Sistem böhranı

Son vaxtlar ard-arda müxtəlif dövlət qurumları qarşısında insanların local xarakterli etiraz aksiyalarının şahidi oluruq. Prezident Administrasiyasının önündə keçirilən aksiyalar, Daxili İşlər nazirliyinin qarşısında fəalların aksiyası,  Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi nazirliyinin qarşısında qazilərin gərgin atmosferdə keçən aksiyası, Hərbi Prokurorluq qarşısında “Tərtər işi”ndə zərəçəkənlərinin yaxınlarının aksiyası və.s. Hakimiyyətyönlü media adəti üzrə bu aksiyaları və bu aksiyalara səbəb olan hadisələri ölkəni qarışdırmaq istəyənlərin gizli əli ilə əlaqələndirir.

Baş verən sosial etirazlar haqlı narazılıqlardır, yoxsa həqiqətən burda ölkəni qarışdırmaq istəyənlərin izi hiss olunur?

Siyasi şərhçi Ərəstun Oruclu ASTNA-ya bu etiraz askiayalarının səbəbləri haqda danışıb.

* * *

Sual: Ərəstun bəy, son vaxtlar insanlar arasında sosial gərginlik hökm sürür. Ard-arda baş verən lokal etirazlar, intihar edən qazilər. Sizcə, bu gərginliyin arxasında hansı səbəblər dayanır?

Cavab: Sadaladıqlarınızın başlıca səbəbi ölkədə yaranmış sosial böhrandır. Buna başqa sözlərlə “sistem böhranı” da demək olar. Yəni söhbət təkcə hansısa sahələrdə və ya əhali qrupları arasında narazılığın artmasından deyil, həmçinin dövlət və hakimiyyət orqanlarının onlara adekvat reaksiya verərək düzgün tədbirlər həyata keçirə bilməməsindən gedir. Gərginliyin arxasında dayanan səbəblər də elə bundan qaynaqlanır: böhran artır, amma hakimiyyət ona uyğun davranış, yanaşma seçib vəziyyəti yüngülləşdirməyə çalışmır və yaxud buna görə heç narahat da olmur. Böhran təkcə ölkədəki sosial-iqtisadi sferada və ya digər sahələrdə deyil, həm də onları yaradan idarəetmə sisteminin özündə baş verir. Burdan da belə qənaətə gəlmək olur ki, idarəetmə sistemində vəziyyətin kritikliyinin obyektiv dəyərləndirilməsi yoxdur, bu isə böhranın daha da dərinləşməsinin qaçılmaz olacağına işarədir. 

Sual: Sizcə, baş verən sosial etirazlar haqlı narazılıqlardır, yoxsa həqiqətən burda ölkəni qarışdırmaq istəyənlərin izi hiss olunur?

Cavab: Sosial etirazlar şübhəsiz ki, haqlıdır və onların da səbəbi yürüdülən yanlış sosial siyasətdir. Əgər könüllü əlinə silah alıb ölkənin torpaqlarını işğaldan azad etmək üçün işini itirmiş, həyatını riskə atmış vətəndaş bu gün yolunda döyüşdüyü dövlətdən nəinki müavinət, hətta adicə müharibə iştirakçısı vəsiqəsini belə ala bilmirsə, buna başqa nə izah vermək olar? Əgər kütləvi şəkildə işgəncələrə məruz qalmış minlərlə insan haqqının bərpasını tələb edərkən yenidən cinayətkarların təhdidinə məruz qalırsa, buna nə ad vermək olar? Əgər müxtəlif dövlət və hakimiyyət orqanlarının, xüsusilə də əlində təhlükəli resurslar olan güc strukturlarının başında cinayətkar oturub xalqa meydan oxuyursa burda hansı ölkəni qarışdırmaq istəyənlərin izindən danışa bilərik? İlk növbədə ölkənin daxili problemləri öz həllini tapmalıdır, onda onu qarışdırmaq imkanları da olmayacaq və ya onların risk dərəcəsi təhlükəli həddə olmayacaq. Odur ki, bütün məsələləri ölkəni qarışdırmaq istəyənlərin ayağına yazmaq nəinki daxili problemlərin həllindən qaçmaqdır, hətta onların mövcud olmasının özünü belə inkar etməkdir. Amma bu, vəziyyətdən çıxış yolu deyil, hərçənd, mən geosiyasi gəlişmələrin indiki aktiv fazasında ölkəni qarışdırmaq cəhdlərinin olmadığını iddia etmirəm, əksinə, deyirəm ki, onlar var, özü də yetərincə ciddidir. Amma eynu zamanda da ölkədaxili məsələlərin həllini açıq saxlamaq elə onların maraqlarına xidmət etməkdir.   

Sual: Bu sualı nahaqdan vermədim. Misallarla deyim, qazilər Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi nazirliyinin qarşısında etiraz edir, qapını sındırırlar, içəri girib tələblərini irəli sürürlər. Dərhal media orqanlarında həmin qazilərə qarşı qaralama tipli yazılar yazılmağa başlayır. Və yaxud Müsəlman Birliyi Hərəkatının üzvləri aclıq aksiyası keçirirlər, Dini Komitə və  Qafqaz Müsəlamları İdarəsi bəyanat yayaraq bildirir ki, ölkədə dini təfriqə yaratmaq istəyənlər var. Niyə bu kimi hallar baş verdikdə hakimiyyət və hökumət orqanları adekvat addımlar atmaq əvəvzinə bu kimi məlumatlar və ya bəyanatlar yayaraq etiraz edənləri şübhə altına almağa, bu hadisələrin arxasında başqa izlər axtarmağa çalışırlar?

Cavab: Gətirdiyiniz nümunələrə birini də mən əlavə edim: Tərtərdə qətliam törədilir, onu törədənlərin vəhşiliklərini ifşa edənlərə qarşı saxta ittihamlarla cinayət işləri açıb onları həbsə yollayırlar. Daha çox misallar gətirmək olar, amma ümumi olaraq deməliyik ki, bunların hamısı yuxarıda qeyd etdiyim böhranın əlamətləridir. Hakimiyyət kabinetlərində əyləşənlərin mütləq əksəriyyəti cəmiyyətdən o dərəcədə uzaqlaşıblar ki, belə bir “təbliğatın” ilk növbədə elə onların özləri üçün nə dərəcədə təhlükəli olduğunu görə bilmirlər. Bu yerdə əvvəlki sualınızadakı “ölkəni qarışdırmaq istəyənlər” mövzusuna qayıtmaq istərdim. Belə çıxır ki, ölkəni qarışdırmaq istəyənlər elə əllərində geniş səlahiyyətlər olan və həmin səlahiyyətlərdən sizin, mənim gətirdiyim misallardakı problemləri yaradanlardır. Deməli, hadisələrin arxasında başqa izlər varsa, o zaman onları yüksək dövlət kabinetlərində axtarmaq lazımdır. Özü də mümkün qədər qısa zamanda, əks təqdirdə sabah gec ola bilər.    

Sual: Hakimiyyətdə anlamırlarmı ki, bu addımlarla cəmiyyət arasında olan etirazın dozasını daha da artırırlar?

Cavab: Güman eləmirəm ki, anlamırlar. Anlayırlar, sadəcə hakim ierarxiyada elə bir münasibətlər sistemi qurulub ki, real vəziyyətdən deyil, arzu olunandan danışmaq lazımdır və eyni zamanda da bütün səviyyələrdə üzərinə məsuliyyət yükü qoyan heç bir təşəbbüs irəli sürmək olmaz. Bir növ sovet ordusunda mövcud olmuş “heç bir təşəbbüs cəzasız qalmamalıdır” prinsipində olduğu kimi. Üstəlik də hakimiyyətdaxili intriqalar, çəkişmələr, qruplararası mübarizələr elə bir həddə çatıb ki, vəziyyəti dəyişmək artıq ya çox gecdir, ya da olduqca qətiyyətli addımların atılmasını tələb edir. Sonuncu üçün isə siyasi iradə lazımdır, o, da təəssüf ki, hələ görünmür.  

Sual: Bu vəziyyəti yaradanlar kimlərdir? Bunu hakimiyyətin vahidləşmiş mərkəzi edir, yoxsa hakimiyyət daxilində kimlərsə bu gərginliyin artmasında maraqlıdır?

Cavab: Hakimiyyətin vahidləşmiş mərkəzi deyilən bir şey yoxdur məncə. Gərginliyin artırılması ölkədəki 5-ci kolona aid olan daxili qruplaşmaların fəaliyyətinin nəticəsidir. Vahid idarəetmə mərkəzi olsaydı, o, bunun qarşısını asanlıqla ala bilərdi, amma bunu edə bilmirlərsə demək, belə bir mərkəz ya artıq yoxdur, ya da onun gücü yetərincə deyil. Çünki vahid mərkəz bizim tipli hakimiyyət sistemində birinci şəxsin ətrafında olur və hakimiyyətin bütün uğursuzluqları da elə həmin mərkəzi, onun başında duran birinci şəxsi hədəfə alır. Məntiq deyir ki, vahid mərkəz  gərginliyin artmasında heç bir halda maraqlı olmamalıdır. Burdan da belə qənaətə gəlmək olar ki, daxili çəkişmələr sistemin “vahid mərkəz” dediyimiz idarəetmə “pultunu” iflic edib.   

Sual: Sizcə, indiki halda vəziyyəti necə düzəltmək olar? Cəmiyyəti, insanları sakitləşdirmək üçün hakimiyyət hansı addımlar atmalıdır?

Cavab: Vəziyyəti düzəltmək üçün zənnimcə iki qrup tədbirlərə start verilməlidir: qısa və uzun vadəli nəticəyə aparan qəti addımların atılması. Birinciyə kriminallaşmış məmur və dövlət rəsmilərinin kənarlaşdırılması və onların törətdikləri cinayətlərə görə cavab verməsini təmin etmək, sosial-iqtsadi vəziyyətin sağlamlaşması üçün inhisarları ləğv edərək gömrük rüsumlarını və vergiləri azaltmaq, paralel olaraq bu orqanların özündə ciddi təmizlik işləri aparmaq. Ümumi olaraq, bunları ədalətin bərpasına yönəlmiş addımlar da adlandırmaq olar. Uzun vadəli tədbirlərə isə mən ölkədə hakimiyyət qanadlarının legitimliyinin təmin olunması və başlanğıc üçün heç olmazsa qısmən müstəqil fəaliyyətinə şərait yaradılması kimi addımları təklif edərdim. Buraya həm də bütün sahələrdə dərin islahatların aparılması daxil olunmalıdır, çünki ölkə elə bir duruma gəlib çatıb ki, artıq bütün sahələrdə dərin islahatlar aparılmalıdır. Amma çox təəssüf ki, hakimiyyət buna getməkdənsə sanki onları imitasiya etməyə üstünlük verir. Bu, olduqca yanlış yanaşmadır, çünki insanlarda əvvəl yaranan ümidlərin sonda məyusluqla əvəzlənməsinə gətirib çıxarır. Belə olduqda da cəmiyyətdə radikallaşma meylləri, qütbləşmə, nifrət, kin, qəzəb və s. bu kimi dağıdıcı amillər üstünlük təşkil etməyə başlayır. Bunların da sonda haraya və nələrə gətirib çıxara biləcəyini anlamaq üçün isə peyğəmbər olmağa ehtiyac yoxdur.