Dünya miqyaslı türkoloq: “Azərbaycan xalqının əksəriyyəti yeni bir üçtərəfli sazişin olmasını istəmir”

Turan: Jurnalistlərin repressiyasına qarşı etiraz günündə İstanbulda biz də etiraz aksiyası keçirdik. Azərbaycan müstəqil jurnalistlərin öldürüldüyü, küçə uşaqlarının isə “jurnalist”  adı altında pulun-sərvətin içində  boğulduğu bir yerdir. Siz yarım əsrdən bəri media azadlığını müdafiə edən ziyalı kimi tanınırsınız. Medianın öldürülməsindən sonra “sağlamlaşması” dünyanın ən böyük komediyası  deyilmi?

Kamil Vəli: Mirzə Fətəli Axundzadə təkcə Azərbaycan dramaturgiyasının əsasını qoymayıb, eyni zamanda, bizim ilk mətbu orqanımızın meydana çıxmasında onun böyük rolu olub. Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Fətəli Axundzadədən aldığı yenilikçilik havasını ilk mətbu orqanımızın səhifələrində əks etdirdi.  Bizim düşüncə azadlığımız, fərdi azadlıqlarımız məsələsində Axundzadədən başlayıb Zərdabi, Məmmədquluzadə, Hüseynzadə, Ağaoğlu, Rəsulzadə ilə davam edən  mətbuat ənənəmizin tarixi rolu olub. Əhməd Ağaoğlunun və övladlarının Türkiyə üçün gördüyü işlər bu cümhuriyyətin taleyində unudulmaz izlər qoyub. Mən əminəm ki, Türkiyə Cümhuriyyəti özünün ikinci əsrinə qədəm  qoyarkən Əli bəy Hüseynzadəni bir daha kəşf edəcək. Azərbaycan mətbuatı XX əsrin əvvəllərində özünün intibah dövrünü yaşayıb, onu yaşadanlar isə adını çəkdiyim insanlardır. Biz azad fikirli mətbuatımızdakı mübahisələrin, dünya miqyaslı ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin sayəsində 28 may 1918-ci ildə dünya tarixinin ən demokratik strukturlu dövlətlərindən birini elan edə bilmişdik. Müstəqil dövlətimiz mətbuatın azad şəkildə inkişafı üçün bütün şəraiti yaratmışdı. Təəssüf ki, 27 aprel 1920-ci ildə Rusiya işğalından sonra mətbuatımız öz müstəqilliyini itirdi: Baksovetin himayəsinə verilən “Molla Nəsrəddin” jurnalı öz  funksiyasını yerinə yetirə bilməyəndə Cəlil Məmmədquluzadə az qala dəli vəziyyətinə düşdü. Sonralar çıxan “Kirpi” jurnalı isə “Molla Nəsrəddin”in 1 karikaturası dəyərində belə deyildi. O jurnala illərlə baxmışam, ancaq yadımda qalan 1 yazı da yoxdur. “Kommunist” və ya “Bakinskiy raboçiy” qəzetində hər hansı bir şəxsin tənqid edilməsi o şəxsin fatihəsi kimi olurdu. İndi Daxili İşlər Nazirliyindəki  “bandotdel” kimi idi o qəzetlər. Təsəvvür edin ki, “Kommunist” qəzetinin müxbiri Rəfail Nağıyev, Türkiyə türkologiyasının yaradıcısı, professor Əhməd Cəfəroğlunun barəsində çap etdirdiyi məqalədə onu “vətən xaini” adlandırmışdı. Bu, açıq şəkildə KQB-dən gəlmiş yazı idi. Mənə verdiyiniz bu fürsətdən istifadə edib sovet vaxtının 4 mətbu orqanının adını çəkməliyəm: Anarın baş redaktoru olduğu “Qobustan” dərgisi, Şeyxül-Mühərririn titulunu haqq edən Məmməd İsmayılın çıxardığı “Gənclik” və “Molodost” dərgiləri, Əkrəm Əylislinin “Azərbaycan” və Yusif Səmədoğlunun “Ulduz” dərgisi. Bunların hamısı Azərbaycanın mətbuat tarixində çox önəmli rol oynayıb. Mənə deyə bilərlər ki, sən Anarı həm tənqid edib, həm də tərifləyirsən. Bu, mənim nə qədər obyektiv insan olduğumu sübut edir. Müsbət işləri yada salmamaq subyektivlikdir. Yaltaqlıq, şərəfsizlik başqa şeydir. Hazırda mənim əhəmiyyət verdiyim qələm sahibləri arasında Kəramət Böyükçöl, Aqşin Yenisey var. 1990-cı illərin əvvəllərində xeyli çirkab qəzet-jurnal vardı. “Çeşmə” qəzeti isə  birbaşa “Molla Nəsrəddin” ənənələrindən gəlirdi. Uzun müddət davam edən mübarizədən sonra Azərbaycanda müstəqil mətbuat məhv edildi. Ancaq hər şeyə rəğmən biz bu gün də o dövrdəki mətbuatın havasını tənəffüs  edə bilirik. Məsələn, Şeyxül-Mühərririn Nəcəf Nəcəfovun “Azadlıq” qəzeti, o vaxtkı “Yeni müsavat” qəzeti. Bugünkü “Müsavat”dan danışa bilmərik. Azərbaycan tarixinin qara ləkələrindən biri Elmar Hüseynov kimi dünya miqyaslı bir qələm sahibinin sadəcə yazılarına görə qətlə yetirilməsi hadisəsidir. Allah bunun cəzasını mütləq verəcək. Əbülfəz Elçibəyin 1 illik hakimiyyəti dövründə azad nəfəs almış mətbuatın qəbrini Heydər Əliyev qazdı, oğlu İlham Əliyev isə o mətbuatın tabutuna son mismarları vurdu. Bir daha təkrar edirəm: mətbuatın ölümü millətin ölümü deməkdir. İstənilən millət hər gün səhərdən obyektiv xəbərlər almaq imkanından məhrum edilibsə, o millət diri ola bilməz. Bu gün İlham Əliyev öz trolları vasitəsilə müstəqil fikirli insanları sosial mediada da təqib altında saxlayır. Nə qədər səviyyəsiz, “bandotdel”ə arxalanan vicdansız varsa, trolluq edir. Belə bir yerdə azad fikir uğrunda mübarizə aparmaq çox çətindir. Mən professor Qubad İbadoğlunu da fikir azadlığı uğrunda mübarizənin qurbanlarından biri hesab edirəm. Əvəz bəyin cəsarətli işləri var, fikrindən dönməz adamdır. Onu həbs ediblər, həyat yoldaşı və övladları onun işlərini davam etdirirlər. Bizim siyasətçilərimizin bir hissəsi qabaqlar qəzetlərdə yazılar yazırdı. Məsələn, Əli Kərimli ölkənin ən güclü publisistlərindən biri idi. İndi də yaxşı jurnalistika təhlilləri edir. İnsanlarımızın çox böyük potensialı olsa da,  azad mühitin tamamilə aradan qaldırılması jurnalistikanı da öldürüb.Turan agentliyinin apardığı mübarizə dünya miqyasında təqdir edilir, buradan hörmətli Mehman Əliyevi salamlayıram. Jurnalistə niyə ev verilməlidir? Bəyəm jurnalistə ev verəndə yaxşı yazı yazır? Hamısı köləliyi dərinləşdirmək üçündür. Mən sənə ev verəcəyəm, sən mənə yaltaqlanacaqsan. İyrənc vəziyyətdir. Bu, jurnalistikanın başını kəsməkdir. Elmar bəyə bir daha rəhmət diləyirəm, ən böyük qurbanlarımızdan biri odur. “Monitor” jurnalı mətbuatımızın  şərəf və namus səhifələrindən biridir. “Molla Nəsrəddin”dən sonrakı ən kəskin jurnalımız idi. Mənə elə gəlir ki, dünən publika xatirinə Elmarın qəbrinin üstünə gedənlər sanki onu unutdular. Nəcəf kimi, Elmar kimi mübariz jurnalistlər unudula bilməz. Çünki onlar gur axan çay kimi jurnalistika məktəbi yaradıblar. Onları unudan millət artıq ölüb.

Turan: 44 günlük müharibədə və müharibədən sonra  Azərbaycan əhalisi bir çox məlumatı xarici mediadan öyrəndi, öyrənir.

Kamil Vəli: Bəli, bəli. Mətbuat azadlığı kontekstində bunu deməliyik ki, Azərbaycan mətbuatı həbsdədir və dili-ağzı bağlanıb. Söhbətimizin bu bölümünü bu cümləylə bitirmək istəyirəm. Azərbaycan-Ermənistan məsələsinin yeni müstəviyə keçməsində Paşinyanın böyük rolu oldu. Çünki Paşinyan ilk dəfə Ermənistanla Azərbaycanın problemləri üzbəüz müzakirə etməsinin lüzumunu vurğuladı. Bu konfiliktin səbəbkarı məlumdur.

Turan: Azərbaycan isə daim Rusiyanın tərəfində durur.

Kamil Vəli: Aleksandr Lukaşenkodan sonra Putin fikirlərinin daşıyıcısının İlham Əliyev olması bu məsələdə Azərbaycana böyük  ziyan vurur. Tutaq ki, Braziliya hansısa təşəbbüslə çıxış etdi...

Turan: Rusiya bir tərəfdən, ermənilərin Azərbaycandan çıxmasına göz yumur, o biri tərəfdən isə Braziliya vasitəsilə BMT Təhlükəsizlik Şurasına Qarabağ ermənilərinin aqibətilə bağlı qətnamə gətirməyə çalışır.

Kamil Vəli: Siyasi mafiyaya qarşı sanskiyaların tətbiq edilməsi Azərbaycanın xeyrinə olacaq. Çünki Eldar Mahmudov, Elman Rüstəmov kimi adamlar öz keflərindədir. Ad-ad saya biləcəyim bir mafiya var. İndi Azərbaycana qarşı dəhşətli bir tor toxunur. Doktrina Rusiyadan alınır, bütün beynəlxalq iclaslarda Putin konsepsiyası müdafiə edilir. Orta Şərqdəki problemlərdə və Rusiya-Ukrayna müharibəsində Moskvanın tərəfində olmaq Azərbaycan üçün olduqca təhlükəlidir. Bu qədər Rusiya tərəfdarı olmaq zərurəti haradan gəlir? Məncə, Azərbaycan artıq özünə ziyan vurur, bu qədər Rusiya tərəfdarı olmaq Azərbaycanın öz ayağına güllə vurmasıdır.

Turan: BMT Təhlükısizlik Şurasının Azərbaycan əleyhinə qətnamə qəbul etmək ehtimalı nə dərəcədə güclüdür? Qətnamə qəbul olsa, Azərbaycana necə təsir göstərər?

Kamil Vəli: Burada iki məsələ var: Azərbaycan Zəngəzur yolu üçün təkid etdikcə Rusiya üçün əlverişli vəziyyət yaranır. Ancaq artıq hamı bilməlidir ki, Rusiyanın dövrü dünyada başa çatır. Moskva özünün yaxalandığı xəstəliyi Azərbaycana, Moldovaya, Gürcüstana yoluxduraraq bizim də sürünməyimizi istəyir. Gözümüzün qabağında təxminən 30 il bizim başımıza  oyunlar açan Ermənistan Rusiyanın o xəstəliyini başqa ölkələrə də yoluxdurmaq sahəsindən çıxdı. İndi Ermənistanda da aclığın, vətəndaş müharibəsinin başlaya biləcəyini deyəcəklər. Başlaya bilər, ancaq bunun nəticəsində Ermənistan Rusiyanın məngənəsindən çıxacaq. Hətta Paşinyan getsə belə, demokratiya düşüncəsi Ermənistanda daha da dərinləşəcək. Mən də qonşu ölkənin bir vətəndaşı kimi bu prosesləri yaxından izləyəndə görürəm ki, Azərbaycanın yürütdüyü siyasət bizi cəngəlliyə aparır. Zaxarova deyirdi ki, ixtilafı biz həll edərik. Bağışlasınlar, bəs 200 ildən bəri bu ixtilafı yaradıb, Cənubi Qafqazı bataqlığa sürükləyən kimdir? Sizsiniz. İndi nəyi həll etmək istəyirsiniz? Biz Avropa düşüncəsinin izindən getmək istəyirik. Bunun birinci şərti Rusiyanın bizim yaxamızdan düşməsidir. İlham Əliyevin yaltaqları gecə-gündüz TV-lərdə ucuz şoular düzəldib milləti aldatmağa çalışsalar da, Azərbaycan toplumu onların aldada biləcəyi qədər axmaq deyil və hər şeyi yaxşı görür. Bir gün Zəngəzuru alıb, ertəsi gün İrəvan küçələrində at səyirdirlər. Bunların hamısı reklamdır. Bizim qələbəmizin arxasında şəhidlər var, qan var və eyni zamanda, Azərbaycanın fasiləsiz müsibətləri var. Mayya Zaxarova elə danışır ki, sanki bu dünyada ədalətli ölçüləri qoyan yeganə ölkə Rusiyadır. Bu, tamamilə yalandır, Rusiya klassik bir diktatura ölkəsidir.

Turan: Sizcə, Ermənistan onun təklifinə necə reaksiya verər?

Kamil Vəli: Məncə, Ermənistan və Paşinyan Rusiyanın vasitəçiliyini əsla qəbul etməz. Əslində 10 noyabr 2020-ci ildə Putin, Əliyev və Paşinyanın imzaladıqları üçtərəfli saziş Ermənistanın sayəsində suya düşdü. İndi heç bir qüvvəsi yoxdur. İndi Azərbaycan göyə də, çıxsa təzə bir üçtərəfli saziş imzalaya bilməz. Çünki Ermənistan bunu istəmir. Eyni zamanda, Azərbaycan xalqının əksəriyyəti yeni bir üçtərəfli sazişin olmasını istəmir. Bunu rəsmi Ermənistan bəyan etsə də, rəsmi Azərbaycan bəyan etmir. Ona görə Brüsselin təkliflərini ciddi şəkildə analiz etməliyik. Mən gələn il dünyanın bəzi ölkələrində keçiriləcək seçkilərdən sonra mühüm dəyişiklikıərin olacağına inanıram.