Baş Prokurorluq senzor rolunda?

Son günlərdə Baş Prokurorluq ard-arda bir neçə dəfə media subyektlərinin nümayəndələrinə  və sosial şəbəkə istifadəçilərinə xəbərdarlıq edib.

Prokurorluğun mətbuat xidmətinin bununla bağlı son məlumatında deyilir ki, "aparılan monitorinqlərlə müəyyən edilib ki,  mediada informasiyanın dərc olunması zamanı bəzi hallarda "Media haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununun 14.1.11-ci maddəsinin tələbləri, yəni faktların və hadisələrin qərəzsiz və obyektiv təqdim olunması, birtərəfliliyə yol verilməməsi haqqında tələblərə riayət olunmayıb".

Məlumatda deyilir ki, Səxavət Məmmədov, Rövşən Məmmədov, Zülfüqar Ələsgərov, Elgün Rəhimov, Füzuli Qəhramanı, Zeynal Baxşiyev və Ruslan İzzətliyə "Prokurorluq haqqında" Qanunun 22-ci maddəsinə əsasən gələcəkdə bu kimi neqativ hallara yol verməmələri ilə bağlı xəbərdarlıq edilib.

Bundan əvvəl isə, daha dəqiq iyulun 27-də  Baş Prokurorluq tərəfindən sosial media istifadəçiləri “jamaz.info” saytının rəhbəri İbişbəyli Fikrət Fərəməz oğlu, “miq.az” saytının rəhbəri Alışov Aqil Balabəy oğlu, Şirvan şəhər sakini İsmayıl Elçin Xankərəm oğlu, Lənkəran rayon sakini Cabbarlı Əli Allahverdi oğlu və Xaçmaz rayon sakini Fətəliyeva Nuranə Etibar qızına “Prokurorluq haqqında” Qanunun 22-ci maddəsinə əsasən gələcəkdə bu kimi neqativ hallara yol verməmələri ilə bağlı xəbərdarlıq edilmişdi.

Bundan başqa, Şahmuradov Tofiq Təhmuraz oğlunun barəsində İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 388-1.1.1-ci maddəsi ilə inzibati xəta haqqında iş üzrə icraat başlanaraq Nizami rayon Məhkəməsinin qərarı ilə 1 ay müddətinə inzibati həbs tənbehi seçilib.

Baş Prokurorluğun belə bir səlahiyyəti varmı? Qanunlar buna imkan verirmi?

Media Hüququ Qrupunun rəhbəri Xalid Ağəliyev ASTNA-nın bu və digər suallarını cavablandırır.

* * *

Sual: Xalid bəy, Baş prokurorluğun jurnalistlərə, mediaya və sosial şəbəkə istifadəçilərinə xəbərdarlıq etmək səlahiyyəti varmı?

Cavab: Prokurorluq geniş səlahiyyətlərə malik qurumdur, o, qanunla nəzərdə tutulduğu hallarda və qaydada qanunların icra və tətbiq olunmasına nəzarət edir. Mediaya işə gəlincə, Baş Prokurorluq yayılmış konkret yazılarda getmiş məlumatların doğru olub-olmadığını araşdırmağa borcludur, belə durumlarda həmin məzmunların müəlliflərindən nəyi isə soruşmaq səlahiyyətinə əlbəttə ki, malikdir. Ancaq media, mətbuat spesifik sahədir. Prokurorluq öz fəaliyyətində ictimai maraqları qoruyur, həmin maraqlardan çıxış edir. Medianın funksiyası da əslində ciddi fərqli deyil, jurnalistlərin üzərinə düşən vəzifə, jurnalist fəaliyyətinin cəmiyyətə verdiyi fayda, prokurorluq da daxil olmaqla ayrı-ayrı dövlət qurumlarının yerinə yetirdikləri vəzifələrdən az önəmli hesab edilməməlidir. Bu baxımdan, media, jurnalistlərlə davranış həssas yanaşma tələb edir. Bəli, qanunvericiliyə görə, prokurorluğun qanun pozuntularından çəkindirmək məqsədi ilə vətəndaşa və ya vəzifəli şəxsə rəsmi xəbərdarlıq edə bilər. Ancaq bu müddəaya maksimum dar mənada yanaşılmalıdır. Jurnalistin peşə fəaliyyətinin məzmunu elədir ki, onun hər hansı pozuntuya yol verib-vermədiyi məhkəmə qaydasında aydınlaşdırılmalıdır. Prokurorluq və ya başqa bir qurum, şəxs necə bilə bilər ki, jurnalistin yaydığı böhtan və ya təhqirdir? Bəlkə təhqir olduğu ehtimal edilən məzmunu, həmin məzmunun yönəldiyi şəxs məmnunluqla qəbul edəcək? Yaxud, hansısa sirr olsun. Məzmun sirdirsə, bunun hesabını da onu qorumağa məsul subyekt verməlidir. Ümumiləşdirsək, jurnalistlərə yazılarına, yazacaqlarına görə xəbərdarlıq etmək ifadə azadlığı hüququ baxımından yol verilən deyil. Konstitusiyamız senzuranı qadağan edir. Belə xəbərdarlıqlar Konstitusiyanın bu norması ilə qətiyyən bir araya sığmır. Jurnalistləri yazılarına görə dövlət qurumlarına çağıraraq qapalı şəkildə sorğu-sual etmək, həm həmin, həm də digər jurnalistlərin gözünü qorxudur, onları senzuraya zorlayır.

Sual: Qanunlar bu barədə nə deyir? Baş prokurorluğun bu tipli məlumatlarında Media haqqında qanuna, informasiya informasiyalaşdırma haqqında qanuna, prokurorluq haqqında qanun, inzibati xətalar məcəlləsinə istinad etdiyini görürük. Belə çıxır ki, bu qanunların hamısında medianı tənzimləyən müddəalar var?

Cavab: Son 5 ildə qanunvericiliyə medianı təsirləndirən xeyli dəyişikliklər edilib. İlk adddımda “İnformasiya, informasiyanın mühafizəsi və informasiyalaşdırma haqqında” qanuna dəyişiklik edildi. Həmin dəyişiklik hansı informasiyanı yaymaq olar, hansını olmaz, məzmunda idi. Paralel olaraq, İnzibati Xətalar Məcəlləsinə həmin qanuna edilən dəyişiklikləri pozmağa görə, məsuliyyət nəzərdə tutan müddəalar əlavə edildi. Hər iki dəyişiklik ifadə azadlığı hüququna geniş, özbaşına, qeyri-mütənasib müdaxilə imkanları yaradır. Həmin müddəalar nə ölkə Konstitusiyasına, nə də Avropa Konvensiyasının 10-cu maddəsinin müddəalarına uyğundur. Prokurorluq haqda qanunun mediaya, jurnalistlərə tətbiq edilən müddəasına gəldikdə, həmin müddəa prokurorluğa qanun pozuntularından çəkindirmək məqsədi ilə vətəndaşa və ya vəzifəli şəxsə rəsmi xəbərdarlıq etmək kimi səlahiyyət verir. Jurnalistlərə tətbiq edildiyində kifayət qədər yayğın, qüsurlu görünən müddəadır. Orda “qanun pozuntusundan çəkindirmək” kimi müxtəlif cür yozula, fərqli tətbiq edilə biləcək ifadə işlədilir. Qanun pozuntusundan söhbət gedirsə, bunun məsuliyyəti də var, inzibati, mülki və ya cinayət məsuliyyəti ola bilər və onu məhkəmələr tətbiq etməlidir. Bu müddəanın işığında jurnalistlərə xəbərdarlıq institutu təsis etmək, Konstitusiya, ölkəmizin tərəfdar çıxdığı müqavilələrlə, ümumilikdə, media azadlığı ilə bir araya sığmır. “Media haqqında” yeni qanuna gəldikdə, onun məzmunu haqda geniş bəhs etməyə lüzum yoxdur, bu yaxınlarda Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası bildirdi ki, “Bir Avropa ölkəsində belə bir qanun tətbiq edilməməlidir”. Ümumən, təəssüflər olsun ki, son 5-6 ildə olduqca mürtəce media qanunvericiliyi formalaşdırılıb və toplum, ölkəmiz bunun acılarını çox çəkəcək.   

Sual: Baş prokuroluğun xəbərdarlıqla bağlı məlumatında adı çəkilən şəxslərdən hansıların media nümayəndəsi, hansıların sosial şəbəkə istifadəçisi olduğu açıqlanmır. Bu da onu deməyə əsas verirmi ki, Media haqqında qanun qəbul olunmamışdan əvvəl deyilən “bu qanun bütün sosial şəbəkələri və onun istifadəçilərini də nəzərdə tutur” fikri təsdiqini tapır?

Cavab: Bizim yeni media qanunumuza söykənib, sanksiyalar tətbiq etmək, necə deyələr, olsa-olsa “günü yol verməkdir”. Çünki bu qanun nə Konstitusiyamızın, nə də ölkəmizin qoşulduğu beynəlxalq razılaşmaların ifadə azadlığı ilə bağlı müddəalarına uyğun deyil. Hökumətin bütün medianı təsir altında saxlamaq siyasəti heç kimə sirr deyil. Bu, yeni qanunun bütün müddəalarından da aydın görünür. Mən ümid edirəm ki, məhkəmələrimiz bu mübahisələrə ədalətli qiymət verəcək və yanlış praktikanı aradan qaldıran qərarlar qəbul edəcək. Bu, baş verməsə, belə mübahisələr Avropa Məhkəməsində gərəkli qiymətini alacaq. 

Sual: Baş prokurorluğun ard-arda bu formada xəbərdarlıqlar etməsi nəylə əlaqədar ola bilər? Bu nəyin xəbərçisidir?

Qanunla qorunan məzmunların yayılmasının önlənməsinin vacibliyini də vurğulamaqla, qeyd etmək lazımdır ki, insanların sərbəst danışmaq, düşüncələrini başqaları ilə bölüşmək azadlığına sərt müdaxilələr yaxşı heç nə vəd etmir. Bütün pisliklərin mayasında insanları danışmaqdan, müzakirə imkanından məhrum etmənin payı var. İnsanları sıxmaq, davamlı çək-çevir etmək, onları öz düşüncələrini bir çərçivəyə salmağa zorlamaqdan pozitiv nəticələr gözləmək yersizdir. Son illərdə sezilən tendensiya budur ki, hökumət az-çox müstəqil olan internet mediasını da digər asılı medialar kimi mümkün qədər kontrol altında tutmağa çalışır. Xəbərdarlıq silsiləsi bu niyyətin ifadəsi ola bilər.   

Sual: Bu kimi halların qarşısını almaq üçün nə etmək lazımdır?

Cavab: İfadə, mətbuat azadlığı demokratiya quruculuğunun künc daşı sayılır, bu azadlıq olmadıqca, inşa etdiyimiz divarların hamısı ya tez, ye gec qüsurları, yöndəmsizliyi ilə qarşımıza çıxacaq. Qeyd etdiyiniz hallar bilavasitə ifadə, media azadlığı üçün zərərlidir. Jurnalist fəaliyyəti, məlumat toplama, ötürmə azadlığı təkcə dövlət qurumlarının, rəsmilərinin, ayrı-ayrı şəxslərin könüllü verdikləri məlumatları yaymaqla məhdudlaşdırıla bilməz. Dövlət qurumları jurnalistlərlə, sosial şəbəkə istifadəçiləri ilə belə davranışlardan çəkinməli, yanlış praktikanı dəyişməlidir.