Azərbaycanda elm varmı?

    Azərbaycan elmi hara gedir? Onun gələcəyi rəsmi təbliğatın yaydığı kimi parlaqdırmı? Tarixçi, islam tarixinin araşdırmaçısı, Bakı Dövlət Universitetinin və Los Ancelesde Kaliforniya Universitetinin professoru Altay Göyüşov Turan-a müsahibəsində vəziyyəti şərh edir. 

    - Azərbaycanda elmlər doktorlarının, namizədlərinin sayı gündən günə artır. Əgər alimlər bu qədər çoxdursa, niyə mühüm kəşflər, elmi işlər yoxdur? 

    - Hazırda Azərbaycanda elm, ümumilikdə təhsil sistemi acınacaqlı vəziyyətdədir. Bu, artıq sadəcə tənəzzül deyil, faciəli deqradasiya və bütün əvvəlki ənənələrin itirilməsidir. Bunun əsas səbəbi korrupsiya məngənəsində olan səriştəsiz idarəetmədir. Biz universitet diplomu olan savadsız, alimlik dərəcəsi olan cahil adamların sayına görə rekord qazanmış ölkəyə çevrilmişik. r

    Konkret desək, bu əsas səbəbi bir neçə bloka ayırmaq olar. Kadr siyasətindən başlayaq. Elm sahəsində bilik və təhsillilik kimi meyarlar rüşvətxorluq, nepotizm, yerlibazlıq, siyasi     loyallıq və digərləri ilə əvəzlənib.

    Bu, təkcə kadr seçimində özünü göstərmir, həm də xidməti pillə üzrə irəliləməkdə göstərir. Nəticədə elmin idarə olunması və onun inkişafında prioritetlərin müəyyən edilməsi səriştəsiz, lakin siyasi baxımdan loyal məmurların əlində inhisara çevrilir.

    Elmi şuralar ən loyal və üzüyola adamların və deməli, elm sahəsində bacarıqsız adamların toplantısına çevrilir.

    “Təhsil haqqında” yeni qanun səriştəsizliyə və korrupsiyaya uğramış idarəetmə sistemindən asılılığa yol açıb. Qanun keçmişlə indinin hansısa süni sintezinə çevrilib. Nəticədə namizədlik və doktorluq dərəcələrini saxlayıblar, yalnız formal olaraq birincinin adını dəyişiblər. 

    Nə üçün inkişaf etmiş ölkələrdə bakalavrlar, magistrlar, doktorlar var, bizdə isə əlavə elmi dərəcələr var? Bunun da səbəbi eynidir – elmdə səriştəsi olmayan məmurlar, korrupsiyaya uğramış maddi gəlirlərini və nüfuzlarını qorumaq üçün ayağa qalxıblar və normal qanunun qəbuluna əngəl törədiblər.  

    Strateji inkişaf haqqında qanun qəbul etmək olmaz, əgər onun maraqları korrupsiyaya uğramış idarəetmə sisteminə qurban verilirsə. Eyni zamanda bir araya sığmayan bu iki marağı nəzərə almaq mümkün deyil. Ya korrupsiyadan əl çəkirsiniz və elmin canlandırılması ilə məşğul olursunuz, ya da sadəcə olaraq “əsl elmi və təhsili qurban verərək öz güzəranınızı qurursunuz”.

    Xaricdə, inkişaf etmiş ölkələrdə elə müəllim, elmi işçi təsəvvür edə bilməzsiniz ki, kompüterdən və İnternetdən istifadə etməyi bacarmasın. Bizdə isə 45 yaşından yuxarı “alimlərin” əksəriyyətinin  İnternet haqqında elementar biliyi belə yoxdur, heç zaman Google-dan və ya elektron poçtdan istifadə etməyib.

    -  Ali təhsil sahəsində vəziyyət necədir? Xaricdə alınan elmi dərəcələr haqda nə düşünürsünüz? 

    - Yalan, saxtakarlıq, gözdən pərdə asmaq hər yerdə baş alıb gedir. Yəni, ali təhsil haqqında diplom alanların əksəriyyəti əslində savadsızdır. Onlar öz diplomlarını ölkənin təhsil müəssisələrində, ya da xaricdə saxta ali məktəblərdə alıblar. 

    Azərbaycan əhalisinin cəmi 17%-i rəsmən ali təhsilə malikdir və əgər real təhsilliləri kənara qoysaq, ümumi mənzərə acınacaqlı olacaq. Yeri gəlmişkən, inkişaf etmiş ölkələrdə ali təhsilli əhali 35%-dən az deyil. 

    Elm üçün kadrlar demək olar ki, yoxdur. Xaricdə universitetlərdə adekvat ali təhsil alanlar isə öz ölkəsində elm dalınca getmirlər. Birincisi, cüzi əmək haqqına görə. İkincisi, xaricdə yaxşı təhsil almış gənc elementar akademik azadlıq rüşeyminin (bunsuz elmdə nailiyyəti təsəvvür etmək mümkün deyil) olmadığı yerli dözülməz şəraitə uyğunlaşa bilmir. 

    - Elmə yaxın dairələrdə deyirlər ki, çoxları işi İnternetdən köçürür, bu belədir? Azərbaycanda Qərbdə olduğu kimi, işin plagiat olub-olmadığını yoxlamaq üçün sistem yoxdurmu?

    - Bax, siz plagiatdan danışırsınız. Bu adamlar İnternetin və Google-un gücünü bilmirlər, odur ki, rus dilində olan monoqrafiya və işləri tərcümə etməkdə, öz elmi işləri kimi təqdim etməkdə davam edirlər. Baxmayaraq ki, bu maxinasiyaları gizlətmək mümkün deyil, amma vəziyyət dəyişmir.

    Ali Attestasiya Komissiyası (AAK) da eyni şeyi edir. Qurum guya saxta alimlərin qarşısını almaq üçün dissertasiyalara tələbləri sərtləşdirsə də, vəziyyət dəyişmir.

    Bilirsiniz, bu gün elmi iş müəllifinin ünvanına tərif nədir? Təəccüblü olsa, bu, təxminən belədir: öz dissertasiyasını özü  yazıb.  

    Bizdə dissertasiyanın üz qabığında göstərilən müəllif tərəfindən yazılmaması halları geniş yayılıb, halbuki, Elmi Şuranın (yalançı) demək olar ki, bütün üzvləri bunu bilir.

    Beləliklə, AAK-nin tətbiq etdiyi inzibati tədbirlər nəticəsində dərəcəsi olan alimlərin sayı artmır, elmi dərəcələrin “alınması” üçün rüşvətin məbləği artır.

    İstedadlı adamların bir çoxu bu maneələrin qurbanı olur. Məsələn, tutaq ki, Komissiya müdafiə tərəfindən xaricdə dərc olunmağı tələb edir. Bu, bir növ düzgündür. Lakin bizim yalançı elm adamlarımız bütün bunları məzhəkəyə çevirməyə müvəffəq olublar.  Hazırda qonşu ölkələrdə elə “elmi” jurnallar nəşr edilir ki, orada yalnız bizim “alimlər” dərc olunur. Özünə hörmət edən elm adamı heç zaman belə oyunlara qatılmaz, hətta uzun zaman tələb olunsa da, nüfuzlu nəşrlərdə dərc olunmağa nail olar. Sonra bu yalançı elm adamları meteor sürətilə karyera pilləsi ilə yuxarı qalxır, elmi şuraların üzvləri olur və özləri kimilərinə elmi dərəcələr verməyə başlayırlar.

    Bəzən belə məlumat oxuyursan ki, hansısa alim Qərb ölkələrində kitab dərc etdirib. Naşı adamı buna inandırmaq olar, amma mütəxəssis bilir ki,  xaricdə heç kim belə “yazı”nı elmi iş hesab etmir. 

    Xaricdə məşhur universitetlərin və ya tanınmış nəşriyyatların mətbəələrində dərc olunmuş məqalələr və ya kitablar elmi iş hesab olunur. Ümumiyyətlə, iş “peer review” sisteminin tətbiq olunduğu yerdə dərc olunmalıdır, yəni iş bu sahədə avtoritet hesab olunan qara resenziyaçıya göndərilir və yalnız onun müsbət rəyindən və təqdirindən sonra iş prinsipcə nəşr üçün qəbul olunur. Bu mürəkkəb proses aylarla və ya illərlə davam edə bilər, əvəzində dərc olunduqdan sonra sizdən sitat gətirildiyi üçün fəxr edə bilərsiniz.

    Amma bizim “korifeylərin” nailiyyətlərini bu meyarlarla qiymətləndirsək, məlum olacaq ki, onlar hətta çox az əhəmiyyət daşıyan jurnallarda belə məqalə dərc etdirə bilməzlər.

    Ən güclü indikatorlardan biri sitat gətirilməsidir. Bizim xaricdə işlərindən sitat gətirilən cəmi bir-iki alimimiz var. Çox vaxt bu alimlər Azərbaycanın özündə də hörmət sahibi deyillər və ya ölkəni çoxdan tərk ediblər.

    Bizim elmi idarəetmə sistemimiz sivil dünyadan hədsiz dərəcədə geri qalır. Elmi şuraların formalaşdırılmasını daha sadə prosedur halına gətirmək və bununla da əsl nəticələrə nail olmaq olar. Hörmət sahibi olan elmi mərkəzlərdə dissertasiya şuralarının üzvləri müdafiə olunan mövzu ilə bilavasitə əlaqəsi olan cəmi 5-6 alim olur. Bu zaman bəzən namizəd hətta öz müdafiəsində şəxsən iştirak etməyə bilər, o, sadəcə işi şura üzvlərinə göndərir və onlar qərarlar qəbul edirlər.

    “Alimlər” hətta araşdırma aparmaq üçün tələb olunan minimum bacarıqlara belə malik deyillər. Məsələn, Azərbaycanın orta əsrlər tarixi ilə məşğul olan professor nəinki mütləq olan ərəb və ya fars dilini bilmir, hətta doğma dilində ərəb əlifbası ilə yazılmış mətnləri belə oxuya bilmir. Belə bir sual ortaya çıxır: o, öz dissertasiyasını hansı mənbələr əsasında yazıb? Xaricdə ictimai elmlərlə məşğul olan insan mütləq bir neçə dil bilməlidir.

    Bundan başqa, bizim “alimlər” ümumiyyətlə oxumurlar. Bu, onların işi deyil. Bizim alimlər müasi ədəbiyyat və bu sahədə son nailiyyətlərlə tanış deyillər, elmi-redaktor işi sadəcə formal hal alıb. Təsəvvür edin ki, hətta dövlət mükafatı almış kitab səhvlərlə doludur.

    Deputatlar və dövlət məmurları elmi dərəcə uğrunda mübarizədə iştirak edərək, adı elmə təhqir olan mövzularda iş müdafiə edirlər. Lakin bu saxta dərəcələri aldıqdan sonra onlar dərhal elm sahələrinə rəhbərlik edirlər. Elm Fondu yaradıldı və dərhal yerlibazlığın, qohumbazlığın üstünlük təşkil etdiyi siyasi alətə çevrildi. 

    - Azərbaycan elmində kəmiyyətin keyfiyyətlə əvəz olunması üçün nə etmək lazımdır? Qərbdə elmin inkişafının misalında Azərbaycan elmi üçün inkişaf yolunu təsvir edə bilərsiniz?

    - Maliyyələşdirilmədən başlayaq, dövlət maliyyələşdirməsi adekvat olmalıdır, çox şükür, bizim dövlətin imkanları var. Dövlət fundamental elmləri və prioritet istiqamətləri maliyyələşdirməlidir. Amma, əlbəttə ki, təkcə dövlətlə olmaz, müxtəlif növ həvəsləndirmələr və imtiyazlarda dövlət böyük şirkətlərin bu işə cəlb olunmasına şərait yaratmalıdır. 

Начнем с финансирования, государственное финансирование должно быть адекватным,

благо, у нашего государства средства есть. Государство должно финансировать Tətbiqi elmlər isə mümkün maliyyələşdirmə yollarının axtarışında özləri fəal olmalıdır.

    Elmin idarə olunması, kadr siyasəti səmərəli olmalıdır, amma ilk növbədə siyasi iradə nümayiş olunmalıdır, təəssüf ki, hələlik bu yoxdur.

    Nəhayət, təhsil sistemində onsuz da pis olan vəziyyəti daha da korlayan islahat imitasiyasına son qoyulmalıdır. Məsələn, Sinqapurda və ya Qatarda (hazırda Nazarbayev də Qazaxıstanda bunu edir) konkret təhsil modeli götürərək (daha yaxşı olar ki, ən qabaqcıl olanı, yəni Amerika təhsil modelini), onu tədqiq etməyə başlamaq və milli xüsusiyyətlər haqqında nağıllarla nə özümüzü, nə də başqalarını yormamaq yaxşı olardı. Ali məktəb tələbəsi kitab oxumağa başlamalıdır. Ümumiyyətlə, Amerika kəşf etmək lazım deyil, onun qabaqcıl təcrübəsini mənimsəmək lazımdır, onda uğurlar da başlayar.

    Siyasi iradə olsa, bu, yerinə yetirilməsi tamamilə mümkün olan vəzifədir. Birinci respublika zamanı (1918-20) heç bir şey olmadan ilk universitet yaradıldı. İlk ali təhsil müəssisəsini yaratmaq üçün Razumovski başda olmaqla, məşhur Rusiya professorlarını dəvət etməkdən çəkinmədilər.

     1992-ci ildə də siyasi iradə sayəsində ali məktəblərə tələbə qəbulu metodunun dəyişdiyini yaxşı xatırlayırıq. Bu sistemin tərəfdarı olmasam da, məhz o, bizim təhsil sistemini korrupsiya qarşısında kollapsdan və məhvdən xilas etdi. -26В-