Paşıyanın qələbəsi tam yeni vəziyət yaradır

Şahin bəy, sizcə, Ermənistanda baş verənlər yalnız xalqın iradəsidir yoxsa burda ikinci tərəfin rolu var?

-Ermənistanda baş verən xalq hərəkatında daxili amillərin katalizator rolunu oynadığını və ilk sırada məhz bu məsələyə diqqət yetirilməli olduğunu düşünürəm. Mən hələ 2001-ci ildə, Robert Koçaryanın prezidentliyi dövründə jurnalist qrupunun tərkibində Ermənistanda səfərdə olarkən 90-cı illərdə Ermənistanda hakimiyyətə gəlmiş "Qarabağ klanı" adlandırılan yeni elitadan narazılıq olduğunu hiss etmişdim. Xüsusən paytaxtda, xalqın təhsil səviyyəsi yüksək olan təbəqələrində, intelligensiya arasında bu narazılığın olduğu sirr deyildi. O zaman Serj Sarkisyan müdafiə naziri və Təhlükəsizlik Şurasının katibi kimi faktiki olaraq prezidentdən sonra ikinci güclü fiqur idi, sonradan o, baş nazir təyin olundu və Koçaryanın prezidentlik müddəti bitdikdən sonra onu əvəz etdi. Lakin Serj Sarkisyanın prezident kreslosuna əyləşməsi heç də asan olmadı və xalqın müqaviməti ilə qarşılaşdı. 1 mart 2008-ci il hadisələri hələ də xatirələrdədir, o zaman seçkilərdə Serj Sarkisyanın rəqibi olmuş birinci prezident Levon Ter-Petrosyanı dəstəkləyən xalq kütlələri seçkilərdə saxtakarlığa yol verildiyini bildirərək meydana toplaşmışdılar və onları dağıtmaq üçün hakimiyyət güc tətbiq etdi, nəticədə 10-a yaxın insan öldü. Bu xatırlatmanı ona görə edirəm ki, Serj Sarkisyanın Ermənistanın 1-ci adamı olması prosesinin necə çətinliklə baş verdiyini unutmayaq. Narazılıq ildən-ilə artaraq böyüyürdü. Sarkisyanın hər zaman legitimlik problemi olub və paytaxt Yerevanda əhalinin passionar təbəqəsi onun idarəçiliyinə periodik olaraq etiraz edib. Serj Sarksiyanın iki prezidentlik müddətində sosial-iqtisadi problemlər həll olunmadı. Azərbaycanla Ermənistan arasındakı Dağlıq Qarabağ münaqişəsi davam edir və bu da Ermənistanın inkişafını ləngidən faktorlardan biridir. Mənim əlimdə dəqiq statistika yoxdur, lakin müstəqillikdən sonra təxminən 1 milyon insanın Ermənistanı tərk etdiyi məlumdur. S.Sarksyanın istefasından sonra prezident Armen Sarkisyanın xalqa müraciətində bir cümlə məni diqqətimi çəkdi. Yeni prezident bildirir ki, erməni gəncliyi ölkədə öz gələcəyini görmürdü. Ümidsiz idi. Məncə, açar cümlə məhz budur. Gənclər, yeniyetmələr ümidsiz idi və kütləvi etiraz aksiyalarının nüvəsini də məhz onlar təşkil etdi. Digər tərəfdən, S.Sarkisyan ölkənin parlamentar sistemə keçidini nəzərdə tutan Konstitusiya dəyişikliyi təklif edərkən söz vermişdi ki, prezidentlik müddəti bitdikdən sonra baş nazir vəzifəsinə iddia etməyəcək. Lakin o, vədini yerinə yetirmədi və nəticədə özünü aldadılmış hiss edən əhalinin qəzəbli reaksiyası ilə üzləşdi.

-Bəzi ekspertlər bu prosesdə Qərbin barmağı olduğunu iddia edirlər. Sizcə Qərb Ermənistanda qərbyönümlü hakimiyyətin formalaşmasında maraqlıdır yoxsa fərq etməz?

-Əlbəttə, Qərb istəyər ki, Ermənistanda da, digər ölkələrdə də qərbyönümlü siyasi qüvvələr hakimiyyətdə olsun və ya onlar öz cəmiyyətlərində dominant mövqelərə sahib olsunlar. Qərbdəki erməni diasporası Qərb dövlətləri və Ermənistan arasında çox mühüm körpüdür. Bu körpünü həm də Qərbin Ermənistana təsir baxımından "yumşaq gücü" saymaq olar. Amma son hadisələri məhz Qərbin təşkil etdiyinə dair əlimizdə hər hansı məlumat yoxdur. Şəxsən mən bu ehtimalı zəif sayıram. Ola bilər yanılıram, amma hesab edirəm ki, Ermənistanı indiki mərhələdə Qərb və Rusiya arasındakı geosiyasi rəqabətin "cəbhə"lərindən biri kimi qiymətləndirmək doğru olmaz. Ermənistan Rusiyanın təsir dairəsində olan ölkədir, orada Rusiya hərbi bazaları var. Ermənistan iqtisadiyyatının strateji sahələrinə Rusiya nəzarət edir. Belə bir ölkəni Rusiyanın nüfuz dairəsindən çıxarmaq sadə məsələ deyil. Üstəlik, regionda hər an alovlana biləcək konflikt də var. Belə bir həssas regionda, indiki mərhələdə mən inanmıram ki, Qərb tarazlığı pozmağa qərar versin. Amma gələcəkdə bunu istisna etmək olmaz.

-Hələ ki, Rusiya baş verənlərə susqunluqla yanaşır. Bu susqunluğun səbəbi nədir? Və ya ola bilərmi Serj Sarkisyanın siyasəti Rusiyanı da qane etmirdi?

-Doğrudur, Rusiya Serj Sarksyanın istefasını sakit qarşıladı, Moskvanın xüsusi bir narahatlığı hiss olunmadı. Mən bunu 2 səbəblə izah edərdim. Birincisi, Rusiya Serj Sarkisyanın xalq arasında dayaqlarını itirdiyini görürdü. Kütləvi aksiya başladıqdan, xüsusən də Nikol Paşinyan və daha 2 müxalifətçi deputatın həbsindən sonra miqyası daha da böyüyən etirazlardan sonra aydın idi ki, Sarkisyanın hakimiyyətini 2008-ci ildə olduğu kimi, yalnız güc işlətməklə qorumaq olar. Rusiya Sarkisyanın arxasında dayansaydı, bəlkə də o, güc tətbiq etməklə nümayişləri dağıtmaq və kütləvi repressiyalara başlamaq yoluna əl atardı. Lakin Moskva bunun üçün Sarkisyana "kart-blanş" vermədi, çünki bu halda Moskva Ermənistanda öz nüfuzunu tamamilə itirə bilərdi. Düşünürəm ki, Rusiya xalqdan qopmuş, cəmiyyətdə dayaqları sarsılmış bir lideri müdafiə etməyin öz uzunmüddətli maraqları baxımından yanlış nəticələnəcəyini Ukraynada Viktor Yanukoviç örnəyində yaşayaraq gördü və eyni səhvi təkrarlamaq istəmədi. İkincisi, belə görünür ki, Rusiya Ermənistan baş nazirinin 1-ci müavini Karen Karapetyanın Serj Sarkisyandan sonra vəziyyəti nəzarətə götürəcəyinə inanırdı. Karapetyan "Qazprom"da yüksək vəzifələr tutub və Rusiyaya çox yaxın fiqur olması kimsə üçün sirr deyil. Karapetyan Rusiyanın Ermənistanda alternativ variantı idi və əslində nüfuzdan düşmüş Sarkisyanın Karapetyanla əvəzlənməsi Moskva üçün çox sərfəli variant olardı. Lakin proseslər başqa cür inkişaf etdi. Etirazçı kütlə və onların lideri Paşinyan Serj Sarksiyanın istefası ilə kifayətlənməyərək Karapetyan da daxil olmaqla, bütün hakim partiya təmsilçilərinin istefasını və növbədənkənar seçkilərin keçirilməsini tələb etməyə başladı. Yəni, bir şəxsin başqası ilə əvəzlənməsi, köhnə elitanın yerində qalması, köhnə oyun qaydalarının davam etməsi haqlı olaraq Paşinyan və tərəfdarlarını qane etmədi. Çünki əks halda, inqilab baş tutmuş sayıla bilməz. Ona görə də, biz son günlərdə Rusiyanın narahatlığını müşahidə edirik. Putinin prezident Armen Sarkisyana telefon etməsi, xarici işlər naziri Nalbandyanın Moskvaya getməsi (çağırılması), Paşinyanın Yerevandakı Rusiya səfirliyinə dəvət olunması bu narahatlığın təzahürüdür.

-Hakimiyyətə qərbyönümlülər gələrsə və Ermənistan Qərbə meyllənərsə, Avropaya inteqrasiya yolunu tutarsa, Qafqazda bu siyasətə meylli olmayan yalnız Azərbaycan qalacaq. Bunun Azərbaycan üçün hansı nəticələri ola bilər? Və Azərbaycan belə olduğu halda hansı addımları atmalıdır?

-Ermənistanda qərbyönlülər hakimiyyətə gələ bilər, amma bu, o demək deyil ki, Ermənistan Rusiyanın nüfuz dairəsindən çıxacaq və Qərbə üz tutacaq. Ermənistan Rusiyanın patronajlığı altında yaradılan Avrasiya İqtisadi İttifaqının, onun Gömrük Birliyinin, eləcə də Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının üzvüdür. Ermənistan və Rusiya Birləşmiş Qoşun Qruplaşması yaradıblar. Yəni, Ermənistan siyasi, iqtisadi və hərbi sahələrdə Rusiya ilə dərin inteqrasiyaya gedib. Belə bir vəziyyətdə Rusiyadan qopmaq mümkün deyil, bunun Ermənistan üçün böyük fəsadları ola bilər. Digər tərəfdən, Rusiya ilə müttəfiqlik Ermənistan üçün təhlükəsizlik təminatıdır. Ermənistan qərb qonşusu Türkiyə və şərq qonşusu Azərbaycandan ekzistensial təhlükə hiss edir. Bu səbəblə, Rusiya ilə müttəfiqlik onun üçün çox vacibdir və həyati məsələdir. Ermənistan əlbəttə ki, Avropa İttifaqı ilə əlaqələrini inkişaf etdirə bilər, hətta tərəflər arasında müvafiq saziş də imzalanıb. Lakin Ermənistan başqa bir iqtisadi və gömrük məkanında təmsil olunduğu üçün Aİ ilə münasibətlərinin inkişaf potensialı böyük deyil, yalnız müəyyən məsafəyə qədər əlaqələrin inkişafı mümkündür. Azərbaycan isə hesab edirəm ki, indiyədək apardığı balans siyasətini davam etdirməyə çalışacaq və kəskin geosiyasi reveranslar etməyəcək. Bu siyasət hələ ki özünü doğruldur və nəticə verir.

-Araşdırmaçı Tomas de Vaal vaxtı ilə demişdi ki, Qarabağ probleminin həlli hər iki münaqişə ölkəsinin demokratikləşməsindən keçir. İki versiya var ki, ekspertlər də bununla bağlı fərqli rəylər bildirirlər. Birincisi odur ki, Ermənistan Qərbə meyllənsə və bu ölkədə demokratikləşmə baş versə, Rusiya qisas üçün yenidən Qarabağ məsələsini ortaya ataraq Azərbaycanın mənafelərini müdafiə edəcək və hətta Qarabağdan "kozır" kimi bu dəfə Ermənistana qarşı istifadə edəcək. Hətta Azərbaycan hərb yolu ilə torpaqlarını azad etmək istəsə belə Rusiya buna əvvəllər olduğu kimi mane olmayacaq. İkinci versiya isə odur ki, Ermənistanda qərbyönümlülər hakimiyyətə gəlsə, Qərb bütün məsələlərdə o cümlədən Qarabağ məsələsində Ermənistanın mənafelərini müdafiə edəcək. Bu dəfə Qərb Qarabağ məsələsindən Azərbaycana qarşı "kozır" kimi istifadə edəcək ki, bu da Azərbaycan üçün Qarabağın itirilməsi ilə yekunlaşa bilər. Siz isə deyirsiz ki, Ermənistan Rusiya patrionajlığından çıxmayacaq və Azərbaycan öz xarici siyasətində dəyişiklik etməyəcək. Bəs Ermənistanda baş verən bu proseslər Qarabağ münaqişəsinin həllinə necə və ya hansı formada təsir edə bilər?

-Əvvəlki sualın cavabında Ermənistanın hazırkı mərhələdə Qərbə inteqrasiyasının hansı səbəblərdən mümkün olmayacağını izah etməyə çalışdım. Şübhəsiz ki, Ermənistan Qərb dövlətləri ilə ikitərəfli əlaqələrini inkişaf etdirə bilər, amma bu əlaqələrin dərinləşməsi və inteqrasiya xarakteri alması sizin sualınızda qeyd etdiyiniz məqam, yəni Dağlıq Qarabağı itirmək qorxusu başda olmaqla, bir sıra səbəblərdən mümkün görünmür. Ermənistan siyasətçiləri də bunun hansı nəticələr verə biləcəyini yaxşı anlayırlar. Paşinyanın xalq hərəkatının geosiyasi kontekst daşımadığını xüsusi vurğulaması, Rusiya hərbi bazalarının ölkə ərazisində qalmasına müsbət yanaşdığını bildirməsi, ümumən Rusiya ilə bağlı ifadələrində çox diqqətli olması da bunu göstərir. Unutmaq olmaz ki, Ermənistanda qərbyönlü qüvvələr vaxtilə hakimiyyətdə olub. Məsələn, Levon Ter-Petrosyan qərbyönlü demokrat idi və onun dövründə Rusiya ilə münasibətlər yaxşı idi. Azərbaycan ərazilərinin böyük hissəsi məhz Ter-Petrosyanın dövründə işğal olundu. Yəni, Ermənistanda qərbyönlülərin hakimiyyətə gəlməsi hələ o demək deyil ki, onlar Ermənistanın strateji seçiminə yenidən baxıb, Qərbə doğru üz tutacaqlar. Amma əlbəttə ki, bu, Moskva üçün arzuolunan variant deyil. İkincisi, Ermənistanda yeni hökumətin formalaşması prosesi bir az uzun çəkəcək. Növbədənkənar seçkilərin keçirilərək yeni hökumətin formalaşmasına qədər olan müddətdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı hər hansı ciddi təmas və razılığın olması mümkün deyil. Danışıqlarda fasilə yaranacaq. Amma yeni hökumət yarandıqdan sonra danışıqların intensivləşməsi mümkündür. Rusiya son illərə qədər münaqişənin həllində maraqlı olmayıb və Qarabağ məsələsinə regionda öz təsirini saxlamaq və davam etdirmək üçün mühüm alət kimi yanaşıb. Lakin münaqişə sonsuza qədər davam edə bilməz və Rusiya bu problemin həllinə nail olmadıqca, digər qüvvələrin, yəni Qərbdən olan vasitəçilərin məsələyə müdaxiləsi ehtimalı artır. Rusiya isə istəyir ki, konflikt məhz onun sülh prosesində dominantlıq etdiyi dövrdə, onun maraqlarına uyğun şəkildə həllini tapsın. Yəni Moskva elə bir həll variantını tərəflərə qəbul etdirmək istəyir ki, onun Cənubi Qafqazdakı uzunmüddətli maraqları təminat altına alınsın. Serj Sarkisyan Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı olub və onun güzəştlərə getməsi digər səbəblərlə yanaşı, həm də psixoloji baxımdan çətin idi. Paşinyanın partiyası seçkidə qalib gəlməsi tamam yeni bir situasiyanı yaradır. Moskva Paşinyana güvənmir. İndi Ermənistan XİN, hətta şəxsən Serj Sarskisyanın özü onu münaqişənin həlli prosesi barədə detallı şəkildə məlumatlandırmalıdır. Bu məlumatlar əsasında Paşinyan öz mövqeyini, strategiyasını müəyyənləşdirməlidir və daha sonra Azərbaycan tərəfi ilə masaya oturmalıdır. Düşünürəm ki, Paşinyan hakimiyyətə gələrsə, münaqişənin həlli prosesi daha da uzana bilər. Onun münaqişənin həllində Azərbaycanın gözləntilərinə uyğun güzəştlərə gedəcəyi isə inandırıcı görünmür.