İstedadlı gənclərin təsili maliyyələşdirlməlidir

***

-Qubad bəy, 2015-ci ildən xaricdə təhsil proqramı bitdi və dayandırıldı. Sizcə, bu proqramın yenidən uzadılmamasının səbəbi nədir?

-2015-ci ildə xaricdə təhsil üzrə Dövlət Proqramının dayandırılmasının əsas səbəblərindən biri onun düzgün idarə olunmaması və bütövlükdə götürəndə proqramın qarşısına qoyduğu hədəflərə nail olmamasıdır. Proqram çərçivəsində 5 min tələbə xaricdə təhsil üçün göndərilməli idi. Bu 2007-2015- ci illər üçün heç də böyük rəqəm deyildi. Amma əslində bu dövrdə verilən son məlumatlara görə, təxminən 3500 tələbə xaricdə təhsil üçün maliyyələşdirilmişdi. Xaricdə təhsildən ötrü hətta bu dövr üçün nəzərdə tutulan 5 min tələbənin maliyyələşdirilməsi həyata keçirilməmişdi. Ona görə proqram özü- öz hədəflərinə çatmamışdı. Yəni, bu proqram çərçivəsində nəzərdə tutulanların həyata keçirilməməsinin əsas səbəblərindən biri ümumilikdə proqramın özünün düzgün idarə olunmaması ilə əlaqədardır. Məsələ bundadır ki, bu proqram nə təhsilin inkişafında, nə də ki Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün kadr hazırlanmasında əhəmiyyətli rol oynadı. Proqram çərçivəsində 31 dekabr 2017-ci il tarixinə olan məlumata görə, 3454 nəfərin təhsili ilə bağlı Azərbaycan Dövlət Neft Fondundan (ARDNF) vəsait ayrılıb. Onların 79 faizi bakalavr vəyaxud magistr təhsili almaq üçün xaricə göndərildi. Daha dəqiq desək, 1180 nəfər bakalavr təhsili, 1430 nəfər isə magistr təhsili üçün. Bundan əlavə 692 tələbənin də doktorantura və ya ali tibbi dərəcələri üçün təhsili maliyyələşdirilib. Həmin şəxslərin bir çoxu artıq məzun olub ölkəyə qayıtmalı idi. Ölkədə həm təhsil sektorunda, həm iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində bir kadr kimi artıq öz bəhrələrini verməli idilər. Bu proqram çərçivəsində 2018-ci ilə qədər olan məlumatlara görə, 1611 tələbə təhsilini davam etdirirdi. Proqram çərçivəsində ən sonuncu tələbə 2021-ci ildə təhsilini bitirməlidir. Yəni, əslində bu, o deməkdir ki, tələbələrin çoxu artıq məzun olublar və artıq onlar Azərbaycana qayıtmalı idilər. Proqramın ən zəif cəhətlərindən biri ondan ibarət idi ki, proqram çərçivəsində təhsil alanların böyük əksəriyyəti Azərbaycana qayıtmadı. Ümumilikdə proqramın idarə edilməsində problem var idi. Proqram çərçivəsində qərarların qəbulu prezident yanında Təhsil Komissiyasında idi. Bütün müraciət edənləri ideoloji testdən keçirirdilər. Bu baxımdan da istedadlı tələbələrin heç də hamısı bu proqramdan yararlana bilmirdi. Proqram çərçivəsində proqramın maliyyələşməsinə ARDNF tərəfindən 2019-cu ilin 1 yanvar tarixinə 212 milyon 700 min manat vəsait ayrılıb. Bu proqramda iştirak edən gənclərin əksəriyyəti, təxminən 30 faizi Böyük Britaniyada təhsil alırdı. Türkiyədə 22 faizi, Almaniyada 12 faizi, Kanada 7,2 faizi, Niderlandda 5,2 faizi, Rusiyada isə 3,2 faizi müxtəlif universitetlərdə təhsil alırdı. Göründüyü kimi, bu proqram çərçivəsində təhsil alanların siyahısında heç də ilk onluqda ABŞ-ın adı yoxdur. Halbuki, dünyada ilk 100-lükdə olan universitetlərin böyük əksəriyyəti ABŞ-da yerləşir. Ümumiyyətlə, proqram çərçivəsində ilk 100-lüyə düşən universitetlərdə təhsil alan tələbələr çox deyildi. Bu baxımdan hesab edirəm ki, daha yaxşı olardı ki, bu proqram çərçivəsində daha asan, əlçatan və eyni zamanda şəffaf seçim prosedurları tətbiq ediləydi. Kifayət qədər istedadlı tələbələr bunun üçün müraciət etmişdilər və son nəticədə dəstək qazana bilməmişdilər. Digər bir tərəfdən, proqramda tətbiq olunan meyarlar da düzgün deyildi. Tələblər düz formalaşdırılmamışdı. Məsələn, deyək ki, texniki sahələrdə olan qəbul balı mərkəzləşdirilmiş test sisteminə görə 550-dən çox balı olanları, eyni zamanda humanitar sahədə 600-dən yuxarı bal yığanları götürürdülər. Əslində xaricdə oxumaq üçün Azərbaycanın test sistemində 550-600 bal toplamaq o qədər də vacib sayılmamalı idi. Orada produktiv göstərici ingilis dili testləri üzrə, İELTS,TOEFLvə başqa testlər üzrə yüksək göstəricilərin əldə edilməsi lazım idi. Halbuki, bunları universitet istəyirdi, amma digər dediklərimi isə Təhsil Nazirliyi tələb edirdi. Bu baxımdan da müəyyən bir məhdudiyyətlər var idi. Çünki hər iki sistem fərqlidir. Xaricdə təhsil sistemi ilə Azərbaycandakı mövcud test sistemi arasında fərq var. O baxımdan bir tələbənin hər iki sistemdən uğur qazanması o dərəcədə də asan deyildi. Tələbələr daxili universitetlər üçün deyil, xarici universitetlər üçün fokuslanırdılar. Son nəticədə onların daxili testlərdən nəticələri aşağı olurdu. Bu baxımdan onlar, ümumiyyətlə, proqrama yaxın düşə bilmirdilər. Həm meyarlar, həm tələblər, həm siyasət baxımından səhvlər var idi və ona görə də proqramın fəaliyyəti davam etdirilmədi. Nəticələr isə həm təhsil kontekstində, həm də iqtisadiyyatın kadr müstəvisində o qədər də ürəkaçan olmadı.

-2007-2015-ci illərdə xaricdə təhsil üzrə Dövlət Proqramı üçün ümumilikdə nə qədər vəsait ayrılmışdı? Və bu, dövlət büdcəsi üçün ağır yük idimi?

-Proqrama ayrılan vəsaiti Dövlət Neft Fondu birbaşa köçürürdü.ARDNF proqramın maliyyələşməsi üçün 2019-cu ilin 1 yanvar tarixinə 212milyon 700 min manat vəsait ayırıb. Bunun büdcə ilə heç bir əlaqəsi yox idi. Əslində, əlaqəsi olsa belə, dövlət büdcəsi üçün ağır yük hesab oluna bilməz. Çünki söhbət 2007-ci ildən bəri ayrılan vəsaitdən gedir. 2007-ci ildən 2019- cu ilə qədər, yəni, 13 il ərzində 212 milyon manat vəsait ayrılıbsa, bu, ildə təxminən 15 milyon manat vəsait deməkdir. Bu o qədər də böyük məbləği əhatə etmir. Bundan sonra da gözlənilən xərclər o qədər də çox deyil. O baxımdan proqramın maliyyələşməsi üçün ayrılan vəsaitin dövlət büdcəsinə böyük tutuma malik olduğunu demək düzgün deyil. Bu da onu göstərir ki, proqramın dayandırılmasında maliyyə əsas səbəb olmayıb. Burada siyasi səbəblər daha əhəmiyyətli rol oynayıb.

-Adətən gələcəyi düşünən ölkələr insan kapitalına böyük önəm verirlər. Amma Azərbaycan hökuməti bu fürsəti öz vətəndaşlarının əlindən alır. Niyə xaricdə təhsil, keyfiyyətli təhsil almış insan kapitalı Azərbaycan hökumətinin prioritetləri siyahısında deyil?

-Azərbaycanın hazırki iqtisadi modeli, ümumiyyətlə, inkişaf səviyyəsi heç də insan kapitalı üzərində qurulmayıb. Ölkə əsas gəlirlərini neft ixracatından və kənd təsərrüfatı məhsullarının regional bazara çıxarılmasından əldə edir. Və demək olar ki, neft-qaz və neft məhsulları birlikdə Azərbaycan ixracatında 90 faizdən üstün çəkiyə malikdir. Yerdə qalan 10 faizlik payın da təxminən yarısı kənd təsərrüfatı istehsalının üzərinə düşür. Ona görə də, ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı istehsalında və yaxud da mədən sənayesi sektorunda kifayət qədər insan kapitalı və peşəkar, ixtisaslaşmış kadrlar tələb olunmur. Yəni, tələb olunanlar qədərixtisaslı kadrlar var. O baxımdan Azərbaycandakı mövcud iqtisadi siyasətin kursu iləinsan kapitalına sərmayə qoyuluşu arasında hansısa bir əlaqə tapmaq çətindir. Ona görə düşünürəm ki, Azərbaycanın hazırki hakimiyyəti başqa təhsildə o qədər də maraqlı deyil. Digər tərəfdən, xaricdə təhsil alan gənclərin müstəqil fikirli düşüncə sahibi olması da Azərbaycan hakimiyyətinin siyasi maraqlarına, məqsədlərinə uyğun gəlmir. O baxımdan o, hər hansı bir müstəqil gəncin, istedadlı gəncin xaricdə təhsili üçün sərmayə qoymağa həm də siyasi baxımdan yanlışlıq kimi baxır. Ölkədə insan kapitalını reallaşdırmaq üçün də bir mühit yoxdur. Bu mühit olarsa, insan kapitalına qoyulan sərmayə son nəticədə ölkə iqtisadiyyatına xidmət edə bilər. İndiki halda o sərmayə başqa ölkələrin iqtisadiyyatına xidmət edir. Bu da yanlışdır. Təsəvvür edin, Azərbaycanda hansısa bir istedadlı gəncin orta məktəb təhsili üçün dövlət büdcəsindən illərlə vəsait ayrılır, ondan sonra onun xaricdə təhsili üçün Dövlət Neft Fondu maliyyələşmə açır, son nəticədə həmin məzun Azərbaycana deyil, universitetində təhsil aldığı ölkəyə xidmət etməyə başlayır. Həmin ölkə təbii ki, o məzunu işə götürür, onun yaşayışı üçün yaxşı şərait yaradır. Çünki onun nə orta, nə də ali təhsilinə sərmayə qoyub. Bütün bunlar hamısı Azərbaycan dövlətinin vəsaiti hesabına başa gəlib. Belə olan halda bundan qazanan ancaq xarici ölkə olur. Həmin istedadlı gənclər hazır kadr kimi onların iqtisadiyyatına xidmət edirlər. Bu baxımdaninsan kapitalını indiki halda Azərbaycanda reallaşdırmaq üçün mühit yoxdur. Bu nöqteyi-nəzərdən də vəsaitin qoyulması ola bilsin ki, səmərəli hesab olunmur. Söhbət hakimiyyətin prizmasından məsələyə münasibət bildirəndə belə görünür.

-Əvvəlki Dövlət Proqramının şəffaflığı ilə bağlı suallar və şübhələr var idi. Bu proqramdan ancaq məmur övladlarının, yuxarılarda yaxını olan insanların yararlandığı deyilirdi. Amma hər il bu proqramdan az da olsa kasıblar da yararlana bilirdi. Indi isə imkanı olanlar öz hesabına, olmayanlar isə özləri schoolarship və ya digər təqaüd proqramları axtarıb tapmaqla xaricdə oxumağa çalışırlar. Adətən bu proqramları tapmaq da o qədər asan olmur. Sizcə, bu, təbəqələşmə yaratmayacaq ki? Yəni, belə fikirlər var ki, proqramı ona görə ləğv ediblər ki, ancaq yuxarı təbəqənin insanları öz övladlarını oxuda bilsinlər.

-Proqram çox pis idarə olunub. Seçim qaydaları, kriteriyalarına əməl olunmayıb. Bu proqram çərçivəsində korrupsiya halları geniş yayılmışdı. Və bu proqram ideoloji bir test idi. Istedadlı gənclərin hansı qüvvələrə bağlı olması, necə fikirləşməsi, düşünməsi qərarların qəbulunda əhəmiyyətli rol oynayıb. Yəni, onun ailə tərkibindən tutmuş təmsil etdiyi sosial qrupun siyasi-ictimai, ideoloji oriyentasiyasına qədər hamısı əvvəlcədən müəyyənləşdirilirdi və çalışırdılar fərqli düşüncəli insanları proqramdan kənarlaşdırsınlar. Ümumiyyətlə, proqram çərçivəsində xeyli korrupsiya halları ilə əlaqədaq məlumatlar gəzirdi. Ümumiyyətlə, bu proqram etimadını itirmişdi. Çünki idarəçilik həqiqətən həm prezident yanında Təhsil Komissiyası səviyyəsində, həm də Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi səviyyəsində çox pis aparılırdı. Qərarlar açıq deyildi, aşkarlıq, hesabatlılıq yox idi. Indiyə qədər də biz bilmirik ki, bu proqram çərçivəsində nə qədər məzun ölkəyə gəlib, nə qədər məzun xaricdə qalıb. Ölkəyə gələnlərin nə qədəri Azərbaycandaişlə təmin olunub, nə qədəri iş axtarır və s. bu barədə məlumatlar hələ indiyə qədər əlçatan deyil. Digər tərəfdən də proqrama müraciət edənlər, proqramda qalib gələnlərin barəsindəki məlumatlar da tam şəkildə elektron versiyada yoxdur ki, biz bilək ki, nə qədər adam müraciət edib, bunlar kimlərdir, qalib olanlar kimlərdir. Bu baxımdan da proqramın həm iştirakçıları, həm məzunları barədə məlumatlar demək olar ki, gizli saxlanılıb. Bu, onu deməyə əsas verir ki, proqramın, ümumiyyətlə, şəffaflığı və hesabatlılığı, idarəçiliyi sahəsində xeyli suallar yaranıb. Bu sualları 8 il ərzində demək olar ki, cavablaya bilmədilər. əslində bu proqram 2007-ci ildə başlayıb, 2015-ci ilə qədər davam edib. Ildən ilə bunun təkmilləşməsi sahəsində xeyli imkanlar var idi. Hər il bir və ya bir neçə yaxşı təcrübəni tətbiq etməklə proqramı daha yaxşı idarəetmə səviyyəsinə çatdırmaq olardı. Amma proqram əvvəldən necə pis idarə olunmağa başlamışdısa, sona qədər də elə davam etdi. Bu proqram çərçivəsində çox təəssüflər olsun ki, informasiyalar əlçatan deyil. Ona görə əlçatan deyil ki, orda korrupsiya var, vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə halları var, kifayət qədər yüksək siyasi vəzifəyə və həmin təbəqəyə malik olanların övladlarının proqram çərçivəsində xaricə göndərilməsi halları var. Bir çox hallarda onlar xaricdəki universitetləri bitirə bilmədilər. Ona görə də indiyə qədər sual olunur ki, ümumiyyətlə, bu proqram çərçivəsində xaricdə təhsil almaq üçün nə qədər adam göndərilib, onların hansı hissəsi təhsilini başa çatdırıb. Hansı hissəsi ölkəyə qayıdıb, hansı hissəsi xaricdə qalıb və s. Məlumatlar təəssüf ki yoxdur.

-Sizcə, xaricdə təhsil üçün Dövlət Proqramı olmalıdırmı? Və ya dövlət hansısa formada xaricdə təhsil alan gənclərə yardım etməlidirmi? Etməlidirsə, hansı formada etməlidir? Və ya proqram imzalamalıdırsa, hansı formada imzalanmalıdır?

-Xaricdə təhsil üçün Dövlət Proqramına zərurət var. Bu, xüsusilə istedadlı gənclərin xaricdə təhsilini dəstəkləmək üçün vacibdir. Bunun üçün çox sadə mexanizmlər tətbiq oluna bilər ki, dünyanın ilk yüzlüyündə, iki yüzlüyündə yer alan universitetlərə daxil olan hər bir şəxs qəbul olandan sonra sənədləri proqrama daxil edib, onun maliyyələşməsi üçün müraciət edə bilər. Bu, ən sadə formadır. Heç bir seçimdən söhbət getmir. Bunu bir kriteriya kimi formalaşdırmaq olar.Bu, ən düzgün formadır. Proqram belə işləməlidir. Xaricdəki təhsilin keyfiyyətiniAzərbaycana transfer etmək üçün müəyyən əlavə impulslar vermək olar. Məsələn, həkimlik ixtisası üzrə təhsil Azərbaycanda çox aşağı səviyyədədir. O baxımdan həkimlərin xaricdə təhsil alması üçün dövlətin dəstəyi çox vacibdir. Azərbaycanda təhsil alan həkimlərin elmi rəhbərinin xaricdən gətirilməsi də əhəmiyyətli məsələdir. O halda Dövlət Proqramı çərçivəsində elmi rəhbərlə iş şəraitinin yaradılması, onun Azərbaycandakı xərclərinin təmin olunması və onun öz aspirantı, doktorantı ilə işləməsi üçün dəstək verilməlidir. Qazaxıstanda bunu edirlər. Bundan başqa Qazaxıstanda digər dediyim məsələlər də çox açıq və şəffaf şəkildə həyata keçirilir. Indiki halda yeni bir proqram qəbul olundu. Ali məktəblərin rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına xidmət edir. O proqram çərçivəsində iki diplomlulara daha çox üstünlük verilir. Gözlənilir ki, iki diplom verən universitetlərin sayı yaxın müddətdə 5-ə çatdırılsın. Amma mən hesab edirəm ki, vacib məsələlərdən biri məhz həm xaricdə istedadlı gənclərin təhsilinə maliyyə dəstəyi vermək, həm də xaricdə doktorluq proqramının maliyyələşməsini önə çəkməkdir. Ali məktəblərin rəqabət qabiliyyətinin artırılmasını nəzərdə tutan proqramda bu, nəzərdə tutulub. Həmin proqramda doktorluq təhsili alan gənclərin xərclərinin qarşılanması ilə bağlı müəyyən imkanlar var. Bunu genişləndirmək lazımdır. Bütün bunlar baş verərsə, xaricdə təhsil üzrə fırıldaqçı şirkətlərin də rolu azala bilər. Bu gün Azərbaycanda çox təəssüflər olsun ki, çox istedadlı gənclərimiz dövlətin bu məsələdə iştirakı olmadığı üçün, belə proqramlar olmadığı üçün xaricdə təhsil üzrə ixtisaslaşmış özəl şirkətlərə müraciət edirlər, xeyli vəsait xərcləyirlər. sonradan məlum olur ki, bir çox hallarda həmin şirkətlər gəncləri aldadır. Onların deyək ki, xaricdə təhsil üçün müraciətləri uğursuz olur. Bu baxımdan məsələyə yanaşmada dövlətin özünün yeni qaydalarının və bununla əlaqədar tələblərinin formalaşmasına ehtiyac var. Əks halda, istedadlı gənclər fırıldaqçı şirkətlərin qurbanına çevrilirlər.