Rus dili separatizm dili olacaqmı?

***

-Elman bəy, qondarma Dağlıq Qarabağ rejimi rus dilini rəsmi dil elan etməyə hazırlaşır. Sszcə, qondarma rejim bu addımı atmaqla nə etmək istəyir?

-Şübhəsiz, Azərbaycana qarşı separatçılıq siyasətini davam etdirmək istəyir. 1988-2020-ci illər ərzində bu separatçılığı Rusiyanın örtülü dəstəyi ilə Ermənistanın uzantısı formasında icra edirdi. 44 günlük müharibədə Ermənistan Azərbaycana məğlub oldu. Ancaq müharibə nəticəsində bölgəyə yerləşdirmiş ordusu ilə savaşın qalibi statusuna yiyələnmiş Rusiya separatçı rejim üçün yeni fürsətlər açır. Qondarma qurum separatçı fəaliyyətini artıq birbaşa Moskvanın çətiri altında həyata keçirməyi planlayır. Rus dilinin dövlət dili elan edilməsi planı da faktiki olaraq Rusiyanın avtonom parçası olmaq niyyətindən xəbər verir. Qondarma rejim Azərbaycan ərazisində Rusiyanın “Abxaziyası”, “Osetiyası” olmağa həvəslənib.

-Ola bilərmi, növbəti mərhələdə rus bayrağı, rus pulu, rus gömrüyü və “DQR” ərazisində yaşayan ermənilər üçün ikili vətəndaşlığın tətbiqini istəsinlər? Bu, mümkün ola bilərmi?

-İkili vətəndaşlıq istisna olmaqla, saydıqlarınız hamısı faktiki olaraq mövcuddur. Xankəndidə Rusiya bayrağı dalğalanır, şübhəsiz Rusiya valyutası aktiv tədavüldədir. Azərbaycan-Ermənistan sərhəddinə və qondarma rejimin nəzarətində qalan ərazilərlə Azərbaycan ordusunun təmas xəttinə Rusiya hərbiçiləri nəzarət edir. Yerli ermənilərə rus pasportunun paylanacağına dair şayiələr də səngimir. Bütün bunların rəsmi formada baş verməsi isə mümkün görünmür. Qarabağ ermənilərini qazanmaq naminə Azərbaycanı itirmək Rusiyanın geostrateji maraqlarına cavab vermir. Ancaq bundan  Azərbaycana qarşı zaman-zaman təhdid kartı kimi istifadə olunacaq. Məsələn, deyək ki, 5 il sonra rəsmi Bakı Rusiya sülhməramlılarının Qarabağda qalmaq müddətinin uzadılmamasında israr edir.  Baxın, onda biz bu şayiələrin real siyasi addımlara çevrilməsinin şahidi olarıq. Ümumiyyətlə, Rusiyanın Qarabağa yerləşməsinə razı olmağımızın bədəlini hələ uzun illər ödəməli olacağıq. Rəsmi Bakı buna razı olmaqla və ya məcbur olmaqla Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı əvvəlkindən daha ciddi təhlükə yaratmış oldu.

-Bəzi ekspertlər bunu Krımda, ondan əvvəl isə Cənubi Osetiya və Abxaziyada tətbiq olunmuş ssenarinin təkrarlanması kimi qələmə verirlər. Bu ssenarilərin aqibəti heç də yaxşı gələcək vəd etmir. Sizcə, bu məsələdə Rusiyanın barmağı varmı?

-Təəssüf ki, doğru qənaətdir. Üstəlik bu, rəsmi Moskvanın refleksiv reaksiyası yox, Putin Rusiyasının xarici siyasət konsepsiyasının əsas istiqamətidir. Rusiya keçmiş imperiya coğrafiyasında öz təsir dairəsini həm qorumaq, həm də bərpa etmək üçün Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova kimi kiçik, müstəqil ölkələrə qarşı separatçılıq kartından Putinin “yaxın xaric” doktrinasının əsas instrumenti kimi istifadə edir.

İzninizlə bu mövzunu bir az daha geniş izah edərdik. SSRİ-nin dağılmasından sonra beynəlxalq münasibətlər sistemi vahid Qərb mərkəzli “yeni dünya düzəni” formasına istiqamətlənmişdi. Rusiya da bu sistemin bir parçası olmalı idi. Ancaq Rusiyada Yeltsin liberalizmi məğlub oldu. 1990-2000-ci illərin Rusiyası öz müqəddarıtını (self-determination) təyin etmək gücünü belə itirmiş kimi görünürdü. Dünyanın super gücü statusundan sıradan ölkəyə çevrilmək tendensiyası, xroniki hal almış iqtisadi böhranlar, əhalinin yaşayış səviyyəsinin ağırlaşması rus insanında liberalizmə qarşı ikrah hissi doğurmağa başladı. Bu vəziyyət yeni yaranmış fikir axınları, Qərblə inteqrasiya, rus şovinizmi, sovet nostaljisi və Avrasiyaçılıq arasındakı mübarizəni sonuncunun qələbəsi ilə yekunlaşdırdı—Rusiya Putinizmin girovuna çevrildi.

Avrasiyaçılıq 1990-cı illərin ortalarından başlayaraq Qərbyönlülərə qarşı kommunistlərin və qatı milliyyətçiərin, eyni zamanda, bürokratik və akademik çevrələrin müdafiə etdiyi strategiyadır. Putin Rusiyasının sahibləndiyi Avrasiyaçılıq öz içində panslavizmdən ortodoksluğa, rus kültürü coğrafiyası və böyük qardaşlıq iddiasından sovet mirasçılığına qədər çox şeyi ehtiva edir. Bu qədər antaqonizmin bir arada ola bilməsini əsaslandıran konseptual baxışın əsas müəlliflərindən biri rus politoloqu Aleksandır Duqindir. Onun düşüncəsinin qısa özəti belədir ki, imperiya olmayan Rusiyanın böyük dövlət gələcəyi yoxdur. Rusiya regional dövlət və ya milli dövlət yox, bütün bu geosiyasi, mədəni və coğrafi resurları bir araya toplaya bilən dövlət-imperiya olmalıdır. Putin Rusiyasının yeritdiyi xarici siyasət məhz Duqinin bu konsepsiyası ilə bir çox məsələdə üst-üstə düşür –bir tərəfdən Şərqi Avropanı içinə alan Panslavizm birliyi üçün “yumşaq güc” siyasəti, digər tərəfdən postsovet məkanını da əhatə edən rus kültürü coğrafiyası üçün hərbi-iqtisadi asılılığı yaradacaq etnik avtonomiyalar üzərindən təzyiq siyasəti. “Rus kültürü” coğrafiyasında Rusiya hegemoniyası baxışı Moskvanın ardıcıl yeritdiyi siyasətdir. Kreml inanır ki, bu baxışın ciddi kulturoloji və siyasi tarixi var. Ərazi baxımından çox böyük olan Rusiyanın 100 illər boyu Şərqi Avropada (Moldova, Belarus, Ukrayna), Qafqazda (Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan), Orta Asiyada (Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan, Qırğızıstan) mədəni-siyasi varlığı bölgə ölkələrinin cəmiyyətləri üzərində silinməz izlər buraxıb.

Qazaxıstandan Azərbaycana, Ukraynadan Balkanlara qədər ərazidə yaşayan çoxmilyonlu rus və etnik baxımdan rus olmayan, amma rusdilli (rusca düşünən) milyonlarla insan, eyni zamanda bu coğrafiyada yaşayan, amma yerli titul millətlərin adıyla qurulan dövlətləri “özününkü” saymayan, özlərini Ruslara yaxın hiss edən etniklər bu rus kültürü coğrafiyasi strategiyasının diaspor resursu rolunu oynayırlar. Yəni, rus kültürü coğrafiyası ayrılıqda rusların yaşadığı və ya ayrılıqda əvvəllər rus imperiyasının tərkibində olmuş coğrafiyanı yox, bu resursların hamısının birlikdə iştirak etdiyi, özünü rus dünyasına aid hesab edən, Rusiya vətəndaşı ilə eyni “ortaq vətən” düşüncəsinə sahib müxtəlif zümrələrdən ibarət geniş Avrasiyanı əhatə edir.

Qarabağ erməniləri rus kültürü coğrafiyasının ən sadiq zümrəsidir. Qondarma rejimin “rus dili” addımının da Moskvanın “yaxın xaric” doktrinasının məhsulu olması, həmçinin, erməni separatizmindən Azərbaycana qarşı “Abxaziya kartı” kimi istifadə etmək niyyətinin olması şübhəsizdir.

-Maraqlı məqamlardan biri də budur ki, bu olay Qarabağdakı qondarma rejimin rəhbəri Araik Arutyunyanın Azərbaycanın rəsmi nümayəndəsi ilə görüşməsi barədə erməni tərəfinin yaydığı məlumatdan sonra baş verib. Düzdür, Azərbaycan tərəfi bu məlumata heç bir reaksiya verməyib. Hətta təkzib belə etməyib. Belə bir görüşün baş verməsi mümkündürmü? Yəni, Azərbaycan tərəfi beynəlxalq axtarışa verdiyi şəxslə görüşə razılaşarmı? Və ya belə bir görüş baş tutmuş olarsa, həmin görüşdə bu kimi məsələlər müzakirə oluna bilərmi?

- Əgər görüş həqiqətən olubsa və görüşdən sonra ortaya “rus dili” qərarı çıxıbsa, deməli, danışıqlar uğursuz olub. O ki qaldı bu məsələnin görüşdə müzakirə olunmasına, aydın məsələdir ki, bu addım Azərbaycanın dövlət maraqlarına ziddir. Yəni, “rus dili” mövzusu görüşün müzakirəsi yox, erməni tərəfinin təhdidi kimi səsləndirilə bilər.

Rəsmi Bakının separatçı rejimin rəhbəri ilə görüşməsində isə faciə yoxdur. Əksinə, bəlkə də bu, zəruridir. Dövlət siyasəti xeyli mürəkkəb məsələdir. Onun həyata keçirildiyi vaxt hüquq və ya etik prizması baxımından təzadlı görünən məqamlar ortaya çıxa bilir. Necə ki siz qeyd edirsiniz ki, Azərbaycana qarşı hərbi cinayətlər törətmiş rejimin başçısı ilə ölkə rəsmilərinin görüşməsi təzaddır. Ancaq strateji məsələlərin həllində mühüm olan belə təzadlar yox, problemin həllinə cəhd etmək iradəsidir.

Rəsmi Bakı 44 günlük müharibədə münaqişənin həllinə hərbi yolla tam nail ola bilmədi. Hərbi əməliyyatları dayandırmalı oldu. Üstəlik, nəticədə əraziyə sülhməramlı (beynəlxalq mandatı yoxdur) adı altında rus ordusu yerləşdi. Deməli, ölkənin maraqlarını bu dəfə danışıqlar müstəvisində qorumaq lazımdır. Bir halda ki, biz Xankəndinin də daxil olduğu bütöv Qarabağı Azərbaycanın ayrılmaz ərazisi sayırıq və bu, bizim vazkeçilməz,  güzəştsiz mövqeyimizdir, o zaman bu iradəmizi susaraq yox, aktiv çalışaraq həyata keçirməliyik. Bu çərçivədə separatçı rejimin rəhbəri ilə görüşmək də, danışmaq da , həbs etmək də, məhv etmək də dövlət siyasətinin istifadə etməli olduğu metodlardır. Yox əgər, belə danışıqlar Azərbaycanın öz iradəsi ilə deyil, Moskvanın xeyir-duası ilə baş tutursa, bu, separatizmin sonlandırılmasına yox, gücləndirilməsinə xidmət edəcək. Qarabağ probleminin Azərbaycanın maraqları çərçivəsində tam həllinə Moskva ilə bərabər addımlayaraq nail olmaq mümkün deyil.

-Azərbaycan tərəfi bu kimi ssenarilərin qarşısını almaq üçün hansı addımlar atmalıdır?

-Çətin sualdır. Nə qədər ki rəsmi Bakı Putin Rusiyasının orbitindən tam çıxmayıb Moskvanın separatist ssenarilərinə qarşı ciddi müqavimət imkanları da əldə edə bilməyəcəyik. Bütün dünya əmindir ki, İlham Əliyev Rusiyanın lokomativi olduğu beynəlxalq avtoritar koalisiyanın fəal üzvüdür. Bu konfiqurasiya dəyişmədikcə Azərbaycanın strateji maraqlarını effektiv müdafiə etmək də mümkün olmayacaq. Putinlə birlikdə hərəkət edərək Putinin ssenarilərinin qarşısını almaq imkansızdır.