Rusiya Qarabağda sülhə imkan verməz

Mərhum prezident Heydər Əliyevin xarici siyasət məsələləri üzrə dövlət müşaviri Vəfa Quluzadə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi üzrə bütün hadisələrin, Qarabağ problemi ilə bağlı gizli intriqaların şahidi olub. Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı mühüm məqamlardan biri – 1994-cü ildə atəşkəs rejiminin (“Bişkek protokolu) əldə olunması ilə bağlı daha çox məlumatı olan şəxslərdən biridir.

Sual: Atəşkəs haqqında sazişin qüvvəyə minməsindən 20 il ötür. Protokol 1994-cü il mayın 5-də Bişkekdə MDB Parlament Assambleyasında imzalanıb və mayın 13-dək hərbi əməliyyatların dayandırılmasını nəzərdə tutub. O zaman nə baş verirdi ki, niyə saziş məhz o zaman  bağlandı?

Cavab:  Əvvəla, qeyd etmək istərdim ki, atəşkəs rejimi haqda sazişin imzalanmasından əvvəl Azərbaycan və Ermənistan hərbi hissələri arasında çox kəskin döyüşlər gedirdi. Həmin döyüşlərin birinci mərhələsi qış kampaniyası idi. Bu mərhələdə Azərbaycan tərəfi erməni ordusuna dəhşətli  və gözlənilməz zərbə vurmuşdu. O vaxt deyilənə görə, Yerevana gedən tabutların sayı şoka salırdı, təxminən 3 min adam öldürülmüşdü. Bizdə itki olduqca az idi. Qış kampaniyasından sonra yazda Rusiyanın dəstəyilə   ermənilərin əks hücumu başladı. Reallıqda bu, Ermənistan-Rusiya birgə əks hücumu idi. Çünki əsir düşənlərin arasında bizə qarşı döyüşlərdə iştirak etmiş rus əsgər və zabitləri də vardı. Əks hücum da kəskin xarakter daşıyırdı. Bu dəfə bizdə çox itki oldu. Bakının bütün hospitalları yaralılarla dolu idi, hələ ölənləri demirəm. Eyni zamanda ermənilər də böyük itki verirdi.

Sual: Demək istəyirsiniz ki, hər iki tərəfdən böyük itkilərin olması tərəfləri barışığa sövq etdi, yoxsa bu, hansısa kənardan verilmiş qərar idi?

Cavab: Hesab edirəm ki, bütün bu prosesləri Rusiya idarə edirdi və Qarabağ problemini də Rusiya yaradıb. Artıq 1994-cü ilin yazına qədər Dağlıq Qarabağdan başqa onun ətrafında 7 rayon da Ermənistan tərəfindən işğal edilmişdi.

Sual: Sazişin imzalanması təşəbbüsünü ilk dəfə kim irəli sürdü? 

Cavab: Belə təklifi ilk dəfə Vladimir Kazimirov irəli sürdü. O, prezident Boris Yeltsinin səfiri kimi ATƏT-in Minsk Qrupunda Rusiyanı təmsil edirdi. İlk dəfə Kazimirov 1994-cü ilin qış kampaniyası zamanı atəşkəsə nail oldu. Heydər Əliyev Moskva və Kazimirov ilə danışıqlardan qaçırdı, çünki biz hücuma keçmişdik, amma sonra durum dəyişdi. Yazın əvvəlində artıq Heydər Əliyev danışıqlar aparmaq üçün telefon etdi, indi də Moska hər vəchlə əlaqədən qaçırdı. Lakin sonda Moskva qərara aldı ki, məqsədə nail olublar - Dağlıq Qarabağ və onun ətrafında 7 rayon işğal edilib, üstəlik, Rusiya qoşunlarının dəstəyi ilə bütün atəş xətti Ermənistanın xeyrinə formalaşıb.

  Ancaq başqa problem də var idi – Azərbaycanda sabitlik pozulmuşdu, ölkədə çoxlu silahlı dəstələr yaradılırdı və onlar mərkəzə tabe olmurdular. Baxmayaraq ki, 1993-cü ildə Heydər Əliyev hakimiyyətə gəlmişdi, bu cür şəraitdə o, vəziyyətə tam nəzarət edə bilmirdi. Sabitlik yaratmaq üçün qeyri-hərbi vəziyyət lazım idi. Hər iki amil tərəfləri hərbi əməliyyatların dayandırılması ilə bağlı qərar qəbul etməyə vadar etdi.

Sual: Bişkekdə danışıqlar mayın 4-də başlayıb, MBD Parlament Assambleyasının keçirildiyi bir vaxtda. Mayın 5-də isə protokol imzalanıb. Nəzərə almaq lazımdır ki, bundan bir gün əvvəl mayın 3-də Heydər Əliyev Brüsselə gedərək orada NATO ilə “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramını imzalamışdı. Bunun barışıq haqda sazişin imzalanması haqda qərara bir təsiri olubmu?

Cavab: Şübhəsiz. Rusiya Qarabağ problemini yaratmaqla Azərbaycanın 7 rayonunun  işğalına yardım göstərib ki, Amerika və Avropa maraqlarının Azərbaycanda yayılmasına əngəl törətsin. Rusiyada yaxşı bilirdilər ki, Azərbaycanın geostrateji vəziyyəti, həmçinin  onun nəhəng neft-qaz ehtiyatları ölkəni Qərbin diqqət sferasına çevirəcək. Həmin dövrdə Rusiya Qərbin regiona girməsinin qarşısını ala bilmək üçün ona meydan oxuya bilmirdi. Ölkə çox zəif idi, odur ki, vəziyyəti münaqişə yolu ilə idarə edirdi. Azərbaycanın “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramını imzalamasının da öz əhəmiyyəti var idi.

Rusiya düşünürdü ki, Azərbaycanla manipulyasiya edə biləcək, vəziyyəti öz xeyrinə dəyişə biləcək. Bundan ötrü əsasları da vardı. Nəzərə almaq lazımdır ki, 1993-cü ildə hakimiyyətə gələn Heydər Əliyev çox xəstə idi. Onun xəstəlik tarixçəsi Moskvada idi, ruslar bilirdilər ki, o, insult, infarkt keçirib, həm də yaşlıdır. Yəqin, Moskva hesab edirdi ki, Heydər Əliyev uzun müddətə gəlməyib və Moskva atəşkəs rejiminə razılaşanda buna stavka edirdi. Amma Əliyevin bəxti gətirdi, Moskvanın gözlədiyi kimi olmadı. Bilikli, təcrübəli, iradəli şəxs kimi, o, Azərbaycanda vəziyyəti  yoluna qoya bildi və atəşkəs rejimindən sonra 1994-cü il sentyabrın 20-də neft müqavilələrini imzalaya bildi. Və Əliyevin bu fəallığı Rusiya üçün gözlənilməz oldu.

Sual: Ancaq bir məqam var. Bildiyim qədər, Heydər Əliyev əmin idi ki, 1994-cü ilin mayında barışıq əldə olunduqdan sonra o, yaxın gələcəkdə Ermənistanla razılığa gələ biləcək və sülh haqqında böyük siyasi saziş imzalayacaq. Bu saziş erməni qoşunlarının çıxarılmasını, Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın tərkibində yüksək statusun verilməsini nəzərdə tuturdu. Siz onun yanında olmusunuz, bu barədə nə deyə bilərsiniz?

Cavab: Hеydər Əliyev çox dərin adam idi. O, bu münaqişədə Rusiyanın rolunu başa düşürdü. Ancaq buna baxmayaraq, ilkin mərhələdə ümid edirdi ki, ciddi güzəştlərə getməklə Ermənistanla sülhə nail olmaq mümkün olar. Çünki biz Dağlıq Qarabağ üçün nə verə biləcəyimizi söyləməmişdik. 7 rayondan azərbaycanlı əhali qovulduqdan sonra Heydər Əliyev Moskvaya getdi, Yeltsin və Levon Ter-Petrosyanla görüşdü. Mən də orada idim. Yeltsinin yanında Əliyev Ter-Petrosyana Dağlıq Qarabağa Tatarıstanda olduğu kimi analoji statusun verilməsini təklif etdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu, Azərbaycanın siyasi dairələrində narazılıq doğurdu. Ancaq Heydər Əliyevdən qorxurdular və heç kim açıq şəkildə ona etiraz edə bilmirdi. Yadımdadır, o zamankı xarici işlər naziri Həsən Həsənov şoka düşmüsdü və öz narazılığını mənimlə bölüşdü – “heç onlara da belə status təklif  etmək olar?” Amma Heydər Əliyev təklif etmişdi.

Levon Ter-Petrosyanın sevincinin şahidiyəm. O dedi: “Heydər Əliyeviç, doğrudanmı belə status təklif  edirsiniz?”. Əliyev cavabında bildirdi ki, şahidlərin yanında belə statusu təklif edir. Mən əminəm ki, bundan sonra Rusiya Ter-Petrosyana möhkəm təzyiq göstərib ki, heç bir muxtariyyətə razılaşmasın.

Sual: Neft müqaviləsinin imzalanması əsasən bunun Qarabağ probleminin həllində Azərbaycana kömək edəcəyi ilə bağlı çoxlu ümidlər doğururdu. Saziş imzalandıqdan sonra ABŞ və Avropanın regionda mövqeyinin möhkəmlənməsi faktdır, onlar böyük rol oynayırlar. Ancaq nədən onların rolunun artdığı və Rusiyanın mövqeyinin zəiflədiyi dönəmdə nizamlanma mümkün olmadı?

Cavab: Bu, ona görə belə oldu  ki, dünya ictimai fikri Sovet İttifaqının süqutu faktını yenidən qiymətləndirdi. Onlara elə gəlirdi ki, SSRİ dağıldıqdan sonra ABŞ və Qərbin geosiyasi düşməni olan Rusiya mövcudluğunu itirib. Lakin sonradan Vaşinqton və Pentaqondakı strateqlər başa düşdülər ki, SSRİ-nin tərkibindən çıxan 14 dövlətin suverenlik əldə etməsi və müstəqil dövlətlər çevrilməsi nəticəsində Rusiya nə qədər zəifləsə də onun nüvə gücü əvvəlkitək qalır. Rusiyada demokratikləşmə, liberallaşma prosesinin gedəcəyi  haqqında nə qədər söz-söhbətlər olsa da Qərb başa düşürdü ki, Rusiyanın nüvə raketləri hələ də düşmən kimi Qərb dünyasına yönəlib.  

Əgər o zaman Qərb Rusiyaya güclü təzyiq göstərsəydi, Yeltsenin yerinə hakimiyyətə Makaşev kimi qəddar militarist gələrdi və Rusiyanı Şimali Koreyaya çevirərdi.

Sual: Bu yaxınlarda Amerikanın Minsk Qrupundakı həmsədri Uorlik Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhə nail olunmasının yeni prinsiplərini açıqlayıb, onları həmsədrlərin işi kimi təqdim edib. Sizcə, bu modernləşdirilmiş Madrid prinsipləri müsbət nəticə verəcək?

Cavab: Müsbət nəticənin olacağını düşünmürəm. Çünki Ermənistan və onun xalqının iradəsi heç bir rol oynamır. Ermənistan rəhbərliyi Moskva tərəfindən təyin edilib və Moskvanın göstərişini yerinə yetirir, çünki Moskva özbaşınalığa görə cəzalandırır. 1996-cı ili xatırlayın. Levon Ter-Petrosyan mərhələli sülh, 7 rayonun azad edilməsini, gələcəkdə Dağlıq Qarabağın  statusunun həllini, Ermənistanla Azərbaycan, eyni zamanda Türkiyə ilə sərhədlərin açılmasını təklif edirdi. Biz razılaşdıq, lakin həyata keçirə bilmədik, çünki Levon Ter-Petrosyan kənarlaşdırıldı.

Başqa bir qalmaqal 1999-cu ildə oldu. Heydər Əliyev Robert Koçaryanla, onun vasitəsilə güclü şəxsiyyətlər sayılan – baş nazir Vazgen Sarkisyan  və spiker Karen Dəmirçyanla razılığa gələ bildi. Onlar sülh sazişinin imzalanmasına razılaşdılar.

O zaman mən Heydər Əliyevə dedim ki, Rusiya sülh bağlamağa imkan verməyəcək. O dedi: “İstəyirsən mərcləşək. Mən gedim İstanbula sülhü imzalayım?”.

Mən istefa verdikdən bir neçə həftə sonra Ermənistan parlamentində güllələnmə baş verdi: Ermənistan rəhbərliyi - Vazgen Sarkisyan,   Karen Dəmirçyan və bir neçə deputat güllələndi. Mənim də söylədiyim bu idi – Rusiya Qarabağa dair sülh sazişini imzalamağa imkan vermədi.

Bundan sonra Robert Koçaryan Moskvaya çağırıldı, Yerevana qayıdandan sonra Heydər Əliyevə telefon edərək bildirdi ki, bütün razılaşmalar ləğv olunur.

Dediyim odur ki, bu gün də ermənilər Moskvanın dediyi kimi hərəkət edəcəklər. Qərb çalışmalıdır ki, ermənilər Moskvanın göstərişi ilə hərəkət etməsinlər, öz milli maraqlarından çıxış etsinlər. Bəs bunu necə etməli?

Hesab edirəm ki, hazırda Moskva Ermənistan prezidentinə və ölkənin güc strukturlarına, Daşnaksütyun Partiyasına, Qarabağ ordusuna tam nəzarət edir.

Yeri gəlmişkən, Yevgeni Primakov o zaman Heydər Əliyevə demişdi ki: “onu biz yaratmışıq və Avropada ən güclü ordudur”.

Sual: Hansı şəraitdə hərtərəfli sülh yaradıla bilər?

Cavab: Hesab edirəm ki, nə qədər ki Rusiya iqtisadi, diplomatik və digər sahələrdə qlobal sanksiyalarla neytrallaşdırılmayıb Qarabağda sülhdən danışmaq olmaz. Bundan əlavə, Putin Ukrayna ilə bağlı  cəzasız qaldığını görüncə Azərbaycana qarşı təxribata əl ata bilməsi təhlükəsi var. Çünki bizim ölkə üç tərəfdən zərbə üçün açıqdır. Bir vaxtlar bizim  mətbuatda belə narahatlıq vardı ki, Rusiya Şimali Qafqazda öz qüvvələrini genişləndirir. Orada artıq 70 min süngüsü olan qoşun yaradılıb. Digər tərəfdən, Rusiyanın hərbi gəmiləri Həştərxandan Bakıya yolu sınaqdan keçiriblər. Həştərxanda yerləşən rus ordusu moderrnləşdirilib.

Rusiya Azərbaycana qarşı istənilən təxribatı təşkil edə bilər, burada beşinci kolon var. Odur ki, mən hələ 1998-ci ildə Azərbaycanda NATO bazalarının yaradılmasına çağırırdım, çünki ağrılı yerimizi bilirdim.

Sual: Belə demək olar ki, siz heç bir dəyişiklik gözləmirsiniz?

Cavab: Qarabaq məsələsində heç bir dəyişiklik gözləmirəm. Krmın Rusiya tərəfindən işğalı Putinin ordunu modernləşdirməsi, müasir informasiya müharibəsi texnologiyalarının tətbiqi sayəsində baş verdi.

Qərb Qarabağ məsələsini necə həll edə bilər? Onun  bu  məsələyə yanaşmasında nə dəyişib? Heç bir şey..

Əlbəttə, Qərb iqtisadi sanksiyalarla Rusiyanın axırına çıxa bilər ki, Rusiya özünün ekspansionist siyasətindən əl çəkərək Cənubi Qafqazda güzəştə getsin. Lakin həddən artıq nüvə başlıqlarının olduğu Rusiyada iqtisadi böhranın dərinləşməsi şəraitində qərb siyasətçiləri bunu istəyirlərmi? Bu, sual doğurur.  -0-