Növbədəki Özbəkistan ola bilər: bu fikrin lehinə və əleyhinə qiymətləndirmələr

KTMT-nin Qazaxıstandakı hərbi əməliyyatı, şərait yaranarsa, Özbəkistanda da təkrarlana bilər – Rusiyalı ekspertlər belə deyirlər. Qazaxıstandakı hadisələr fonunda Özbəkistan Kollektiv Təhlükəsizlik haqqında Müqavilə Təşkilatının tərkibinə qayıda bilər, bu barədə “İnterfaks”a Dövlət Dumasının MDB işləri, Avrasiya inteqrasiyası və həmvətənlərlə əlaqələr komitəsinin sədri Leonid Kalaşnikov bildirib. Və əlavə edib ki, Daşkənd görməlidir ki, “arxalanacaq başqa heç kim yoxdur”.

KTMT-nin onlayn sammitində Belarus prezidenti A.Lukaşenko bu mövzunu davam etdirib və deyib ki, Özbəkistan “dərs çıxarmalıdır”. Özbəkistanlı politoloq Farhod Tolipov bu bəyanatı Özbəkistana birbaşa təhdid kimi qiymətləndirib. “O, elə danışır ki, elə bil nə isə bilir. Biz isə heç nə görmədiyimiz üçün o, bunu bizə təlqin edir. Bu, Belarus prezidenti tərəfindən Özbəkistanın ləyaqətinin alçaldılmasıdır”, Tolipov Belarus prezidentinin sözlərinə belə reaksiya verib.

Ekspert Fərhad Məmmədov hesab edir ki, KTMT-nin sammitindən və orada səslənən bəyanatlardan sonra Özbəkistanda sürətlə ordu quruculuğu gedəcək. “Ümid edirəm ki, Türkiyədən silah tədarükü artacaq. Hətta Türkiyənin Daşkənddəki hərbi attaşesinin ofisi genişləndirilə bilər, hərbi təhsil proqramları da genişləndirilə bilər. Bəlkə də, TDT çərçivəsində hərbi və xüsusi xidmətlərin qarşılıqlı fəaliyyəti mexanizmlərinin yaradılması haqqında düşünməyə başlayacaqlar.

Bu mənada Azərbaycan böyük yol qət edib və 44 günlük Vətən Müharibəsi nəticənin göz önündə olduğunu göstərib. İmtina etməyin qeyri-mümkün olduğu təklifin obyektinə çevrilməmək üçün müharibədən sonra yeni silahların alınması və hərbi büdcənin artırılması zərurətdir.

Politoloq Elxan Şahinoğlu Özbəkistan prezidenti Şavket Mirziyoyevin polisi və ordunu gücləndirdiyini, yerli məmurların fəaliyyətini nəzarəti altına götürdüyünü bildirir. “Qazaxıstandakı problemlərdən Özbəkistanda da az deyil. Heç nəyi istisna etmək olmaz. Bir ay əvvəl heç kim Qazaxıstanda qiyam olacağını və oraya xarici qoşunlar yeridiləcəyini proqnozlaşdıra bilməzdi”, deyə Şahinoğlu qeyd edib.

Özbəkistanlı beynəlxalq əlaqələr üzrə politoloq Rafael Səttarov Turan-a müsahibəsində bildirib ki, onun müşahidələrinə görə, Özbəkistan rəhbərliyi fasilə götürmək və Avrasiya məkanında gələcək addımları nəzərdən keçirmək qərarına gəlib.

“Qazaxıstandakı hadisələrə qədər prinsipcə Aİİ-yə doğru istiqamət götürüldüyünə şübhə yox idisə, indi Özbəkistan rəhbərliyi artıq gələcək addımlarını anlamağa çalışır, qeyri-müəyyənlik, ehtiyatlılıq və şübhələr artıb.

Hazırda bu suallara cavabın axtarışı prosesi başlayıb:

а) Moskva Daşkəndə təzyiqi gücləndirsə, necə hərəkət etmək lazımdır;  

b) dünya ictimaiyyəti, xarici tərəfdaşlar nə təklif edə bilər və ya Özbəkistan rəhbərliyi nəyə arxalana bilər.

Türkmənistanın ilk addımları bunlardır. Hansı nəticələr çıxarılacaq, xadimlər Müstəqillik meydanında nələri başa düşəcək, bu, tezliklə, prezident Şavkat Mirziyoyev görüş keçirdikdə və özbək diplomatlar qarşısında çıxış etdikdə, həmçinin yeni xarici siyasət konsepsiyasının işlənib hazırlanmasından sonra məlum olacaq”.

- Qonşu ölkədəki hadisələr Özbəkistanda təkrarlana bilərmi?

- Bənzər hadisələr, şübhəsiz ki, baş verə bilər, belə ki, bizdə də eyni problemlər var, amma daha böyük miqyasda. Amma yanımızda altı ildir ki, ərzaq böhranından çıxa bilməyən, əhalinin əzildiyi, ölkə iqtisadiyyatı isə neofeodal belə deyil, orta əsrlərə xas feodal iqtisadiyyat olan Türkmənistan var. Türkmənistan və Tacikistan da vaxtilə Qazaxıstan kimi hakimiyyətin ailə üzvünə keçidini təşkil etməyə çalışıb, bu isə böyük riskdir. Birincisi, “varislərin” keyfiyyəti heç də yaxşı deyil, onların əyləncələri atalarının hakimiyyətləri qədər davam edir.

Ekoloji, demoqrafik problemlərin, ərzaq problemlərinin miqyası o qədər böyükdür ki, fərasətsiz bürokratiyanın sayının çoxluğunu da nəzərə alaraq, istənilən ölkədə əhali arasında etiraz əhval-ruhiyyəsi həddindən artıq arta bilər.

- Özbəkistanın güc qurumlarının gücləndirilməsini gözləyirsiniz?

- Daşkənd kifayət qədər müdafiə qabiliyyətinə malikdir və ölkənin müdafiə qabiliyyətinin artırılması Özbəkistan reallıqları şəraitində yalnız DTX və Milli Qvardiya qüvvələrinin gücləndirilməsi deməkdir. 2015-ci ildən etibarən hərbiçilər silahlı qüvvələri müasirləşdirməyə başlayıblar, bu proses rəvan, səlis, sakit və dinc şəkildə gedir, onların resurslarını həddindən artıq artırmağa kəskin ehtiyacı olduğunu düşünmürəm. Dövlət əsas vəsaiti sosial-iqtisadi problemlərin və infrastruktur layihələrinin həllinə, təhsilə yönəltməli, korrupsiyaya, qohumbazlığa, nepotizmə qarşı mübarizə aparmalı və neofeodal iqtisadiyyat modelini tarixin zibilliyinə atmalıdır.

- Özbəkistan rəhbərliyinin adətlərindən danışdınız. Bəs Özbəkistan xalqı baş verənlər haqqında nə düşünür? SSRİ-nin bərpasını istəyənlər çoxdur?

- Xalqın münasibətini dəqiq qiymətləndirmək üçün sosioloji araşdırmalar yoxdur. Bütün ekspert rəyləri sosial şəbəkələrdəki əhval-ruhiyyəyə əsaslanır. Xalq, hər zaman olduğu kimi, müəyyən nöqteyi-nəzərə malik deyil.

Gördüyüm qədər, bəziləri Qazaxıstan hadisələrinin müsbət tərəfini görür, digərləri rusların – Türkistan qubernatoru Mixail Çernyayevin və Orta Asiya fatehi Konstantin fon Kaufmanın dövrünün qayıtmasından danışır.

Özbəklərin əksəriyyətinin SSRİ haqqında xəyallarla yaşadığını düşünmürəm. İndi ərəb xilafəti və ya taliban hini qurmaq dəbdədir.

Kamal Əli