Kür

***

-Rövşən bəy, son günlər Kür çayının quruması ilə bağlı həyəcan təbili çalınır. Nə baş verir? Doğrudanmı, Kür quruyur? Əgər belədirsə, bunun səbəbləri nədir?

-Kür Cənubi Qafqazda ən böyük çaydır və heç vaxt təbii olaraq qurumayıb. Yalnız 1949-1953-cü illərdə Mingəçevir su anbarı doldurulan zaman Kürdə buna oxşar hadisə baş verib. O vaxtın şahidlərinin sözlərinə görə, həmin vaxt Kürdə  suyun səviyyəsi çox aşağı enmişdi. Bu gün isə Kür əlbəttə ki, tam qurumayıb, yalnız su kəskin şəkildə azalıb. Bunun əsas səbəbi Kür və Araz çaylarında su ehtiyatlarının idarə olunması ilə bağlıdır.  Hazırda nə Azərbaycanda, nə də qonşu ölkələrdə su ehtiyatlarının idarə olunması düzgün qurulub. Hazırda Azərbaycanın suvarma sistemlərində həddən artıq çoxlu su itkisi var. Bu su itkiləri əsasən kanallardan və suvarma zamanı suyun torpağa lazım olduğundan çox hopması ilə baş verir. İri kanallarımızın çoxu torpaq kanallardır. Torpaq kanallarından infiltrasiya olunan su həm itkiyə gedir, həm də torpağı şoranlaşdırır. Bu gün Azərbaycanda selləmə deyilən suvarma metodundan istifadə edilir. Bu, çox köhnə metoddur. Bu suvarma zamanı suyun 90-95 faizi itkiyə gedir. İkincisi isə bizim əkin sahələrimiz son 20 il ərzində təqribən iki dəfə artıb. Əgər 2000-ci ildə Azəbaycanda 1 milyon hektardan bir az artıq torpaq əkilirdisə, bu gün əkilən torpaqların sahəsi 2 milyon hektara yaxındır. Bu o deməkdir ki, biz ekstensiv kənd təsərrüfatına keçmişik. Yəni, daha artıq məhsul almaq üçün daha çox əkirik. Əslində isə daha çox ərazi əkmək əvəzinə bitkiçilikdə hər hektara düşən məhsuldarlığı artırmaq daha doğrudur.

İkinci tərəfdən, yeni əkilən ərazilər əsasən  iri fermer təsərrüfatlarına məxsusdur. Təbii ki, yeni ərazinin artırılması  suya olan tələbatın da artması deməkdir. Bütün bunlar da Kür çayının hesabına baş verir. Buna görə də belə bir hal, Kürdə suyun kəskin azalması baş verir.  Hazırda suvarılan əkin sahələrini su ilə təmin etmək üçün Kür çayı üzərində iri su anbarları qurulub. Digər tərəfdən, müxtəlif nasoslar vasitəsilə də Kürdən çox su çəkilir.

Başqa bir problem isə Türkiyə ərazisində yeni qurulan su anbarlarıdır.  Əvvəllər bu su anbarları yox idi. Hazırda üç su anbarı Türkiyə ərazisində, biri isə Gürcüstanda yerləşir. Hazırda Gürcüstanda yerləşən “Mtikvari” Hidroelektrik Stansiyasının doldurulması baş verir. Bütün bunlar Kürdə suyun azalmasına təsir edir. Son vaxtlar Kürdəki bir layihə haqda çox danışırlar. Amma bu, hələ həyata keçirilməyib. Ərdəhan yaxınlığından Beşikkaya deyilən yerdən Çorum çayına su atmaq ideyası var. Çorum çayı Qara dəniz hövzəsinə aiddir. Bu o deməkdir ki, Kürdən götürülən su Qara dənizə gedəcək, Xəzər dənizinə gəlməyəcək. Burada “Yusifəli” adında nəhəng su anbarı tikirlər ki, hündürlüyünə görə dünyanın üçüncü su anbarı olacaq. Bunu da Kür çayının hesabına doldurmağı planlaşdırırlar. Gürcüstan isə Kür çayı üzərində daha 4 su elektrik stansiyası qurmağı planlaşdırır. Bütün bunlar Kürdə suyun səviyyəsinin kəskin şəkildə azalmasına ciddi təsir edir və edəcək.

-Kürün və digər çayların quruması hansı təbii fəlakət və nəticələrə gətirib çıxara bilər?

- Biz təhlükəli hadisə ilə təbii fəlakəti biri-birindən ayırmalıyıq.  Bunlar başqa-başqa şeylərdir. Təhlükəli təbiət hadisəsi zaman-zaman müşahidə olunan hadisələrə deyilir. Məsələn, quraqlıq, daşqın.  Əgər idarəetmə səviyyəsi, icmaların bu təhlükəni qarşılamaq səviyyəsi yetərincədirsə, bu təhlükəli hadisə fəlakətə çevrilmir. Bizdə yay vaxtı həmişə quraqlıqlar olur. Quraqlığa hazırıqsa, yəni su anbarlarımız doludursa, suvarma üçün ehtiyat su varsa, quraqlıq bizə təsir etmir. Əgər bunlar yoxdursa, hazır deyiliksə, onda həmin quraqlıq təbii fəlakətə çevrilir. Bu gün Kürdə baş verən hadisəni təbii fəlakət adlandıra bilərik. Biz artıq fəlakət riskinin idarə edilməsi deyil, böhran riskinin idarə edilməsi haqda danışmalıyıq. Bu, böhrandır. Bu böhranın gətirib çıxara biləcəyi nəticələrə gəldikdə isə bunlar çox olacaq. Bu, Kür ətrafında təbii bitki örtüyünə təsir edəcək, Tuqay meşələrini qurudacaq,  kənd təsərrüfatına neqativ  təsir edəcək və artıq etməkdədir. Su çatışmazlığı kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını azaldacaq, içməli və məişət suyunun daimi qıtlığı yaranacaq. Bunun nəticəsində isə Azərbaycan gələcəkdə daha çox ərzaq idxalından asılı vəziyyətə düşə bilər.

Ərazidə həm də miqrasiya baş verə bilər. Buna ekoloji miqrasiya deyirlər. Əgər Kürboyu kəndlərdə daimi su qıtlığı yaşanarsa, əhali yavaş-yavaş ordan köçəcək. Bu proses bir və ya iki ilin içərisində deyil, onilliklərlə baş verir və çox zaman buna görə biz miqrasiyanı görmürük. Bir də başa düşürük ki, kənd boşalıb.

Kürdə suyun azalması həm də balıqçılığa mənfi təsir edəcək. Nəzərə almalıyıq ki, Kür çayı tarixən nərə balıqlarının kürütökmə yeri olub. Kürün mənsəb hissəsi balıqların vətəgə yeri olub. Ötən əsrin 60-70-ci illərində bu ərazilərdə Azərbaycan hər il 60 min tondan çox nərə balığı istehsal edirdi. Bu gün isə balıq istehsalı kəskin azalıb. Bundan başqa quraqlıq yarana bilər. Bu, həm içməli su, həm də suvarma suyu problemini yaradacaq. 

Bu, Kürdə birinci hadisədir, amma sonuncu deyil. Bu problemin kökləri çox dərindir. Bunu qısa müddətdə həll etmək mümkün deyil.

-Son vaxtlar Muğan bölgəsindəki rayonlardan susuzluqla bağlı şikayətlər gəlir. Bunun Kürün quruması ilə bağlı birbaşa və ya dolayısı ilə əlaqəsi varmı?

-Muğan bölgəsi Kür və Araz çaylarının sağ sahilində yerləşir. Mil bölgəsi isə Kürün sağında, Arazın solunda yerləşir. Muğan bölgəsindəki su çatışmazlığının Kürün quruması ilə əlaqəsi var. Yuxarı Qarabağ kanalı Mingəçevir su anbarından başlayaraq Qarabağ bölgəsini suvara-suvara gəlir. O kanal Araza tökülür. Eyni zamanda Araz çayından həmin miqdarda su “Sabir” kanalı vasitəsilə çıxır, Muğanı suvarır. “Qarabağ” kanalının suyu azaldıqca Araza gələn su da azalır, buna görə də Muğana su az gedir. Əsas səbəblərdən biri budur. İkincisi isə, Araz çayının da suyu azalıb. Arazın da suyunun azalmasının səbəbi üzərində olan su anbarlarıdır. Burada da Ermənistanla Türkiyənin sovet dövründən tikilmiş və şərikli işlətdiyi Axuryan su anbarı var. Türkiyə ona Arpaçay su anbarı deyir. Naxçıvanda Araz su qovşağının su anbarı var. Daha sonra yenicə istifadəyə verilmiş Xudafərin su anbarı var. Bir də Mil-Muğan su anbarıdır. Təbii ki, bu su anbarlarında da su götürmələri və itkiləri olur. Hər bir halda su anbarı çayda suyun itkisi, azalması deməkdir. Amma yenə də deyim ki, başqa bölgələrdə olduğu kimi, Muğan bölgəsində də əkin sahələri artıb. 20 il bundan əvvəl Araz iqtisadi rayonunda 470 min ha əkilən ərazi olub. İndi isə bu rəqəm 780 min ha-dır. Demək olar ki,  iki dəfə artıb. Muğanda da iri fermer təsərrüfatları meydana gəlib və su əsasən ora gedir. Yerli camaata isə çatmır.

-Kürün quruması ilə bağlı vəziyyət hansı ərazilərdə daha çox özünü göstərir? Və niyə həmin ərazilərdə?

-Kür çayında suyun azalması ilə bağlı vəziyyətin neqativ təsirləri özünü daha çox Varvara su bəndindən aşağıda, yəni oradan Neftçalaya qədər olan ərazidə göstərir. Yəni, Yevlax rayonundan sonra Ucar, Zərdab, Kürdəmir, Kürboyu rayonlardan  Saatlı, Sabirabad, İmişlinin Kürə yaxın hissələri, Neftçala, Salyan, Biləsuvar rayonlarında özünü daha çox göstərir. Zərdab, Ucarda, yəni Kürün yuxarı hissələrində suvarma suyunun qıtlığı var. Neftçala və Salyanda isə həm suvarma suyunun, həm də içməli suyun qıtlığı var. İçməli su ona görə azdır ki, çayın səviyyəsi enəndə çay qrunt sularını drenaj edir, onun suyu şorlaşmaya başlayır. Deyirlər ki, Xəzər dənizi axıb və Kürboyu 30 km. yuxarıya  gedib. Bu, ajiotaj xarakterli məlumatdır. Xəzərdən Kürün mənsəb hissəsinə suyun sızması var. Çünki Kürün həmin hissəsi 5-6 il bundan əvvəl daşqınlar verdiyi üçün dərinləşdirilib. Həmin dərin hissələrdə su sızıb gəlir. Sanki Kürün içində quyu qazıblar. O da duzlu su şəklində üzə çıxır. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın bolsulu Tərtər, Xaçın, Qarqar və Həkəri çayları işğal olunmuş ərazilərdə qalıb. Ermənilər Sərsəng su anbarı vasitəsilə Tərtər çayının qarşısını kəsib Bərdə və Tərtər rayonlarına gəlməsinə imkan vermirlər. Bu isə həm Kürdə suyu azaldır, həm də adı çəkilən rayonlarda su qıtlığı yaradır.

-Bu vəziyyəti Kür çayının üzərində tikilmiş su elektrik stansiyaları və anbarlarla əlaqələndirənlər var. Sizcə, deyilənlərdə həqiqət payı var, yoxsa baş verənlər təbii prosesdir?

-Su anbarı ona görə tikilir ki, orada göl yaransın. Yəni, süni göllərə su anbarı deyirik. Məsələn, Mingəçevir su anbarı kimi. Oradan kanallar başlayır. “Yuxarı Qarabağ” kanalı, “Yuxarı Şirvan” kanalı. Bu kanallar oradan suvarma üçün su götürürlər. Eyni zamanda borularla Kürdən su çəkilir. İri fermer təsərrüfatlarının yararlanması üçün. Bu vəziyyətin yaranması Kür çayından birbaşa su götürmələrinin artması ilə əlaqədardır. Türkiyə ərazisində 4 su anbarı var. Gürcüstan 4 su anbarı tikmək istəyir. Bundan başqa Araz çayı üzərində 4 iri su anbarı mövcuddur. Hər bir su anbarı çayın qarşısının kəsilib, suyun götürülməsi deməkdir. Buna görə də su anbarları çay axınını azaldır.

-Bu vaxta qədər Kürün quruya biləcəyi ilə bağlı proqnozlar yox idimi? Niyə hökumət vəziyyət bu həddə çatmamışdan öncə lazımi addımlar atmırdı?

-Bir çox ekspertlər deyirlər ki, onlar hələ 10 il öncə Kürün quruyacağını söyləyirdilər. Zəlzələdən sonra da əksəriyyət deyir ki, “mən bunu proqnozlaşdırırdım”. Amma zəlzələdən bir gün qabaq bunu heç kim demir. Bunlar doğru deyil. 2010-cu ildə guya Kürün quruyacağını deyən şəxslər olub. Yalandır. 2010-cu ildə mənim elmi məqaləm olub. Biz daha çox Kürdəki daşqınlardan əziyyət çəkirdik. Kürün və Arazın suyu tükənməz mənbə hesab olunurdu. Ağıla gəlməzdi ki, Kür quruya bilər. Xalq arasında Dəli Kür deyirdilər. Elə Kür sözü dəlisov deməkdir. Amma bunu proqnoz vermək olardı. Biz o vaxt bilmirdik ki, Kürün üzərində Türkiyədə o boyda su anbarları tikiləcək. Həm də bilmirdik ki, 2015-ci ildən sonra Azərbaycanda əkilən sahələr iki dəfə artacaq. Qayabəyi su anbarını Türkiyədə 2015- ci ildə başlayıb, 2019-cu ildə bitiriblər və həmin su anbarını doldurublar. Eyni sözləri “Koroğlu” su anbarına da aid etmək olar. Bütün bunları bilsəydik, proqnoz vermək olardı. Amma bilmirdik və buna görə heç bir proqnoz yox idi. Amma indi məlumatımız var. Məsələn, Gürcüstan Kür üzərində  5 su anbarı tikməyi planlaşdırır.  Biri Tbilisidən yuxarı kiçik, Tbilisidən aşağıda isə 4 dənə su elektrik stansiyası tikirlər. Bu, sanki Azərbaycana qarşı bir qəsddir. Kür Tbilisinin əsas atributudur. Bunu düşünüb, Tbilisidən sonra başlayıblar tikməyə. Həmin ərazi azərbaycanlıların kompakt yaşadığı Kvemo-Kartli bölgəsidir. Onlar Kürün sahilindədirlər. İndi belə çıxır ki, orada su anbarları tikilsə, azərbaycanlılar yaşayan kəndləri köçürəcəklər. Bunu demoqraflar, siyasətçilər, hüquqşünaslar araşdırmalıdırlar. Bundan sonrakı proqnoz isə belədir ki, əgər bol sulu illər olmasa, yəni bol yağıntılar nəticəsində çayların suyu çoxalmasa vəziyyət yaxşı olmayacaq. 2020-ci il isə hidroloji baxımdan bol sulu il hesab olunmur. Deməli, bizi daha ciddi təhlükələr gözləyir. Biz buna hazır olmalıyıq.

-Vəziyyətdən çıxmaq üçün, Kürü, təbiəti, ekologiyanı qurtarmaq üçün indi hansı addımlar atılmalıdır?

-Addımlar həm Azərbaycanda, həm də beynəlxalq səviyyədə olmalıdır. Transsərhəd su axarlarının və göllərin istifadəsi və qorunması üzrə beynəlxalq konvensiya var. 25 ölkə həmin konvensiyanın üzvüdür. Azərbaycan da o ölkələrdən biridir. Amma nə Gürcüstan, nə Türkiyə, nə İran, nə də Ermənistan bu konvensiyaya qoşulublar. Çünki onlara sərf etmir. Onlar yuxarı axın ölkəsidir. Türkiyə ona görə qoşulmur ki, tək Kür deyil, İraqa gedən Dəclə və Fərat çaylarının, Suriyaya gedən çayların qarşısını kəsir. Bu konvensiya hüquqi sənəd olduğu üçün Azərbaycan şikayət edə bilər. Amma bu məsələ konvensiya çərçivəsində həll olunmayacaq. Çünki Azərbaycan ərazisinin işğal altında olduğunu beynəlxalq hüquq çərçivəsində həll edə bilmirsə, su məsələsini necə həll edə bilər?  Bunun bircə yolu var. Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycan  strateji partnyorlar olduqları üçün beynəlxalq konvensiyanı məsələyə qatmadan bu məsələni həll etməyə çalışmalıdırlar. Razılaşmalıdırlar ki, Kür vasitəsilə Türkiyədən Gürcüstana, Gürcüstandan Azərbaycana nə qədər su gələcək. Mütəxəssislər bütün bunları hesablamalıdırlar. Bir də Kürün ekoloji ehtiyaclarını ödəmək lazımdır.  Kürün təxminən 20 faiz suyu həmişə qalmalıdır ki, orada olan balıqlar, canlılar yaşaya bilsinlər. Bu, həm heyvan hüquqları baxımından vacibdir, həm də iqtisadi baxımdan Azərbaycan üçün sərfəlidir. Çünki ötən əsrin 60-cı illərində Kür çayı vasitəsilə, eləcə də Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda Azərbaycanda istehsal olunan nərə balıqlarının həcmi 60-70 min ton olub. Həmin illərdə Xəzər dənizi dünyada istehsal olunan nərə balığının və qara kürünün 90 faizini verə bilirdi.  Bu, çox böyük resurs olub. İndi Azərbaycan bu resursdan məhrumdur. Hazırda isə illik balıq istehsalı min tondan da aşağıdır. Təsəvvür edin ki, bu 60-70 min ton balıq il ərzində nə qədər gəlir gətirərdi. Bu 60 ildə, 100 ildə nə qədər gəlir gətirərdi. Dayanıqlı inkişaf deyəndə biz elə bunu nəzərdə tuturuq. Nərə balığından ildə gələn gəlirləri neftdən gələn gəlirlə müqayisə etsək, maraqlı rəqəm alınar. Nefti biz 30 il çıxarırıq. Amma nərə balığını 100 illərlə istehsal edib satmaq olar. Eyni zamanda bizim gələcəkdə də nərə balığımız ola bilər. Amma neft həmişə olmayacaq. Bunu düşünmək lazımdır. Balıqlar kürü tökmək üçün Xəzərdən çıxıb çaylara gedirdilər. Yəni, həmin nərə balıqları keçici balıqlar olduğu üçün dənizdə kürü tökə bilmirlər, kiçik çaylara miqrasiya edirlər. Bunun üçünsə hökmən Kürdən keçməli olurlar. Amma Kürdə, Arazda qurulmuş bu bəndlər balıqların miqrasiyasına mane olur. Heç su da yoxdur ki, balıqlar normal şəkildə üzə bilsin. Ona görə də bu qiymətli nərə balıqlarının çox hissəsini itirməli oluruq. Yaxşı olardı ki, Mingəçevir, Varvara, Şəmkir, Yenikənd, hətta Xudafərin və Mil-Muğan bəndlərində də balıqlar üçün keçid qurğuları tikiləydi.

Azərbaycan daxilində isə kənd təsərrüfatının intensivliyi artırılmalıdır. Ümumi əkin sahələrinin artırılması hesabına deyil, müasir texnologiyalar, müasir suvarma üsullarının artırılması hesabına məhsulu artırmaq lazımdır. Suvarma suyunda su itkilərinin qarşısını almaq lazımdır. Bundan ötrü yeni institusional baza hazırlanmalıdır. Azərbaycan respublikasında su ehtiyatlarının idarə olunması mərkəzləşdirilmiş bir təşkilata tapşırılmalıdır. Bu təşkilat su ehtiyatlarının bütün sektorlar üzrə idarə olunmasına məsuliyyət daşımalıdır. Bu gün fermerlərə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi nəzarət edir. Amma onları suvarma suyu ilə Meliorasiya və Su təsərrüfatı ASC təmin edir. Təhlükəli hallara isə Fövqəladə Hallar Nazirliyi baxır. Su elektrik stansiyalarını “Azərenerji” idarə edir. Çayların ekoloji vəziyyətinə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi məsuldur. Çoxlu tərəflər var. Bu təşkilatlar ya güclü koordinasiya olunmalıdır, ya da bunların hamısının su sektorunda səlahiyyəti bir təşkilata verilməlidir. Hövzə prinsiplərinə, müasir suvarma üsullarına keçirilməlidir.