Dnestryanı sakinləri sanksiyaların mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu başa düşmürlər

* * *

Cənab Kuzmin, hazırda Dnestryanıda siyasi və sosial-psixoloji vəziyyət necədir? Dnestryanı əhalisi  Rusiyanın Ukrayna ilə müharibəsi barədə nə düşünür? Onlar Ukraynaya qarşı Rusiyanın təcavüzünü pisləyirlərmi, yoxsa haqq verirlər?

İri yerli KİV və Dnestryanı hakimiyyəti bu vəziyyətdə neytrallığı saxlamağa çalışırlar. Aparıcı media Ukraynada hərbi əməliyyatlar barədə məlumat vermir. Yalnız sakinlərin və hakimiyyətin qaçqınlara necə kömək etməsi barədə yazırlar və videoçarxlar çəkirlər. Hakimiyyət isə baş verənləri "vəziyyət" və ya "hadisələr" adlandıraraq həmin qaçqanlara yardım etməyə çalışır.  Sosial-psixoloji vəziyyət çox mübahisəlidir. Bir tərəfdən Dnestryanı Rusiyapərəst bölgədir. Əlbəttə, burada yaşayanların çoxu Rusiyanın hərəkətlərini dəstəkləyir, sadəcə, ona görə ki Rusiyanı dəstəkləmək bir ənənədir. Məsələn, martın 6-da Tiraspolun mərkəzində Putin, Şoyqu və RF ordusuna dəstəklə bağlı hakimiyyətlə razılaşdırılmamış mitinq keçirilib. Baxmayaraq ki, hakimiyyət (DMR DİN) vətəndaşları mitinqə gəlməməyə çağırıb.  Başa düşdüyüm qədərilə, mitinqə Viber-də yerli müxalifətyönlü ictimai birlik təşəbbüs göstərib və Dnestryanı Kommunist Partiyası tərəfindən dəstəklənib. Əsasən yaşlı adamları,  həmin kommunist partiyasının elektoratını cəlb edib, əslində, mənim hisslərimə görə, əhalinin geniş dəstəyini qazanmayıb (Dnestryanıda siyasət sahəsində demək olar ki, açıq sosioloji araşdırmalar aparılmır, ona görə də hisslərimi məlumatlarla möhkəmləndirə bilmirəm).

Eyni zamanda, bir həftə öncə bəzi vətəndaşlar mağazalarda ilkin tələbat mallarını aktiv şəkildə almağa başladılar: məsələn, duz və bitki yağı. Gördüyüm qədərilə qıtlıq yoxdur. Onun yerini tez doldurdular, amma belə ajiotaj faktının özü də əhalinin bir hissəsinin ovqatı haqda çox şey deyir.

Eyni zamanda, Rusiyanın Ukraynada törətdiklərini dəstəkləməyənlər də var. Məsələn, fevralın 28-də Tiraspol meydanında "Müharibəyə yox!" plakatları ilə 2 təkbaşına piket keçirilib. Onların iştirakçıları 20-25 yaşlı qızlardır. Söhbət zamanı onlardan biri deyib ki, 30-35-ə yaxın adam onun plakatına reaksiya verib, onlardan yalnız 4 reaksiyanı birmənalı olaraq neqativ adlandırmaq olar.

Hazırda nə qədər adamın Rusiyanın hərəkətlərini dəstəklədiyini, Ukraynanı nə qədər adamın dəstəklədiyini və nə qədər adamın baş verənləri anlamadığını demək çox çətindir. Yenə də deyim ki, bizdə bu mövzular üzrə sorğular aparılmır və konkret nəsə demək çox çətindir. Ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, əksəriyyət Rusiyanın tərəfindədir (şərti olaraq 60%), qalanlar isə ya Ukraynanın tərəfindədir, ya da baş verənləri, sadəcə, anlamır və anlamağa hazır deyil (məsələn, bəzi tanışlarım bu vəziyyətdə həm Rusiyanı, həm də Ukraynanı "pis" hesab edirlər və beləliklə, heç kimin tərəfini tutmamağa çalışırlar). Eyni zamanda, 35-40 yaşdan bir ayırıcı kimi istifadə edərdim: adam nə qədər gəncdirsə, bir o qədər Ukraynanı dəstəkləyəcək və əksinə, nə qədər yaşlıdırsa, Rusiyaya rəğbətinin olması ehtimalı bir o qədər böyükdür.

Qərb Ukrayna ilə müharibəyə görə Rusiyaya qarşı dəfələrlə siyasi və iqtisadi sanksiyalar tətbiq edib. Bu sanksiyalar nəticəsində Rusiya rublunun dəyəri düşür, inflyasiya isə artır. Əlbəttə, bütün bunlar Rusiyanın himayəsi altında olan tanınmamış respublikalara mənfi təsir göstərir və bu, davam edəcək. Dnestr sakinləri baş verənləri necə qiymətləndirirlər? Onlar sosial vəziyyətin pisləşməsindən narazıdırlarmı? Başqa sözlə desək, qeyri-qənaətbəxşlik varmı?

Mən deməzdim ki, Dnestryanı sakinləri, ümumiyyətlə, sanksiyaların mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu və onların Rusiyaya necə təsir edəcəyini başa düşürlər. Sanksiyalar "pis" bir şeydir. Bu, "Rusiyaya qarşı iqtisadi müharibədir”.Çox şübhə edirəm ki, Dnestryanının orta statistik sakini başa düşür ki, Tayvan Rusiyaya çiplər verməkdən imtina edib, nəticədə Rusiyanın "Elbrus" prosessorlarının buraxılışı dayandırılacaq, xarici texnika çatışmazlığının yerini özününkü ilə doldurmaq çətin olacaq ki, bu da mühüm sahələrin inkişafında çətinliklər yaradacaq və ümumilikdə gələcəkdə iqtisadi geriləmələri dərinləşdirəcək.  Bu isə artıq Rusiya rublunun zəifləməsilə nəticələnə bilər. Bu zəncirləri adamlar qurmurlar. Daha sadə şeylərdən, məsələn, dünya Qərb brendlərinin Rusiya ilə işləməkdən kütləvi şəkildə imtina etməsindən danışsaq, bu, bizdə hiss olunmur. VİSA və MasterCard kartları bizdə artıq bir neçə ildir ki, işləmir. 

Fikrimcə, təsir göstərə biləcək minimum üç mühüm şey var: məhsulların qiymətləri, Rusiya pensiyaları və pul köçürmələrini əldə etmək imkanı. Pul köçürmələrilə hər şey bu günə qədər qaydasındadır. Məhsulları yavaş-yavaş bahalaşdırmağa başlayırlar. Ən azı Ukrayna ərazisilə gətirdiklərini. Rusiya pensiyalarını almaq daha sərfəlidir, nəinki Dnestryanı (Dnestryanıda təxminən 220 min Rusiya vətəndaşı yaşayır; onların hamısı pensiyaçı deyil, Rusiya pensiyasını nə qədər adamın aldığını dəqiq deyə bilmərəm,  lakin haradasa gözümə 30 min rəqəmi dəymişdi, səhv etmirəmsə). Rusiya rublunun düşməsilə ilk növbədə bəzi pensiyaçıların gəlirləri düşüb. Odur ki, DMR prezidenti Vadim Krasnoselski Ali Sovetə (Dnestryanı parlamenti) baxılmaq üçün qanun layihəsi təqdim edib. Ona əsasən, rublun düşməsilə əlaqədar pensiyaçıların pul itkiləri DMR büdcəsindən ödəniləcək: "Dnestryanı vətəndaşlığı olan, Rusiya pensiyasını alan pensiyaçılara DMR Sosial Sığorta Fondundan əlavələri ödəməyə başlayacaqlar. Əlavə ödənişlərin məbləği elə olacaq ki,  Rusiya pensiyasının həcmi Dnestryanıda konkret alıcıya təyin edilmiş pensiyadan aşağı olmasın",- teleqram- kanalda Vadim Krasnoselskinin məlumatında deyilir. Bizim hakimiyyət neytrallığını və əhalinin sakitliyini saxlamağa çalışır: vəziyyət barədə məlumat vermirlər, iqtisadiyyatda dəyişikliklər aparır, adamların emosiyalara qapılaraq aldıqları malların yerini doldurmağa,  pensiyaların ən azı bir hissəsini Rusiya rublu ilə ödəməyə çalışırlar. Eyni zamanda, münaqişənin başlanmasından çox az vaxt keçib. Deməzdim ki, sosial vəziyyətin pisləşməsi nəzərəçarpacaq dərəcədə, narazı kütlənin yaranmasına səbəb olacaq qədər aydın hiss olunur. Başqa sözlə desək, hələlik sosial-iqtisadi vəziyyətdən narazılığın artdığını görmürəm.

Moldova prezidenti Maya Sandu Rusiyanı qoşunlarını Dnestryanıdan çıxarmağa çağırıb. Bundan əlavə, Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) Rusiya Federasiyasının Moldova ərazisinin bir hissəsini – Dnestryanını işğal etdiyini tanıyıb. Orada bu xəbərlərə reaksiya necədir? Onlar Moldova prezidentinin fikrinə necə reaksiya verirlər? Dnestryanı sakinləri Rusiya qoşunlarının çıxarılması istəyirlərmi?

Yerli və/və ya Rusiya mediasından başqa digər xəbər gündəmini də aktiv izləyən bəzi adamlar üçün bu, narahatlıq doğurub. Bəziləri buna çox laqeyd yanaşıb. Baxmayaraq ki, AŞPA-nın qətnaməsini “millətçi qırğıların DMR-ə hərbi hücuma açıq təhriki” (DMR Ali Sovetinin deputatı A.Safonov) və “5+2 danışıqlar formatının dağıdılması üçün ərizə” adlandıranlar da var, bütün bunları formallıq kimi qəbul edənlər daha çox görünür.

Kişinyovlu politoloq A.Korinenko deyir ki, “bu qərarın nəticəsi olmayacaq”. DMR XİN-in keçmiş rəhbəri V.Yastrebçak deyir ki, dəhşətli bir şey gözləməyə dəyməz. O, qətnaməni formallıq adlandırır və “real olara siyasətlə məşğul olanlardan” da ona eyni münasibət olacağına ümid edir. MR keçmiş reinteqrasiya naziri A.Flyanke də onu “sadəcə bəyannamə” adlandırır. Moldovanın BMT və Avropa Şurasındakı keçmiş nümayəndəsi A.Tulbure də mühüm təsirinə inanmır. DMR XİN-in bəyanatında qətnamə “praktiki perspektivi olmayan” adlandırılıb. MR Xarici İşlər və Avropa İnteqrasiya Naziliyinin rəhbəri N.Popesku bunu təmkinlə “[...] ölkələri parlamentarilərinin rəyi” kimi xarakterizə edib və dialoqun vacibliyini bəyan edərək bunu “yeganə yol” adlandırıb. M.Sandu və V.Krasnoselski də eyni şəkildə danışıqların yüksək əhəmiyyətini ifadə ediblər (o fərqlə ki, Sandu “rus qoşunlarının çıxarılması” haqda deyib, Krasnoselski isə 1992-ci ildə qan tökülməsini  məhz Rusiya sülhməramlılarının dayandırdığını xatırladıb” -  NP yazır).

Rusiya qoşunlarının çıxarılması ilə bağlı Moldova prezidentinin fikrinə bizim hakimiyyət adətən eyni şəkildə reaksiya verir: deyirlər ki, bu, təhlükəsizliyi pozur. Bu, Dnestrin iki sahili arasında uzun müddət davam edən siyasi münasibətlər praktikasıdır və xanım Sandunun bu bəyanatı heç bir yenilik gətirməyib. Bu, Moldovada adi diskursun bir hissəsidir və Dnestryanı hakimiyyətinin buna reaksiyası adi və gözləniləndir. Dnestryanı sakinləri rus hərbçilərin çıxmasını istəyirlər, ya istəmirlər, bunu demək çox çətindir. Başa düşün ki,    Dnestryanı Rusiyapərəst regiondur. Bizdə Rusiya bayrağı dövlət bayrağına bərabərdir. DMR-in Cinayət Məcəlləsində 278-3-cü maddə var, bu, "DMR-də Rusiya Federasiyası sülhməramlı missiyasının müsbət rolunun inkar edilməsi" adlanır. Bizdə Rusiya və sovet hərbçilərinin abidələri var. Çağdaş Dnestryanı üçün ən mühüm tarixi hadisə 1992-ci ildə Moldova ilə münaqişədir, onu durduran Rusiya hərbçiləri isə bu münaqişənin qəhrəmanlarıdır. Bundan əlavə, Rusiya hərbçilərini sırf "ruslar" kimi qəbul etmək çox çətindir, çünki orada Rusiya vətəndaşlığı olan Dnestryanı sakinləri də xidmət edirlər. Bütün sadalananların fonunda əhalinin az-çox əhəmiyyətli hissəsinin Rusiya hərbçilərini çıxmasına tərəfdar olduğunu təsəvvür etmək çox çətindir. Düşünmürəm ki, belə adamlar 10%-dən çox olacaq, amma yenə təkrar edirəm ki, bizdə sosioloji məlumatlar yoxdur və bu rəqəmə yumşaq desək, müəyyən qədər skeptik yanaşmaq lazımdır.

Bilirik ki, Dnestryanı əhalisinin 60%-ni ruslar və ukraynalılar təşkil edir. Əgər indi sorğu və ya referendum olarsa, əksəriyyət nə düşünər? Müstəqilliyi seçmək, Rusiyanın təsiri altında yaşamaq (indiki kimi), Moldova ərazisi olaraq qalmaq (əvvəlki kimi), Rusiyaya və ya Ukraynaya birləşmək?

Bu, çox çətin sualdır. Bir daha təkrar edirəm ki, bu məsələ ilə bağlı aydın və aktual sosioloji məlumatlarımız yoxdur. Biz ancaq təxmin edə bilərik.

Sonuncu dəfə analoji məsələ ilə bağlı referendum 2006-cı ildə keçirilib. Orada yaşlı əhalinin təxminən 80% -i iştirak edib, onların 97% -i DMR-nin müstəqilliyinə və sonradan Rusiyaya birləşməsinə səs verib. Yalnız 3%-dən bir qədər çoxu Moldova ilə birləşmənin tərəfdarı idi.

Həmin vaxtdan 15 ildən çox keçib və indi hansı mənzərənin olduğunu söyləmək olduqca çətindir. Əgər Ukraynadakı müharibədən öncə Dnestryanıda yerli hakimiyyət Moldovaya birləşmək üçün referendum təşkil etsəydi, referendumda iştirak edənlərin 10%-dən çoxunun “lehinə” səs verdiyinə çox şübhə edirəm. Bu, mənim nöqteyi-nəzərimdən maksimumdur (xüsusilə o şəraitdə ki, yaşlı adamlar daha çox Rusiyapərəst əhval-ruhiyyədədir, və dünya praktikasının göstərdiyi kimi, səsvermədə ən çox onlar iştirak edirlər, gənclər nəinki seçkilərə az gedirlər (dünya trendi), hətta daha tez-tez Dnestryanını tərk edirlər (yerli spesifika).

Moldovaya birləşmək məsələsi çox komplekslidir. Təkcə Rusiyanın özü üçün yox, həm də Moldovanın özü üçün, bizim KİV-də haqqında çox danışılan 1992-ci il münaqişəsi, yerli KİV-də danışılan Moldova  obrazı, dil və s. baxımından. Ukraynaya birləşməyə gəlincə, deyə bilərəm ki, hazırda cəmiyyətdə belə bir variant, ümumiyyətlə, nəzərdən keçirilmir və mənə elə gəlir ki, belə variantın tərəfdarları çox az olardı. Hesab edirəm ki, Ukraynada müharibə mənzərəni dəyişəcək (məsələn, Rusiyapərəst vektorun tərəfdarlarının sayını azaldacaq), amma nə qədər güclü olacaq, indi deyə bilmərəm.

Və nəhayət, Rusiya-Ukrayna müharibəsinin nəticələri Dnestryanının taleyinə necə təsir göstərə bilər?

Ssenarilər çox ola bilər. Əlbəttə, kimin və hansı üstünlüklə qalib gələcəyi təsir edəcək. Bu geosiyasi faktor lokal spesifikaya tabedir: elitanın maraqları, iqtisadi-coğrafi xüsusiyyətlər, əhalinin siyasi üstünlükləri, Moldova və Dnestryanının qonşu ölkələrlə və bloklarla münasibətləri və s. İstək olarsa, Dnestryanının 5-10 ildən sonra Moldovanın tərkibinə daxil olacağı barədə ssenarini də düşünmək olar və ya onun Rusiya Federasiyasının tərkib hissəsi olacağı variantı da qeyd etmək olar. Qeyri-müəyyənlik dərəcəsi hələ də yüksəkdir və hər hansı konkret ssenari haqda əminliklə danışmaq hələ tezdir. Lakin martın 19-da axşam vəziyyəti necə təsəvvür etdiyimə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, hərbi planda olmasa da, iqtisadi cəhətdən Rusiya bu müharibəni uduzacaq. Əgər belə olarsa, gələcəkdə Dnestryanı siyasi elitasını çətinliklər gözləyə bilər, çünki Rusiya Federasiyanın timsalında arxa-dayaq daha az etibarlı olacaq. 

Kəmran Mahmudov