Böhrandan çıxmaq üçün real iqtisadiyyatı dəstəkləmək lazımdır

***

-Toğrul bəy, "Fitch Ratings" beynəlxalq reytinq agentliyi Azərbaycanın xarici və yerli valyutada emitentin uzunmüddətli defolt reytinqinin (IDR) "BB+" səviyyəsində təsdiq edib, reytinq üzrə proqnozu isə "stabil"dən "mənfi"yə dəyişib. Bu nə deməkdir? Hazırki reytinq Azərbaycanın iqtisadi-sosial həyatı üçün nə vəd edir?

-Əvvəlcə onu demək lazımdır ki, “Fitch” Azərbaycan iqtisadiyyatının deyil, Azərbaycanın müvafiq öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə dair reytinqi verir. Sadəcə olaraq, bu reytinqlə “Fitch” göstərir ki, Azərbaycanda problemlər var. Yəni reytinqin neqativə dəyişdirilməsi o deməkdir ki, əgər yaxın gələcəkdə indiki vəziyyət dəyişməsə, Azərbaycanın öhdəlikləri yerinə yetirməsi imkanı azalacaq. Çünki “Fitch” qeyd edir ki, Azərbaycana bu böhran iki istiqamətdə problem yaradır. Birincisi, koronavirusla əlaqədar pandemiya dövründə yaşanan böhran, ikincisi isə dünya bazarında neftin qiyməti. Birinci problem qlobal problemdir. Bütün ölkələr pandemiyadan sonra özlərini bərpa edə bilərlər. Ikinci məsələ isə bizdən asılı deyil. Bu məsələdə faktiki olaraq biz kimdənsə asılı vəziyyətdəyik. Nəticə etibarı ilə, əgər birincini özümüz proqnozlaşdıra və müəyyən edib vəziyyətdən çıxa biləriksə, ikinci məsələni biz heç bir halda proqnozlaşdıra bilmirik. Çünki bunun üçün dünya iqtisadiyyatının bərpası lazımdır. Müvafiq olaraq gəlirlərin azalması müşahidə olunacaq. Gəlirlərin azalması nəticəsində bəzi öhdəlklərin artması proqnozlaşdırılır. Ona görə bizim investisiya mövqeyimiz də azala bilər.

-Agentliyin ekspertlərinin fikrincə, 2020-ci ildə ÜDM 4.8% azalacaq, halbuki əvvəllər Fitch artımı 2,2%, Azərbaycan hökuməti isə 3% proqnozlaşdırırdı, bu isə indiki şəraitdə mümkün deyil. belə çıxır ki, Azərbaycan hökuməti 2020-ci il üçün qarşısına qoyduğu məqsədləri həyata keçirə bilməyəcək? Agentlik dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin enməsini və koronavirus COVID-19-un yayılmasının qarşısını almaq üçün görülən tədbirləri əsas gətirərək 2020-ci ildə Azərbaycanda iqtisadi fəallığın azalmasına səbəb olacağını bildirir. Yəni, Azərbaycan bu ili kəsirlə başa vuracaq?

-Məsələ ondan ibarətdir ki, “Fitch” 2020-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının 4,8 faiz, BVF isə 2,2 faiz azalacağını yazıb. “Fitch” sadəcə olaraq maksimumu götürüb. Iqtisadiyyatın azalacağı bəllidir və bu əsasən bizim neftdən asılılığımızla bağlıdır. Çünki “Fitch” də qeyd edir ki, bizim ixracatımız 90 faiz, dövlət gəlirlərinin üçdə ikisi, ÜDM-nin böyük hissəsi neftdən asılıdır. Azərbaycan hökuməti bu il üçün sosial öhdəliklərini yerinə yetirə biləcək. Bunun üçün heç bir problem yoxdur. Sadəcə biz artıq görürük ki, Dövlət Neft Fondu ilin sonuna kimi öz gəlir proqnozlarını yerinə yetirə bilməyəcək. Ümumi olaraq dövlət büdcəsinin gəlirləri, yəni icmal büdcənin gəlirləri azalacaq. Manatın da indiki səviyyədə saxlanılmasına vəsait xərclənəcək. Eyni zamanda “Fitch” qeyd edir ki, Azərbaycan hökumətinin bu problemi necə həll edəcəyi bəlli deyil. Çünki Azərbaycan hökuməti bəlli bir siyasət yürütmədiyindən onun addımlarını əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Nəticə etibarı ilə iqtisadiyyat müəyyən problemlərlə üzləşəcək. Ola bilər ki, Dövlət Neft Fondu öhdəiklərini yerinə yetirmək üçün öz aktivlərinə müraciət etsin. Ilin sonunda Dövlət Neft Fondu ilə yanaşı, Azərbaycanın tədiyyə balansında da kəsirlər olacaq.  Çünki bizim tədiyyə balansımızın profisiti yalnız neft ixracatı hesabına baş verir. Indi neft ixracatının fiziki həcmi və gəlirləri azalacaq. Nəticə etibarı ilə tədiyyə balansı kəsirlə olacaq. Yəni ölkəyə gələn valyuta ölkədən çıxan valyutadan az olacaq.

-Agentlik manatın məzənnəsinə toxunub və deyib ki, hökumət manatın məzənnəsini inadkarlıqla 1,7 manat həddində saxlayır. Bu da həddən artıq baha başa gəlir və dayanıqlı deyil. Yəni deməli agentlik də hesab edir ki, devalvasiya qaçılmazdır?

-Agentlik hesab edir ki, əgər məzənnə müvafiq səviyyədə qalsa, Dövlət Neft Fondunun gəlirləri həm dollar, həm manat hesabı ilə azalacaq. Müvafiq olaraq tələbatı yerinə yetirmək üçün onlar öz aktivlərinə məcbur olaraq müraciət edə bilərlər. Hətta qeyd edir ki, bu ilin əvvəlindən onlar artıq proqnozlaşdırılan valyutanın böyük hissəsini satıblar və biz rəsmi məlumatlardan bilirik ki, məhz bunun hesabına dövlət büdcəsində 2,5 milyard manatlıq profisit yaranıb. İndiki halda dollara tələbatın azalması bir sıra digər amillər ilə bağlıdır: koronavirus pandemiyası, bankların iş vaxtının azaldılması, əhalidə manat kütləsinin azalması kimi məsələlər var. Bunların nəticəsində cari vəziyyət yaranıb. Indi iqtisadi proseslər bərpa olunsa və neftin qiyməti aşağı səviyyədə qalsa o zaman yenidən valyutaya artmış tələb ilə rastlaşacağıq. O zaman devalvasiyaya getmək müəyyən qədər daha yaxşı addım olacaq, nəinki valyuta ehtiyaclarını xərcləmək. Əks halda ya Mərkəzi Bank, ya da Dövlət Neft Fondu öz ehtiyyatlarını xərcləməyə məcbur olacaq.

-Agentliyin təhlükə kimi xəbərdarlıq etdiyi tendensiyalardan qaçmaq üçün, eyni zamanda bu vəziyyətdən çıxmaq üçün hökumət hansı addımları atmalıdır? Nə etmək olar ki, dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi, eləcə də COVİD-19-un yaratdığı böhrandan Azərbaycan iqtisadiyyatı üzüağ çıxsın? Eləcə də xarici şoklar Azərbaycan iqtisadiyyatını mümkün qədər az riskə məruz qoysun?

-Bununla bağlı müvafiq addımlar 2015-ci ildə atılmalı idi. Amma o vaxt atılmadı. 2015-2016-cı illərdə müəyyən cəhdlər var idi. Amma reallıqda bu addımlar görünmürdü. Indiki halda real iqtisadiyyata dəstək olmalıdır. Hökumət 1,5 milyard manat kredit siyasətini təsdiqləyib. Bu kredit siyasətinin necə və hansı mexanizmlərlə həyata keçiriləcəyi hələlik bəlli deyil.  Başqa tərəfdən, iqtisadiyyatın bir çox sahələrində problemlər var. Amma həmin sahələr müəyyən dəstək almayacaq. Baxmayaraq ki,onlar da indiki böhran vəziyyətində işləmirlər. Belə məqamlar var. Nəticə etibarı ilə iqtisadiyyat çox ciddi problemlərlə üzbəüz qalıb. Indiki halda hökumət börandan çıxmaq üçün maksimum cəhətdən öz resurslarından istifadə edə bilər. Yəni misal üçün, kredit siyasətini genişləndirə bilər. Hətta təsdiqlənmiş kreditlərin 15 faizlə ödəniləcəyini elan edib.  Bu çox yüksək faizdir. Fikrimcə, kreditin faizi azaldılmalıdır. Onun yarısını dövlətin subsidiyalaşdıracağı deyilsə də ikili hesablama lazımsızdır. Elə əvvəlcədən ucuz kreditlər təqdim olunsaydı, cəmiyyətdə müəyyən qədər inkişafa stimul yaranardı. Doğrudur ki, bu vəsaitlərin səmərəsiz istifadəsi də mümkündür. Daha yaxşı olardı ki, ünvanlı və ya məqsədli kreditlər verilsin. Eyni zamanda hər bir sistemdə, hökumətin atdığı hər bir addımda  şəffaflıq təmin olunmalıdır. Bu hələ ki, müşahidə olunmur. Hökumət eyni zamanda öz sifarişlərində və dövlət satınalmalarında maksimum iştirakçılığı təmin etməlidir. Yəni 4 milyard manat olan investisiya xərclərində şəffaflıq artırılmalıdır. Maksimum şəffaflıqla yanaşı maksimum iştirakçılıq da olmalıdır ki, iqtisadi sahələr böhrandan çıxa və bərpa oluna bilsin. Bundan sonrakı dövrdə, post pandemiya dövründə ölkənin bir çox gəlirlərdən (ictimai iaşə və mehmanxana sektorundakı itkilər) məhrum olmasını gözə alaraq bir sıra addımlar atılmalıdır. Bu sektoru qaldırmaq, həmin sektorda çalışan 150-200 min insanın çalışdığını nəzərə alaraq daxili turizmin inkişafına təkan verilməlidir. Müvafiq nəqliyyat sisteminin stimullaşdırılması, turizm şirkətlərinin stimullaşdırılması, müvafiq güzəştlərin nəzərdə tutulması kimi kompleks siyasət həyata keçirilməlidir. Bu kompleks siyasət eyni zamanda ayrıca sahələrə ünvanlı kömək həyata keçirməlidir, həm də elə edilməlidir ki, Azərbaycan üçün strateji vacib olan heç bir sahə kənarda qalmasın. Bir çox hallarda neft sənayesi və ona yaxın sahələr olan maliyyə sahəsi, sığorta sahəsi daha çox dəstəklənir, amma real iqtisadiyyatın digər sahələri isə dəstəksiz qalır. Bunun qarşısı alınmalıdır. Bunun üçün isə əlbəttə ki, kompleks siyasət yürüdülməlidir. Və ölkənin investisiya siyasəti məhz bununla bağlı olmalıdır. Hansısa binaların tikilməsi ilə və ya eyni yolların bir neçə dəfə təmiri ilə, iqtisadi məna daşımayan əlavə yolların tikilməsi ilə yox, investisiya siyasətinin iqtisadi siyasət ilə birləşməsi kimi addımlar atılmalıdır. Və cəmiyyətə vahid kompleks siyasət kimi təqdim olunmalıdır.