsirdə qalacağı gözlənilir. Dövlət büdcəsində yaranmış bu gərgin vəziyyət hər kəs üçün, xüsusən də hökumət və parlament üçün ciddi siqnal sayılmalıdır. Çünki, əmək haqqı və pensiyaların, təqaüd və müavinətlərin verilməsində yaranan çətinliklər böyüməkdədir. Hətta yarım milyona yaxın insana verilən ünvanlı sosial yardımların dayandırılması gündəmə gətirilib.

Valyuta bazarını tənzimləmək məqsədi ilə Mərkəzi Bankın illərlə yığdığı 15,2 milyard dollarlıq valyuta ehtiyatları 11 milyard əriyərək 4,2 milyarda düşüb. Ölkəboyu valyuta dəyişmə məntəqələrinin fəaliyyətini dayandıran Mərkəzi Bankın daxili bazarların xarici valyutaya olan təlabatını ödəyə bilməməsi ucbatından əlverişli xarici bazar mövqelərimiz əldən çıxmışdır ki, bu da yerli istehsalın boğulmasına əlavə təkan vermişdir.

Dövlət Neft Fondunun aktivləri 37,9 milyard dollardan 34,2 milyarda düşüb (cari ilin I rübünün sonu). Aktivlər 3,7 milyard dollar və ya 10%-ə qədər azalıb. İnvestisiya portfelinin gəlirliliyi 1,2%-ə enib. Bu cüzi gəlirlər də ya inflyasiyanın, ya da gözlənilməyən xərclərin sayəsində yoxa çıxıb. İnvestisiya vəsaitlərinə böyük ehtiyac, ucuz kredit resurslarına hamılıqla möhtac qaldığımız bir zamanda xalqa məxsus milyardların qəpik-quruş qarşılığında əcnəbi ölkələrin yeminə çevrilməsini heç bir sağlam məntiqlə izah etmək mümkün deyil.

Ölkəyə valyuta axınlarının azalması, habelə xaricə valyuta axınlarının kəskin şəkildə artması səbəblərindən 2015-ci ilin Tədiyyə Balansı üzrə 222 milyon dollardan çox mənfi saldo yaranıb. Bu azalma ölkənin ehtiyyat aktivlərinin 11,3 milyard dollar azalması ilə müşayiət olunub. 2016-cı ilin yanvar-iyun aylarında da Tədiyyə Balansında böyük həcimdə kəsir yaranmış, ehtiyyat aktivlərimiz daha 1,3 milyard dollar azalmışdır. İlin sonunadək bu kəsirin sürətlə böyüməsi çox realdır və belə vəziyyət ehtiyyat aktivlərinin azalmasını daha da sürətləndirə bilər.

Xarici dövlət borcu 1 il 3 aya 5,1 milyard manatdan 11,5 milyarda yüksəlib. Borcun ÜDM-dəki payı 8,6%-dən 21%-ə yüksəlib. Dövlətin xarici borcdan asılılıq səviyyəsi az müddətdə xeyli böyüyüb.

2016-cı ilin yanvar-iyun aylarında keçən ilinmüvafiq dövrünə nisbətən istehlak məhsullarının və xidmətlərin qiymətləri 10,5 faiz, o cümlədən ərzaq məhsullarının qiymətləri 11,9 faiz, qeyri-ərzaq məhsullarının qiymətləri 15,4 faiz, əhaliyə göstərilən ödənişli xidmətlərin qiymətləri isə 4,5 faiz artmışdır.

Bu günlərdə hökumətin 6 aylıq hesabatına həsr edilmiş müşavirədə iqtisadi möcüzə haqqında danışılan şirin nağılların real gerçəkliklə heç bir bağlantısı yoxdur. 78 min yeni iş yerinin açılması haqqında söylənən əfsanəyə də kimsəni inandırmaq mümükün deyil. Əksinə, iqtisadi tənəzzülün qarşısını almaqda tam acizlik hökm sürür. Məlum olub ki, böhran çox təhlükəli mərhələyə daxil olub. Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, 1-ci və 2-ci devalvasiyadan ötən qızıldan qiymətli zaman da itirilib. Heç olmasa, gerçək vəziyyət xalqdan gizlədilməsəydi, düzgün yol tutulsaydı, real islahatların önü açılsaydı, imitasiya siyasətindən imtina edilsəydi, korrupsiyaya, rüşvətxorluğa, monopoliyaya, haqsız rəqabətə son qoyulsaydı nəticələr bu qədər fəlakətli həddə gəlməzdi. Elə bu üzdən də dünənlə müqayisədə bu günün və sabahın problemləri daha da böyüyüb.

Mövcud vəziyyətin təhlilindən aydın olur ki, yanlış idarəetmənin gətirdiyi iqtisadi fəlakət böyüməkdə, illərlə bünövrəsi qoyulmuş problemlər kəskinləşməkdədir. İqtisadi fəal əhalinin mütləq əksəriyyətinin çalışdığı qeyri-neft sektorunun çökməsi və daha da ağırlaşmağa doğru istiqamət alması maliyyə vəziyyətini daha da pisləşdirməklə sosial çətinliklərin yükünü sürətlə artırmaqdadır. İctimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatın bütün sahələrində dərin kök salmış problemlərin yerindən tərpədilməməsi, habelə dövlət büdcəsi üzrə nəzərdə tutulmuş öhdəlik və vəzifələrin yerinə yetirilməməsi vəziyyəti daha da çıxılmaz edir.

Milli Şura hökumətin nəzərinə çatdıraraq bildirir ki, siyasi və iqtisadi islahatların önünü açmadan, hüququn aliliyini təmin etmədən, müstəqil məhkəmə hakimiyyəti yaratmadan, azad və ədalətli parlament seçkiləri keçirmədən, vətəndaş cəmiyyəti quruculiğu yolunda yaradılmış əngəlləri aradan götürmədən iqtisadi və sosial tənəzzülün zəiflədilməsinə nail olmaq mümkün deyil.

Milli Şura bəyan edir ki, hazırkı siyasət davam etdiriləcəksə, tənəzzülün hüdudları daha böyüyə, əhali sürətlə var-yoxdan çıxa, ölkənin maliyyə resursları kəskin şəkildə zəifləyə bilər. Milli Şura ölkədə bütün baş verənlərə görə hakimiyyətin məsuliyyət daşıdığını növbəti dəfə xatırladaraq islahat görüntüsü yaratmaq siyasətinə son qoyulmasını, qanunların tələblərinə ciddi şəkildə əməl edilməsini, məmur özbaşınalığına və cinayətkar fəaliyyətə, ayrı-seçkiliyə son qoyulmasını, vətəndaşların, həm də sahibkarların və investorların konstitusiyon hüquq və azadlıqlarına hörmət edilməsini, korrupsiya və rüşvət maşınının durdurulmasını, monopoliya və haqsız rəqabətin dayandırılmasını, ölkədə əlverişli iqtisadi şəraitin yaradılmasını tələb edir.