2020 il: İnsan haqları pandemiya və müharibə kontekstində

***

-İntiqam bəy, 2020-ci il ölkədə insan hüquqları baxımından nə ilə yadda qaldı?  Ötən ili insan haqları aspektindən necə qiymətləndirərdiniz?

-İnsan haqları sahəsində durumda ötən ildə yaxşılığa doğru elə bir önəmli yeniliklər olmadı. Siyasi məhbusların bir hissəsinin azadlığa çıxması, Avropa məhkəməsinin qərarı əsasında Ali Məhkəmə Plenumunun iki siyasətçiyə bəraət verməsi və buna oxşar üzümüzə təbəssüm qatan şeylər olsa da əslində, durum sabit ağır olaraq qalır. Təsadüfi deyil ki, nüfuzlu beynəlxalq qurumların hesabatlarında insan haqlarının ən çox pozulduğu ölkələr sırasında ön yerlərdə qalmaqda davam edirik.  

-Ötən il yanvarın 30-da Avropa Şurası Parlament Assambleyası “Azərbaycanda siyasi məhbuslarla bağlı məlumatlar haqqında iş” qətnaməsini qəbul etdi. Qətnamədə “siyasi məhbuslar problemini birdəfəlik həll etmək” təklif edilirdi. 2020-ci ildə bu məsələ həllini tapdımı? Bu istiqamətdə hansısa müsbətə doğru dəyişikliklər oldumu?

-Avropa Şurasının siyasi məhbuslarla bağlı bu qətnaməsi (o cümlədən digər beynəlxalq təşkilatların ona oxşar çoxsaylı sənədləri) ilə Azərbaycanın işğal olunmuş əraziləri ilə bağlı adları tez-tez hallandırılan qətnamələrin taleyi arasında çox oxşarlıq var. Sonuncuları Ermənistan hökuməti vecinə almırdı və heç almaq fikrində olduğu da görünmürdü. Ona top-tüfənglə, dronla başa saldılar. Bizim hökumətimizi də qətnamə ilə qorxutmaq çətin məsələdir. Gərək necə lazımdır, elə başa salasan. Yox-yox, mən zor, top-tüfəng tərəfdarı deyiləm. Avropa Şurasının və onun kimi qurumların o kəramətlərinin olmadığı çoxdan bəllidir. Hökuməti başa sala biləcək bir qüvvə var, xalqdır, yolu da seçkilərdir. Hələ ki o perspektiv də dumanlı görünür. Amma o anlama da gəlmir ki, belə bir şansımız yoxdur. Çox ağır bir dövrə qədəm qoyuruq, amma orada işıqlı şeylər də görünür. Daha çox və uğurların mütləq gələcəyinə inanaraq işləmək gərək.

Siyasi məhbus probleminin həlli azadlıqlara, demokratiyaya, plüralizmə söykənən siyasi sistemin formalaşmasından, azad mediadan, ədalətli seçkilərdən, rüşvətsiz təhsildən, monopoliyasız iqtisadiyyatdan, müstəqil məhkəmələrdən keçir. Onların bərqərar olması istiqamətində dayanmadan səyləri davam etdirmək gərəkir. Bu, asan iş deyil. Əslində, bu sahədə də müharibə gedir. Orada qazanacağımız uğurlar Qarabağ savaşında əldə olunanlardan heç də az önəmli deyil.

-Bu il həmçinin pandemiya ili kimi yadda qaldı. Xüsusi sərtləşdirilmiş karantin dövründə Azərbaycanda insan hüquq və azadlıqlarının durumunu necə qiymətləndirirsiniz?

-Məncə,  bu suala cavab vermişəm. İnsan haqları sahəsindəki durum pandemiyasız da ağır idi. Pandemiyada tətbiq olunan məhdudiyyətlərin normal olanı da var, haqlı olaraq etiraz doğuranı da. Pis olan hökumətin qara niyyəti ilə bağlı olanlardır. İqtisadi və sosial durumun ağırlaşması küçə (balkon, metro və s.) etirazlarını yenidən aktuallaşdıra bilır. Ona görə ən rahatı toplumu elə öz mənzilinə doldurub qapısının ağzında dəyənəkli (ağlasığmaz cərimələrlə) polis qoymaqdır. Amma pandemiya da əbədi deyil, insanların ehtiyatları və səbrləri də.

-Xüsusi karantin dövründə vətəndaşlara qarşı polisin sərt davranması etirazlara səbəb oldu. Bundan sonra bir neçə polis əməkdaşı cəzalandırıldı. Bu hadisədən sonra polis-vətəndaş münasibətlərində hansısa dəyişiklik oldumu? Ümumiyyətlə, hüquq-mühafizə orqanları ilə vətəndaş münasibətləri bu il nə ilə yadda qaldı?

-Polis indiki halında hakimiyyətin şilləvuranıdır. Şillə-təpiyi işə salmaq ehtirası güc strukturlarının mahiyyətində var. Dünyanın elə bir ölkəsi yoxdur ki, orada polis zorakılığı olmasın. Amma dünyada elə ölkələr var ki, kiməsə (ya da kimlərəsə) təqsirli-təqsirsiz şillə-təpik dəyirsə də bu,  sistemdən yox, əsasən, ayrı-ayrı fərdlər (böyük ada da ola bilir, kiçik də) səviyyəsində qudurğanlıqdan qaynaqlanır. Bizdə polisin özbaşınalığı avtoritar idarəçilik sisteminin tələbidir. Konkret göstərişi o sistemin başında duranlar verə də bilir, verməyə də. Müxalifətin (təkcə müxalif siyasi partiyaları nəzərdə tutmuram) mitinq, piket və yürüşünü dağıtmaq üçün hər dəfə birinci şəxsin göstərişinə ehtiyac yoxdur. O, daha çox icazə verilməsinə gərək olanda işə qarışa bilər. Qalan hallarda o mitinqi dağıtmaq, tutmaq, döymək prezumpsiyası var. Ya da polisin üzərinə zibil atanın mütləq dərsini vermək də sistemin tələbidir. Etməsən başqalarının da ayağı yer alacaq. Bu sistem qaldıqca polis adam döyməyində, işgəncə verməyində, prokuror günahsız adamı tutmağında, məhkəmə iş verməyində, təhsil yüz minləri mənən, səhiyyə isə fiziki şikəst etməkdə davam edəcək. Yəni, pis (və ya lap pis) polis yoxdur, pis sistem var. Necə ki özü yaxşı, ətrafı pis olan padşah da olmur. 

-Bu il siyasi partiyalarla, eləcə də QHT-lərlə dialoqlar aparıldı. Onların bir çoxu qeydiyyata alındı. Bütün bunlar hakimiyyətin müxalifətə münasibətində dəyişikliklər anlamına gəlirmi?  Eyni zamanda insan haqları ilə məşğul olan hüquq-müdafiə təşkilatlarının bəzilərinin fəaliyyətində durğunluq hiss olundu. Bütün bunların baş verən dialoqla hansısa əlaqəsi ola bilərmi?

-Hakimiyyətin müxalifətə münasibəti dəyişməyəcək. Müxalifət deyəndə, adətən göz önünə siyasi partiyalar gəlir, amma əslində, bu, daha geniş anlayışdır. Jurnalistikanın, vəkilliyin, GHT-çiliyin, ədəbiyyatın, mədəniyyətin, – siyahını uzada bilərəm - mahiyyətində həm də bir müxaliflik dayanır.

Müxalifət dediklərimizdən, o cümlədən siyasi partiyalardan hansıları hakimiyyətin dediyi ilə oturub-durmağa başlayacaq, ona münasibət də fərqli olacaq. Mükafatı çeşidli ola bilər. Kimisinə deputat yeri verilə bilər, bir başqasına babat pul-para (kompensasiya formasında da ola bilər), üçüncüsünə ofis, dördüncüsünə qeydiyyat, beşincisinə cib xərcliyi. Kimisinə heç nə verməyə bilərlər; sadəcə, prezident aparatının bəlkə də əllinci dərəcəli şəxsi və ya şəxsləri ilə “dialoq” adlı tamaşaya (ora qatılanlara hörmət xatirinə məzhəkəyə yazmıram) dəvət oluna və bundan xoşbəxt ola bilər. O görüşlərə xoş niyyətlə gedənlərin olduğunu da inkar etmirəm. Amma sadəlövh deyillərsə (ya da özünü o yerə qoymursa) hakimiyyətin nə azad seçki keçirmək, nə məhkəmələrə, mediaya müstəqillik vermək, nə toplantı azadlığını təmin etmək, nə iqtisadiyyatda monopoliyanı yığışdırmaq fikrinin olmadığını anlamalıdırlar. Hakimiyyətin bunlara razı olmayacağı gün kimi aydındır; bunlar baş versə sistem çökər, hakimiyyət də əldən gedər. Ölkəni idarə edənlərin hakimiyyəti əldən vermək fikirləri isə yoxdur, çünki bu ölkəni şəxsi mülkləri sayırlar.

Durğunluğa gəldikdə: onun dialoq adlanan bir şeylə heç bir əlaqəsi yox. Durğunluğun səbəbi başqadır: ölkədə insan haqları təşkilatları qalmayıb. Təşkilatın ofisi olar, hesabı olar, maliyyəsi, əməkdaşları, əlaqələri olar. Bunların hamısı sistemli şəkildə və bilərəkdən məhv edilib. Ortalıqda barmaqla sayıla biləcək qədər adam var ki, onlar da hər şeylə məşğul olmaq zorundadırlar. Qüvvələr müqayisəyə gəlməyəcək qədər qeyri-bərabərdir. Ona görə “insan hüquqları təşkilatları” deyəndə çox böyük çıxır. Eyni sözləri siyasi partiyalar, media, digər vətəndaş cəmiyyəti qurumları barəsində də demək olar. Əslində, bu cür məhdud resurslarla və böyük risk altında o insanlar səylərini bir an dayandırmırlarsa, o ağır yükü çəkməkdə davam edirlərsə, onlara “sağ ol” demək qalır.

-Ötən il xeyli sayda adam vəkillikdən kənarlaşdırıldı. Ümumiyyətlə, vəkilliklə bağlı baş verənləri necə qiymətləndirirsiniz?

-Vəkillərin sayının artması, gənclərin sayının çoxalması yaxşı əlamətdir. Qurumdakı canlanma da göz qabağındadır: daha çox tədbirlər təşkil olunur, təşkilat beynəlxalq aləmə açılır, saytı işlək olub, daha çox məlumat var;  əvvəllər vəkillər barədə məlumatları vermirdilər ki, bu, vəkil sirridir, indi o məlumatları saytdan tapmaq olar (gör, nəyə şükür edirik!). Amma vəkilliyin mahiyyətində müstəqillik dayanır. Müstəqilliyin ilk və əsas şərti də hakimiyyətdən asılı olmamaqdır. Bu, yoxdursa, dediyimiz və toxunmadığımız xeyli müsbət şeylər daha çox dekorativ dəyişikliklər olacaq.

VK üzvlərinin sayının artırılmasına ehtiyac var. Amma vəkillik mahiyyətcə dəyişməsə, hakimiyyətin nəzarətindən çıxmasa, qurum daxilində avtoritar idarəçilik qalmaqda davam etsə, onun tərkibinin genişlənməsinin elə bir faydası yoxdur. Mənzil, adlar, mükafatlar, vəzifə, puldan-paradan verməklə yala baxan üzüyola siyasi partiyalar, media, QHT, şair-yazıçı və s. ordusu yetişdirildiyi kimi, eyni yolla bəslənən üzüyola hüquqşünaslar birliyindən hakimiyyətə də təhlükə olmaz; vəkil adlanan kəs dilini dinc qoyacaqsa, hakimiyyəti dəstəkləyəcəksə, sayının çox olmasının nə ziyanı var ki?!

İslahat formanı yox, həm də və daha çox mahiyyəti ehtiva etməlidir. Müştərisinin məruz qaldığı işgəncə faktını ictimailəşdirdiyinə, məhkəmə, hüquq-mühafizə, penitensiar sistemdə olan özbaşınalıqlara  etiraz etdiyinə görə vəkili öz sıralarından qovan qurumun hansı islahatından, müstəqilliyindən söhbət gedə bilər?! Vəkillər bu durumdan narahat olmalıdırlar.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, vəkilliyin mahiyyətində həm də bir müxaliflik dayanır. Vəkil evi sökülənin, seçki haqqı pozulanın, işgəncəyə məruz qalanın, qanunsuz tutulanın, mitinqdə döyülənin haqqını qorumaqla, yeri gələndə onu ictimailəşdirməklə həm də müxalif fəaliyyətlə məşğul olur. Belələrinin cəmləşdiyi kəsimi nəzarətdə saxlamasan, ciddi başağrısına çevrilə bilər. Hakimiyyət VK-nin ipini heç vaxt əlindən buraxmaq istəməz. Bu mənada bu qurumu müstəqil görmək heç vaxt onun planında olmayıb. Vəkillikdə baş verənlər sistem problemlərindən qaynaqlanır, onun dəyişikliyi sistemin demontajından keçir. Vəkillər bu sistemin çürüklüyünü anlayıb da onun dəyişikliyi üçün nə qədər çox səy göstərsələr, ölkə də dəyişəcək, üzv olduqları qurum da.

-Müharibə dövründə Azərbaycanda insan haqlarının durumunu necə qiymətləndirirsiniz? Müharibəyə köklənmiş bir cəmiyyətdə insan haqları məsələsi ikinci plana keçmişdi. Həmin dövrdə fərqinə varmadığımız hansısa pozuntular baş verdimi?

-Bütün müharibələr insan haqlarını arxa plana keçirir. Avtoritar hakimiyyət üçün bu, həm də olan-qalanları zərərsizləşdirmə üçün yaxşı fürsətdir. Danışanların ağzını yummaq üçün heç öz dəyənəyinə ehtiyac da qalmır. Belə hallarda hakimiyyətin yad fikirliliyə qarşı dəyənəyi rolunu hətta təkcə patriotik hissləri coşan kütlə oynamır. Ali Baş Komandanın bütün addımlarında kor-koranə onun yanında olduğunu bəyan etməklə, onun ünvanına hər hansı tənqidi az qala milli maraqlara, dövlətçiliyə xəyanət kimi təqdim etməklə linçlənmə prosesinin iştirakçısına çevrilən nə qədər siyasi müxalifətçi, müxalif fikirli ictimai xadim, jurnalist, hüquq müdafiəçisi, illərlə sülh çarçıları kimi təqdim olunan fəalların böyük bir ordusu var idi. Ən qorxulu da onlar idi. Hətta müharibə belə insanların ifadə azadlığını, hakimiyyətin istər xarici, istərsə də daxili siyasətini, o sıradan hərb sahəsində addımlarını sorğulamaq, onu tənqid etmək haqqını əlindən almamalıdır. Sualları, tənqidləri dilə gətirənləri hakimiyyətin və onun yandaşlarının linçləməsini haradasa anlamaq olar, amma bunu bir siyasi məhbus, tanınmış insan haqları müdafiəçisi, jurnalist edəndə ifadə azadlığı eksperti “ağzınızı yumun, müharibə bitsin danışarsınız!” deyə bilirsə, çətin olur. Müxalifətdə olub, ali baş komandanı hərb zamanı bütün addımlarında dəstəkləyənlərin, şəninə tərif deyənlərin, təbrik göndərənlərin həm o dövrdə, həm sonra baş verən və haqlı olaraq narazılıq, hətta hiddət doğuran nəsnələrdə payları var.

Hakimiyyət çox istərdi ki, bu ölkədə insan haqları birdəfəlik gorbagorluq olsun. Amma toplumun buna etiraz edə biləcək potensialı tükənməyib, fərqli gənclik yetişir. Onlar hədəfdə olacaqlar, başqa sözlə, həbslər də davam edəcək, repressiyalar da, başı yarılan siyasətçi də olacaq, həbsə atılan jurnalist də, vəkillikdən qovulan hüquqşünas da, yatağından görüntüləri yayılan başqası da. Amma bütün bunlar toplumun işığa doğru irəliləyişinin qarşısını ala bilməyəcək.