O gündən bu gün, bu gündən də o gün görünməz...

Tarixə sözardı...

Aprelin 5-6-sı Bakı “Şah Xətai-Sultan Səlim” beynəlxalq simpoziumuna ev sahibliyi etdi.

Türkün hər iki azman kişisinə həsr edilən tədbir kifayət qədər qonaq-qaralı idi. Türkiyə, İran, Dağıstsn, Azərbaycandan bilim adamları tədbirə qatılmışdılar. Mövzu ilə bağlı simpoziumun birinci günü aşağı-yuxarı 40-a qədər məruzə və çıxış dinlənildi.Tarix yada düşdü. Həmin tarixdəki hadisələr xatırlandı.

Amma türk tarixinin təkcə bu iki böyüyünə, təkcə onların dövrünə aid olan tarix və həmin tarixin məşum səhifələri aranmadı. Həm də fürsətdən istfadə edən elm adamları bütünlükdə türklük tarixinə, onun dünəninə, bu gününə və sabahına ekskurs etdilər.Türkülk problemləri, onun həlli yolları barədə müzakirələr açdılar.         

Eyni zamanda Çaldıran döyüşü, bu döyüşə dair və ondan sonra tarixi qaynaqlardakı yanlışlıqlara işıq tutdular. Tarixə baxış, tarixi arama, təhlil oldu, səhvlər, düzlər göstərildi, səhvlərin qaldırılması üçün təkliflər meydana gəldi. Amma heç kəs və heç kim aşağılanmadı. Heç kəs qəlb və könül bulandırmadı. Hər kəsin izzəti özündə saxlandı.

Azərbaycan-Türkiyə Evinin (ATEV) təşəbbüsü ilə düzənlənən bu simpoziumun məqsədi türk tarixinin orta dövlərində baş vermiş hadisələrə aydınlıq gətriməklə birgə həm də bu günümüzə dair nəticələr çıxarmaq idi. Tarix təkcə hadisələrin xronologiyası deyil. Tarix həm də baş verən hdisələrdən nəticə çıxarmaq bacarığıdır və ATEV-in təşəbbüsü bu baxımdan təqdirə layiqdir.

“Bu mənəm! Bu da mən!” təsdiqi

Şah Xətai və Sultan Səlim hökmranılığı dövrü haqda danışarkən Çaldıran döyüşünün anılmaması sadəcə qeyri-səmimilik olardı. Simpozium bu tarix axarında kimin səhv, kimin düz olması məsələsinə toxunmadı. Tarixi hadisələrə münasibətdə “bu gündən o günə” baxış etmədi. Elə “o gündən o günə” və o günün özünə baxış etdi. Doğru cavabın həmin baxış bucağında olduğunu aydınlatdı.

Simpozium sadəcə, niyə baş verdi sualına cavab axtardı. Bu döyüşün obyektiv, yoxsa subyektiv səbəblər üzündən törənməsinə baxış etdi. Natiqlər bu döyüşün həm obyektiv, həm subyektiv səbəblər üzündən baş verməsi mövqeləri ortaya qoydular. Özü də bu suala yerli-yataqlı cavab axtarıldı. Bu hadisəni, onun nəticələrini qınamağa qalsaydı çox şey tapmaq olardı. Əslinə qalarsa, elə tarixi qınamalar bizləri bu tarixə qayıtmağa vadar etdi.

Əsassız tarixi qınaq azmış kimi indi də tarix adına “serial biznes”ləri qınama, aşağılamalara meydan açır. Odur ki, bütün keçmiş və indiki qınamalara cavab, həm də üsullu cavab verildi. Bilim adamları orta əsrlərin iki qüdrətli türk imperiyaları olan Osmanlı və Səfəvi arasındakaı Çaldıran döyüşünü, onun mahiyyətini, bu döyüşə görə Osmanlı mənbələrində Səfəvi-türk imperiyasına aşağılayıcı baxışları incələdilər.

Amma bunu da demək lazım gəlir ki, çıxışçılar hər iki türk böyüyünə ehtiram göstərdilər. Hər iki qüdrətli şəxsə layiq olduqalrı qiyməti verə bildirlər. Çaldıran döyüşündə baş verənlərə tarixi baxış sərgilədilər. Hamını bu hadisədən türk xalqlarının gələcəyi naminə nəticə çıxarmağa səslədilər.

Simpoziumdakı çıxışlar nəticəsində əldə edilən maraqlı nəticə bu oldu ki, Çaldıran döyüşündə nə məğlub var, nə qalib. Çünki, qardaş-qardaşa nə məğlub ola bilər, nə də qalib gələ bilər. Çaldıran “türkün-türkü dişinə vurduğu həqiqət anı” adlandırıldı. Bundan da maraqlısı, Çaldıran həm Sultan Səlimin, həm Şah Xətainin “bu mənəm, bu da mən” təsdiqi kimi şərh edildi.

Mənbə və şəxsiyyət

Çaldıranda 2-3 gün çəkən döyüş olub. Bundan sonra hər tərəf özünə dönüb. Sultan Səlim Təbrizdə ancaq 10 gün qala bildi və sonra İstambula hərəkət etdi.

Simpoziumda çıxış edən natiqlərin fikrincə tarixdə 2-3 gün çəkən və elə tarixin həmin dövründə qalan hadisələri üzü bu yana daşıyan mənbələr sərgilədikləri  mövqelərlə eyin millətdə bir-birinə inamsızlıq yaratmağa çalışıb. Ancaq çalışıb. Bunu bacarmayıb və şükürlər olsun ki, bacara bilməyib. Bu israrımızın arxasında tarixi hadisələr durur.

Təkcə nəvələr yox, dədələr də döyüşüb

Bu tipli toqquşma əvvəllər də olub. Belə ki, yenə də Osmanlı-türk imperiyasının sultanı İstambul Fatehi Fateh Mehmetlə Ağqoyunlu dövlət rəhbəri Uzun Həsən arasında toqquşma olub. Özü də iki dəfə. Yada salaq ki, bu şəxslərdən Fateh Mehmet Sulatn Səlimin, Uzun Həsən isə Şah Xətainin dədəsidir.

İlk dəfə Otluqbelidə qoşunlar üz-üzə gəlib. Fateh Mehmet bu döyüşdə asan qələbə qazanacağına arxayın olduğu üçün döyüşə ciddi əhəmiyyət verməyib. Nəticədə Osmanlı qoşunları döyüşü uduzaraq geri çəkilməli olublar.

İkinci döyüş isə Malatyada baş verib. Bu döyüş Mehmet Fateh üçün o qədər əhəmiyyət kəsb edirdi ki, Avropada hərbi əməliyyatlara başçılığı başqasına tapşıraraq özü bu döyüşə rəhbərlik edib. Malatya döyüşündə Fateh qalib gəlib.

Amma bu döyüşlər tərəflərlərin bir-birinə nifrətinə səbəb olmayıb. Sadəcə buna tarixi hadisə kimi baxıblar və unudublar.

Bu qarşıdurmalara baxmayaraq bütün mənbələrdə Fateh Mehmetin Uzun Həsənin anası, Şərqin ilk “diplomat” qadını Sara xatuna məhz ana deyə müraciət etməsi mənbələrdə əksini tapır.

Çaldıran niyə unudulmadı

Amma tarixi mənbələrdə Çaldıran döyüşü unudulmadı. Hətta bu döyüşdəki qələbə düşmənə qalib gəlinmiş şəkildə əksini tapdı.

Simpozumda çıxış edənlər bunu Sultan Səlimin Şah Xətaiyə xüsusi münasibətilə əlaqələndirdirlər. Baxmayaraq ki, Şah Xətai ilə Trabzon valisi olarkən şahzadə Səlim arasında çox isti münasibətlər olub. Hətta Şah Xətai şahzadə Səlimin atası Sultan II Bəyazidə ata deyə müraciət edib və iki imperiya başçısı arasında hər hansı qarşıdurma olmayıb. Amma Səlim sultan olduqdan sonra münaisbətlər ancaq mürəkkəbləşməyə doğru gedib.

Simpozium çıxışçıları Çaldıranda iki tərəf arasındakı münasibətlərin döyüş müstəvisindən sonra tarixi mənbələr müstəvisində əksini tapmasını hər iki şəxsin xarakter etibarilə fateh olmalarında görür.

Belə ki, Çaldıran döyüşünə qədər 5 müharibəyə girən Şah Xətai bu müharibələrin hamısında qalib gəlib. Səfəvi-Azərbaycan, Səfəvi-türk imperiyasının varlığını bütün dünyaya tanıdıb. Tarixçilər Sultan Səlimin Çaldıran döyüşü istisna olmaqla, apardığı qalan bütün mühribələri mütləq qələbə ilə başa vurduğunu nəzərə çatdırırlar. Bəlkə də Çaldıran döyüşünün şiddəti, Səlimin mütləq qələbə çala bilməməsi xarakterindən doğan hiddət və nifrətinə səbəb olub. Bu bir ehtimaldır.

Həmin zaman etibarında Şah Xətai artıq Səfəvi-türk imperiyasının sərhədlərini bitirmişdi.

Osmanlı-türk imperiyası isə hələ dirçəlirdi. Yei gəlmişkən, Osmanlı-türk imperiyası imperiyaya dönməsinə görə başqa şəxsə yox, daha çox məhz Sultan Səlimə borcludur. Çünki, atasından aldığı 2 milyon kv.kilometrə yaxı ərazini Sultan Səlim 7 milyon kv. kilometrə kimi genişləndirə bildi.

Çaldıran döyüşü-fatehliyin üz-üzə gəlməsi

Sultan Səlim fatehliyə hazırlaşırdı. Osmanlı-türk imperiyasının sərhədlərinin harada başlayıb harada qurtaracağını zamandan başqa heç kəs bilmirdi.

Amma Səfəvi-türk imperiyasının sərhədlərini Şah Xətai yox, babaları çəkmişdi.

Şah Xətainin babası deyəndə təkcə Şeyx Səfi yada düşməsin. Şeys Səfiyə qədər bu nəsildə 7 şeyx yetişmişdi ki, hər biri Şərqdə öz adı ilə tanınırdı. Həmin fatehlik xəritələrini məhz həmin şeyxlər hazırladılar. Onlardan sonrakılara ancaq sələflərin göstərdiklərini icra etmək qalırdı.

Zaman fatehlərin zamanı, zaman fatehliyin zamanı idi. Bunu da deyək ki, fatehlik din, məzhəb, təriqət tanımır, çünki fatehliyin dini elə fatehliyin özüdür.

Bütün ideoloji vasitələr fatehin fatehliyinə uyğunlaşdırılırdı. Bu fatehlik düsturu həmişə belə olub. Roma zamanında, xilafət zamanında da belə idi. Qarşı-qarşıya gələn iki türk imperiyasında da bu düstur dəyişməmişdi. Heç onlardan sonra da dəyişməyəcəkdi. Cəngavərlik fatehliyin düsturlarına tabe idi. Fatehlər mühakimə edilmirdilər, çünki fatehin qələbəsi bütün “günah”larını yuyurdu.

   Həmin fatehlik və fatehlər Çaldıranda üz-üzə gəldilər. 1514-cü ildə. Amma...

Eyni məktəbin yetirmələri

Bir tarixi ekskurs edək. Dünyanın bir tərəfində Əmir Teymur imperiyası fatehliyi düstura çevirmişdi, digər tərəfində isə Osmanlı. Ortada da Ağqoyunlu dövləti qalırdı. Əmir Teymur imperiyası böyük ürfan sahibi, pir Seyid Bərakidən güc alırdı. Osmanlı imperiyası Təbrizdən qalxıb gələn, Osmanlı imperiyasının ilk dayaqlarını yerə çalmış Şeyx Ədəbalının əxilik ürfan məktəbinə əsaslanırdı, Ərdəbildə isə Şeyx Səfi ürfan ocağı ucalırdı.  

Eynilə Çaldıran döyüşündən əvvəlki kimi Əmir Teymur da Sultan I Bəyazidə məktublar yazdı. Adlarını çəkdiyimiz prilər müharibə törədəcək məktubların ikisini ünvana yetişməyə qoymamaqla zamanı bir az uzadırlar. Amma sonunda üçüncü məktub birbaşa əmir Teymurun əlinə çatır. Müharibə başlayır və Osmanlı-türk imperiyası bu döyüşdə uduzur. Yenə də müvəqqəti... Çünki Osmanlı-türk imperiyası batmaq yox, qalxmaq zamanını yaşayırdı. Osmanlı imperiyası dirçəldi. Əmir Teymur imperiyası isə artıq ömürünü başa vururdu.

Çaldıranda da eyni məktəb döyüşdü

Bu ekskursdan sonra Çaldırana qayıdırıq. Çaldıranda da iki ürfan məktəbi üz-üzə gəldi. Döyüşdülər. Çox zaman yazırlar ki, Şah Xətai Çaldırana 100 min nəfərə qədər qoşun çıxaırb. İnandırıcı görünmür. Çünki, Şah Xətainin döyüş taktika və strategiyasında qarşı tərəfdən həmişə sayca az qoşunla döyüşmək qaydası vardı.

  Çaldıran meydanını görənlər bilir ki, bu ərazi yarımilyonluq qoşunu tuta bilməzdi. Odur ki, bu döyüşdə ən yaxşı halda 200 min nəfərin döyüşə qatılması haqda danımaq olar.

   Həm də Şah Xətainin qoşun sayı yenə də 50 min nəfərdən çox ola bilməzdi. Çünki, Şah Xətai bu döyüşə hazırlaşmırdı, bu müharibəni istəmirdi, Osmanlı-türk qoşunları imperiyanın içəriləində olduğu üçün bu döyüş qaçılmazdı. Şiddətli döyüş gedir.

   Sultan Səlim Təbrizə qədər gəlir. 10 gün qaldıqdan sonra geri qayıdır. Bunun bir səbəbi kimi də osmanlı qoşunu daxilindəki narazılıq göstərilir. Belə ki, eyin ürfan məktəblərinin talibləri olan yeniçərilərin çoxu kaifrlər üzərinə getdiklərini zənn etdikləri məmləkətdə eynilə onların eşitdikləri azanı eşidib, ərkanı görürlər. Sultan Səlim narazılığı daha da artırmamaq üçün Səfəvi-türk imperiyası hüdudlarını tərk edir.

Məktəb dəyişdi  

Sultan Səlim ərəb dünyasına yürüşlərilə təkcə döyüş fatehliyi göstərmədi. Bu sultan həm də müsəlman dünyasının ilk türk xəlifəsi oldu.

Beləliklə, Sultan Səlim ona qədər türk ürfan məktəblərinin təliminə söykənən Osmanlı-türk imperiyasını sünni-hənəfilik təlimi müstəvisinə gətirdi. Bu məqsədlə Osmanlı imperiyası daxilinə 5 minə qədər sünni-hənəfi alim gətirildi. Osmanlı-türk imperiyası islam dünyasının və müsəlmanların mühafizi kimi çıxış etməyə başladı.

Çöküş başladı

XVIII əsrdən hər türk imperiyasının çöküşü başladı. Səbəbsiz deyildi. Səfəvi imperiyasını daxili təlatümlər bürümüşdü, Osmanlıya qarşı da Qərb və çar imperiyaları məkrli planlar işə salmışdılar.

Zaman türklüyün əleyhinə işləyiridi. XVI əsrdə bir-birinə qarşı güc qoyan Osmanlı və Səfəvi imperiyaları hər iki imperiyanın üstünə ayaq açan güclərə qarşı qoyulacaq gücə malik deyildilər. Artıq hər iki imperiya müharibə meydanında qazandıqları fatehliyi tədricən tarxin arxvinə təhvil verməyə başlamışdı. Zaman türklüyü böyük və ağır imtahana tərəf çəkirdi. Amansız, məkrli, barışmaz oyuna tərəf gedirdi türklük. Özü istəmədən, məcburən. Özünün şanlı böyüklüyünü tarixdə qoyan türklük onu nə gözlədiyi bilinməyən qeyri-müəyyən gələcəyə tərəf üz tutmuşdu.

Nəticə

Simpozium türkülyün tarixi böyüklüyünü yadına saldı. Türklüyün indiki pərakəndilikdən qurtarması zamanının gəldiyini xatırlatdı. Bu pərakəndəlikdən qurtarmağın əsas qayəsi kimi türk xalqlarının ortaq tarixinin yaradılması göstərildi.

Həmin tarixin yazılmasına səbəb kimi ümumtürk tarixinin olmaması nəzərə çatdırıldı. İnidyə kimi ancaq türk dövlətlərinin tarixinin yazıldığı deyildi,amma türk millətinin tarixinin yazılmadığı vurğulandı. Bütün türk xalqları tarixçilərinin təmsilçiliyi ilə bu tarixin yazılması üçün səylər göstərmək çağırışı səsləndi.

Səfəvi-türk imperiyasına “İran dövləti” və s. adlar verilməsinə etiraz olundu.

Bu imperiyanın “Səfəvi-türk imperiyası” adlandırılması təklif olundu. Şah Xətainin şəxsi həyatı, kimliyi ilə bağlı bəzi türk mənbələrindəki səhvlərin aradan qaldırılması təklifi nəzərlərə çatdırıldı. Bəzi hallarda əksini tapan aşağlama faktlarının əsassızlığına işarə olundu. Şah Xətai sevgisinə görə Osmanlıda bəzi kəsimlərin gözardı edilməsinin yolverilməzliyinə diqqət çəkildi.

Daha bir Çaldıran olmaması üçün nə edək

 Tədbirdə 2014-cü ildə Çaldıran savaşının 500 illiyinin tamam olacağı  xatırladılaraq “əgər 1514-də bir Çaldıran olubsa, kim zəmanət verir ki, 2014-də növbəti Çaldıran ola bilməz?” xəbərdarlığı da edildi.

   Hər zaman çağının özünə görə bir “Çaldıran faciəsi” ola bilər. Şərtlər dəyişər, amma zəmin varsa “Çaldıran olacağı” dəyişməz. Əsas məsələ çağdaş dünyada bütün türk dünyasını ehtimal belə ediləcək “çaldıran”lardan qorumaqdır.

   1989-cu ildə Türküstanda, daha dəqiq Fərqanədə  olanları yadınıza salırıq. Kimin ağlına gələ bilərdi ki, bunlar baş verə bilər. Kimin ağlına gələ bilərdi ki, Şəhidlər Xiyabanında dalğalanan Türkiyə bayraqları götürülə bilər. Bunlar varsa, bundan betərləri də ola bilər. 

   Simpozium eyni zamanda türk xalqları arasında bağlantıları necə quraq ki, rəmzi olaraq “ikinci Çaldıran olmasın” məsələsinə xüsusi önəm verdi. Bu məsələ Azərbaycan-Türkiyə müstəvisindən daha çox bütünlükdə türk xalqlarının taleyinə aid edildi. Hələ ki, türk xalqları arasında birlik əlaqələri yetərli sayılmaz. 

     Bununla yanaşı, türk xalqlarının arasındakı bağlantıları daha da gücləndirmək üçün bu xalqların təmsilçilərinin müntəzəm müzakirələri məqsədilə daimi fəaliyyət göstərən qurum yaradılması təklif edildi.

    ATEV başladığı müzakirə və dinləmələrin bununla qurtarmadığını, türk dünyasının tarixə imza qoyan dövlət, bilim, sənət admaları ilə bağlı kütləvi tədbirləri davam etdirəcəyini anons etdi. Türk dünyasına “bir tən, bir can olaq”

mesajı ötürdü.

   Sözdən üstün-səs

Simpozium aprelin 6-da bədii hissə ilə davam etdi. Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrı qəribə bir axşam yaşadı aprelin 6-sı. Bu səhnədə muğam, estrada mahnıları çox oxunub. Amma bu səhnə ürfan nəfəslərinə heç zaman ev sahibliyi etməyib. Bu məkan bundan xəbərsiz yaşayıb.

   “Savalan” qrupunun ruhun dərinliyinə qədər işləyən yaratdığı ab-hava ilə hamını özündən aldı. Daxilidən gələn riqqət nəfəs belə almağa imkan vermirdi. Novruz bəyin ilhamlı səsi insanlara başqa dünya yaşadırdı. Elə bir dünya ki, bu dünya bir

az qərib, bir az mübhəm idi. Amma bu qərib və mübəhm dünyadan heç kəs ayrılmaq istəmirdi. Bu dünyanın ruhu belə sərməst edən ifa tərzi “gedəlim, dosta tərəf” harayı qoparırdı.

   “Savalan”dan sonra səhnəyə çıxan Türkiyədən gəlmiş Nilufər Sarıtaş ruhlara meydan oxudu. İfa tərzi, ürfan nəfəsinə xas bağlantı, əsləri aşıb gələn zikrlər. Hamısı da Şah Xətai adına bağlı. Ruh canı ilə onu dinlədik.

    Simpoziumda gördüyüm balaca, susqun qız sanki yoxa çıxmışdı. Onun yerini səhnədə əzəmətli görünən bir varlıq tuturdu. Bu qız elə bir səslə, elə bir vəchlə nəfəs verirdi ki, dinləməmək mümkün deyildi. Səslə-sözün vəhdəti göz önündə bir “nilufər möcüzəsi” yaşatdı.

    Hətta heyrətim o yerə çatdı ki, tədbirdən sonra Türkiyə şivəsincə “kız, sahnede öylə azametli görüküryordun ya, Allah, Allah, yani, bu hep benim tanıdığım Nilfermi ya?”-deyə sordum. O isə ürfan əhlinə xas təvazökarlıqla “abi, bu azamet məndən diyil, kelamın gücünden idi”-deyə bildirdi.  

Ayrılıq məqamı...

Bitdi... Başa çatdı, qurtardı. Türk dünyasının dərd-sərinə sahiblik etmək istəyənlərin “cəm məclisi” zikrini başa vurdu.

Bununla qurtarmadı ki... Dadlar damağa çatan zaman anında ayrılıq özünü yetirdi.

“Gidelim, haydı” çağı gəldi. Sarmaşmaq “bi daha görüşmek amacı” ilə deyə qucaqlanmlar başladı.

 “Gidelim”, getmək üçün yox, sonuna qədər bir-birimizə arxa-dayaq olmaq üçün, dəflərlə toplaşmaq üçün. “Gidelim” dünəndən bu günə gələn ağrıları elə dünəndə qoyaraq, yarına gözəllikləri aparmaq üçün.

 “Gidelim” bir də görüşmək üçün.

Ölməzdən ön ölmək gərək,

Ondan varıb, ölməz olaq...