Regional əməkdaşlıqlarda Türkiyənin yenidən ön plana çıxacaq

* * *

Turan: Keçən  il  noyabrın  əvvəlində  bəzi  Qərb  ölkələrinin  kəşfiyyat  qurumları  2022-ci  ilin  yanvar-fevral  aylarında  Rusiyanın  Ukraynaya  hücum  edəcəyinə  dair  məlumatlar  yaymışdı. Sizcə,  Türkiyə  bunu  ciddi  qəbul  edərək  lazımi  hazırlıqları  görmüşdümü?

Çiçek: Qərb  kəşfiyyatının  bu  məlumatı  ciddi  idi,  Rusiyanın  hücuma  hazırlaşırdı.  Türkiyənin  bunu  ciddi  qəbul  edib-etmədiyinə  gəlincə:  məncə,  Türkiyə  bu  çərçivədəki  diplomatik  müzakirələri  getdikcə  artırırdı.  Xatırlayırsınızsa,  Rusiya  ilə  Ukrayna  arasında  problemlər  başlayanda  Türkiyə  vasitəçi  rolunu  oynamışdı.  Türkiyə  ilə  Rusiyanın  istər  Suriyada  istərsə  də  Liviyada  bəzi  vaxtlarda    razılıq  əldə  edə  bilməmələrinə  baxmayaraq,  xüsusilə,  Krım  məsələsində  Ankaranın  mövqeyi  qəti  idi.  Ona  görə  Rusiya  hücum  edən  kimi  Ukraynanın  ərazi  bütövlüyü  prinsipinə  uyğun  şəkildə  mövqeiyini  nümayiş  etdirdi.  Türkiyə  bu  proseslərə  hazır  idi.  Müharibəyə  hazır  olub-olmamağa  gəlincə:  buna  da  hazırlıq  vardı  ancaa  bu  ssenarinin  reallaşması  pərdə  arxasında  davamedən  müzakirələrə  bağlı  idi.  Türkiyə  Qara  dənizdə  ABŞ  ilə  Rusiya  arasındakı  mübarizəni  uzun  müddətdən  bəri  yaxından  izləyir  ,  Türkiyədə  Montrö  sazişinin  bəzi  vaxtlarda  gündəmə  gəlməsini  bu  çərçivədə  şərh  etmək  lazımdır.  15  iyul  2016-dakı  hərbi  çevriliş  cəhdindən  sonra  Türkiyənin  təkcə  Qara  dənizlə  bağlı  deyil,  bölgəylə  bağlı  bütün  siyasətində  ciddi  dəyişikliklər  olduğunu  gördük  və  bu  dəyişikliklər  öz  bəhrəsini  ciddi  şəkildə  verməyə  başlayıb. 

Turan: Fevralın  22-də  Rusya  2014-cü  ildən  bəri  öz  məzarəti  altında  saxladığı  Donetsk  və  Lugansk  Xalq  Respublikalarını  Ş  tanıdı,  fevralın  24  isə  Ukraynaya  hücum  etdi.  Başda  ABŞ  olmaqla,  Qərb  ölkələri  buna  çox  sərt  reaksiya  göstərdi.  Türkiyə  isə  təmkinli  davrandı.  Bunu  necə  şərh  edərdiniz:  dövlət  başçısı  Erdoğanın  “Nə  Rusiyadan  nə  də  Ukraynadan  vaz  keçərəm”  siyasəti  həyata  keçirilir  yoxsa  qapının  müəyyən  qədər  açıq  olmasını  ABŞ  istəyir? 

Çiçek: Qərbin  sanksiyaları  və  Türkiyənin  təmkinli  davranması  məsələsi  yeni  bir  hadisə  deyil.  Krımın  işğalından  sonra  Qərb  ölkələri  Rusiyaya  sanksiyalar  tətbiq  etməyə  başlayanda  da  Türkiyə  müəyyən  qədər  fərqli  mövqe  nümayiş  etdirmişdi. İranın  nüvə  silahının  dair  qərar  qəbul  ediləndə  də  Türkiyə  öz  fərqli  mövqeyini  göstərmişdi. Bunun  səbəbini  Qərb  ölkələrinin  səmimiyyətində  axtarmaq  lazımdır.  Çünki  Türkiyə  tarazlıq  siyasətini  inkişaf  etdirməyə  çalışır  və  bunu  edərkən  özünün  şəxsi  mənafeyini  ön  plana  çıxarır.  Ona  görə  Türkiyə  təmkinli  hərəkət  etmək  məcburiyyətindədir. Bəli,  Türkiyə  NATO-nun  üzvü  olan  bir  ölkə  kimi  hərəkət  edir,  digər  tərəfdən  isə  sanksiyalar  məsələsində  böyük  ölçüdə,  öz  mövqeyini  həyata  keçirmək  istəyir.  Ancaq  istər  ABŞ,  istər  AB,  istərsə  Rusiya  və  Ukraynanın  bu  siyasətdən  çox  narahat  olmadıqlarını  görürük.  Proses  uzun  sürsə,  Türkiyə  ilə  bu  ölkələrin  mövqelərində  kəskin  fərqlər  ortaya  çıxıb  yolların  ayrılması  mümkündürmü?  Onu  görmək  üçün  səbrli  olmaq  lazımdır.  Əslində  Türkiyə  bunun  fərqindədir:  nə  qədər  sanksiya  tətbiq  edilsə  də  Rusiyanın  satdığı  neftin  pulları  İsveçrə  banklarına  köçürülür.  Sanksiyaların  əsas  məqsədinin  Putini  və  onun  qurduğu  sistemi  hədəfə  aldığını  görürük.  Əslində  Türkiyə  də  yaxın  keçmişdə  (məsələn,  ABŞ-dakı  Halkbank  istintaqı  və  məhkəməsində)  belə  bir  durumla  üzbəüz  qalmışdı,  təmkinli  davranmasının  səbəblərindən  biri  də  bu  cür  prosesləri  yaxşı  bilməsidir.  Ancaq  vəziyyət  kəskinləşərək  Türkiyədən  tələblər  daha  da  qətiləşərsə,  Türkiyənin  bu  mövqeyinə  yenidən  baxa  biləcəyini  düşünürəm. 

Turan: Son  illərdə  Türkiyə  ilə  Ukrayna  arasındakı  münasibətlərin  inkişafında  2019-cu  ilin  martında-keçmiş  prezident  Petro  Porpşenkonun  dönəmində-Ukraynaya  satılmağa  başlanılan  İHA-ların  mühüm  əhəmiyyəti  var.  Rusiya  buna  qarşı  çıxmır  və  ya  çıxa  bilmir.  Sizcə,  silah  satışları  Türkiyənin  bölgədəki  rolunun  güclənməsində  nə  dərəcədə  rolu  olacaq? 

Çiçek: 15  iyul  çevriliş  cəhdindən  sonra  Türkiyə  öz  müdafiə  sənayesini  gücləndirdi,  İHA  və  SİHA-ların  istehsalı  terror  təşkilatına  qarşı  mübarizədə  Türkiyəyə  böyük  üstünlük  qazandırdı.  Türkiyənin  Ukraynaya  silah  satmasına  Rusiyanın  niyə  etiraz  etməməsinə  dair  sualın  cavabını  Suriyada  axtarmaq  lazımdır.  Türkiyə  PYD/YPG-ni    terror  təşkilatları  kimi  gördüyü  halda  Rusiya  buna  daha  mülayim  yanaşır  və  iki  ölkə  də  bununla  bağlı  problem  yaratmır.  Ukrayna  İHA-ların  satılması  isə  silah  ticarətidir  və  Rusiyanın  buna  etiraz  etməsi  halında  Türkiyənin  də  əlində  xeyli  kontr-arqumentin  olduğunu  unutmamaq  lazımdır.  Avropa  mətbuatı  İHA-ların  rolunu  çox  böyüdür.  Burada  iki  məqsəd  ola  bilər:  Türkiyə  ilə  Rusiyanın  münasibətlərini  gərginləşdirməyə  çalışırlar.  İkincisi  isə  Avropa  özü  silah-sursat  baxımından  Ukrayna  lazımi  köməyi  edə  bilmədiyinə  İHA  və  SİHA-ların  bu  savaşdakı  rolunu  alqışlayırlar.  İHA  və  SİHA-ların  Türkiyə  müdafiə  sənayesinin  güclənməsində  oynadığı  roldan  əlavə  Rusiya-Ukrayna  müharibəsindəki  təsir  gücü  bundan  sonrakı  proseslərdə  Türkiyənin  gücünü  artıracağını  gözləmək  lazımdır.  Bunun  sayəsində  Türkiyənin  ənənəvi  xarici  siyasətindəki  `Ya  dostsan  ya  da  düşmən`  prinsipi  yavaş-yavaş  arxa  plana  keçməkdədir.  İndi  region-region  ya  düşmənçilik  ya  da  dostluq  siyasətləri  vardı:  Türkiyə  ilə  Rusiya  Suriyada  və  ya  Liviyada  bir-birinə  zidd  siyasətlər  yürüdə  bilərlər  ancaq  məsələn,  Ukrayna  məsələsində  Türkiyə  öz  müstəqil  siyasətini  yürüdür  və  Rusiya  buna  kəskin  etiraz  etmir.  Çünki  Rusiya  ilə  münasibətlərində  də  qapını  müəyyən  qədər  açıq  saxlayan  Türkiyə,  eyni  zamanda,  Rusiyanın  ayaq  üstündə  qalmasına  öz  töhfəsini  verir.  Proseslərin  bu  şəkildə  analiz  edilməsinin  lüzumuna  inanıram. 

Turan: Siz  dünyanı  olduğu  kimi,  xüsusilə,  Orta  Şərq,  Körfəz  və  Şimali  Afrika  ölkələrindəki  prosesləəri  yaxından  və  yerində  izləyərək  və  birinci  mənbələrdən  məlumatlar  alaraq  analizlər  aparan  şərhçisiniz.  Türkiyənin  Ukrayna  siyasəti  adını  çəkdiyimiz  bölgələrlə  bağlı  bundan  sonrakı  siyasətində  nə  dərəcədə  müəyyənləşdirici  rola  malik  ola  bilər? 

Çiçek: Türkiyənin  Orta-Şərq  və  Körfəz  ölkələriylə  bağlı  siyasətini  iki  mərhələyə  ayırmaz  lazımdır:  `Ərəb  baharı`ndan  əvvəlki  və  sonrakı  dönəmlər.  Birinci  dönəmdə  Türkiyənin  Orta  Şərq,  Körfəz  və  Şimali  Afrika  ölkələriylə  ciddi  problemləri  yox  idi.  Türkiyənin  o  vaxt  `İhvani-müslim`i  dəstəkləməsinin  əsas  səbəbi  ondan  başqa  bir  alternativin  olmamasıydı,  rejimlərə  qarşı  ondan  başqa  müxalifət  yox  idi.  Ərəb  ölkələrinin  Suriyada  Əsədi  devirmə    siyasətindən  bir  müddət  sonra  geri  addım  atılaraq,  məsələn,  Qərb  Suriyanı  Rusiya  ilə  bölüşməyə  başladı,  İran  da  Suriyanı  Rusiya  ilə  bölüşməyə  başladı.  Buna  görə  Türkiyənin  Orta  Şərq  və  Körfəz  siyasəti  `Ərəb  baharı`ndan  əvvəlki  dönəmə  geri  dönməyə  başlayır.  Bu  çərçivədə  BƏƏ  imzalanan  sazişlər  prosesə  müsbət  mənada  ciddi  təsir  göstərməyə  başladı.  Regionda  həyata  keçirilmək  istəyən  dizaynların  Türkiyənin  iştirakı  olmadan  mümkün  ola  bilməyəcəyini  bu  ölkələr  də  görməyə  başladı.  Ona  görə  müdafiə  sənayesi,  qarşılıqlı  əməkdaşlıqlar  və  regional  inteqrasiya  məsələlərinin  qaçınılmaz  olduğu  ortaya  çıxdı.  ABŞ  prezidenti  Baydenın  Orta  Şərq  və  Körfəz  ölkələriylə  bağlı  izlədiyi  siyasət  onların  çox  da  xoşuna  gəlməyincə  Türkiyə  daha  önəmli  bir  ölkə  halına  gəldi.  Türkiyə  uzun  müddətdən  bəri  Afrika  qitəsiylə  yaxından  maraqlanmadadır,  xüsusilə,  Somalidə  çox  ciddi  miqdarda  investisiyaları  var.  Körfəzə  nəzarət  məsələsində  də  Somali  və  Yəmənin    durumu  çox  önəmlidir.  Türkiyə  Şimali  Afrikada  da  həm  dövlətlərin  həm  də  xalqların  gözündə  mühüm  mövqelər  qazanmağa  başladı.  Ancaq  bunun  Afrikadakı  ABŞ-Çin  rəqabəti  baxımından  hansı  nəticələri  doğuracağını  demək  üçün  hələ  tez  olduğunu  düşünürəm.  Türkiyə  Şimali  Afrikada  savaşın  yox,  regional  əməkdaşlıq  çərçivəsində  inkişafın  tərəfdarıdır.  Hərbi  sənayenin  inkişafıyla  yanaşı,  ticarət  və  iqtisadiyyat  sahəsindəki  əməkaşlıq  məsələlərində  Türkiyənin  üstün  olması  fürsətləri  daha  da  artıracaqdır. 

Turan: Türkiyə-Səudiyyə  Ərəbistanı-BƏƏ  xəttində  Ankaranın  radikal  siyasət  dəyişiklikləri    bölgədəki  mövcud  vəziyyətə  necə  təsir  göstərəcək? 

Çiçek: Bu,  Türkiyənin  siyasətindəki  qədər  Səudiyyə  Ərəbistanı,  BƏƏ,  İsrailin  də  siyasətindəki  dəyişikliklərdən  xəbər  verir.  Bölgədəki  ABŞ-Çin  rəqabəti  regional  əməkdaşlıqların  əhəmiyyətini  yenidən  göstərdi.  ABŞ-a  etimad  etmirsinizsə,  regional  əməkdaşlığı  gücləndirməyiniz  qaçınılmaz  olur.  Bölgədəki  güclü  ölkələrin  biri  İran,  o  biri  Türkiyədir.  Şiə  İran  dövlətinə  Körfəz  ölkələrinin  yanaşması  qəti  olub,  hər  hansı  yaxınlaşmadan  söhbət  gedə  bilməz.  Türkiyənin  24  saat  içində  Katara  öz  hərbçilərini  göndərərək  ərəb  dünyasının  bütün  təzyiqlərinə  rəğmən  oranı  ayaq  üstündə  saxlaya  bilməsi  Ankaranın  gücünü  göstərdi.  Eyni  zamanda,  Liviyada  nümayiş  etdirdiyi  mövqe  də  Ankaranın  gücünü  nümayiş  etdirdi.  `İhvan`  və  `Hamas`  məsələlərində  də  son  illərdə  Türkiyənin  daha  mülayim  mövqe  nümayiş  etdirməsi  Körfəz  ölkələrinin  münasibətlərə  yenidən  baxmasına  səbəb  oldu.  Rusiya-Ukrayna  savaşında  enerjinin  Avropaya  nəql  edilməsi  məsələsində  Türkiyənin  vaz  keçilməzliyinin  səbəbi  bir  daha  məlum  oldu.  NATO-nun  ölməməsi  məsələsi  bu  savaşda  ABŞ  tərəfindən  Avropaya  yenidən  diqtə  edildi  və  Avropa  NATO-ya  sarıldı.  Ancaq  enerji  məsələsinə  gələndə  Türkiyə  hələ  də  ən  mühüm  nöqtədədir:  Misir,  Katar,  İran  və  eyni  zamanda  İsrail  qazının  Avropaya  nəqlində  Türkiyə  çox  qəti  mövqe  tutub.  `Ərəb  baharı`ndan  sonra  Körfəz  ölkələri  Türkiyənin  regional  siyasətindəki  dəyişikliyi  Misir  və  Şimali  Afrika  ölkələri  düzgün  analiz  etdi  və  hər  ölkə  öz  şərtlərini  yenidən  masaya  qoydu.  Mən  bölgədəki  inteqrasiya  proseslərinin  sürətlənəcəyini  düşünürəm.  Bu  prosesdə  Suriyanın  yenidən  Ərəb  Liqasına  qayıtma  ehtimalı  çox  yüksəkdir.  BƏƏ  və  İsraildən  sonra  böyük  ehtimalla,  Səudiyyə  Ərəbistanı  və  Misirlə  münasibətlərimiz  də  yaxşılaşacaq.  Burada  əsas  məsələ  Qərbin  bu  əməkdaşlıqlara  necə  baxacağı  və  silah  bazarını  itirməyi  qəbul  edib-etməyəcəyidir.  Rusiyanın  Ukraynaya  hücumu  Türkiyənin  həm  NATO-nun,  həm  Rusiyanın  və  həm  də  Körfəz  ölkələrinin  yanında  önəmini  çox  artırdı.  Ona  görə  Türkiyə  ölkə  daxilində  demokratiyasını  inkişaf  etdirmə  və  iqtisadiyyatı  gücləndirmə  prosesini  nə  qədər  tez  bitirsə,  yenidən  örnək  bir  ölkə  halına  gələcək  ki,  bu  da  Körfəz  ölkələrinə  müsbət  təsir  göstərəcək.  Qarabadan  Suriyaya  və  Liviyaya  qədər  Türkiyənin  nələr  etdiyini  və  edə  biləcəyini  hamımız  gördük.  Bir  iqtiadi  böhran  olmasa,  Türkiyənin  önünün  açıq  olduğunu  düşünürəm.