Strateji proqramlar qərəzsiz şəxslər tərəfindən hazırlanmalıdır

***

-Rövşən bəy, Prezident “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər”in təsdiq edilməsi haqqında” sərəncam imzalayıb. Bu proqramda nələr var? Siz bu proqramı necə qiymətləndirirsiz?

-Bu proqram yox, yaxın 10 ildə hökumətin sosial-iqtisadi sahədə hazırlayacağı bütün proqram və strategiyalar üçün prioritetləri müəyyən edən sənəddir. Yəni bundan sonrakı dövrdə qəbul ediləcək proqram və strategiyalar mütləq 5 prioriteti nəzərə alaraq işlənəcək. Bu prioritetlərə dayanıqlı böyüyən rəqabətli iqtisadiyyatın yaradılması, inklüziv və sosial ədalətə əsaslanan cəmiyyətin qurulması, rəqabətli insan kapitalına və müasir innovasiyalara əsaslanan ölkə quruculuğuna nail olunması, işğaldan azad edilmiş ərazilərə qayıdış, təmiz ətraf mühitin təmin edilməsi daxildir.

Hər bir hökumətin ölkənin gələcəyilə bağlı aydın vizyonu olmalı, orta və uzunmüddətli dövrə baxışı peşəkar planlaşdırmaya əsaslandırmadır. Bu baxımdan qəbul olunan prioritetlər sənədi müasir idarəetmənin vacib planlaşdırma elementlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Xüsusilə də nəticəəsaslı büdcə sisteminin formalaşdırıldığı bir dövrdə hökumət proqramlarının büdcəyə inteqrasiyası baxımından milli inkişaf prioritetlərinin və uyğun strategiyaların işlənməsi doğru atılmış addımdır.

Yəni indiki halda milli sosial-iqtisadi inkişaf prioritetlərinin qəbulunun nə dərəcədə zəruri olması yox, həmin priroritetlərin nə dərəcədə ölkənin inkişaf öncüllüklərini nəzərə alıb-almaması müzakirə edilə bilər.  

-Sizcə, belə proqramlarla real durumu dəyişmək mümkündürmü?

-Ən yaxşı işlənmiş proqram və strategiya sənədi, ən mükəmməl hüquqi mexanizmlər belə ölkələri böhranlı vəziyyətdən çıxaracaq “sehirli çubuq” deyil. Peşəkar işlənmiş sənəd həm də effektiv və həmin sənəddə nəzərdə tutulan tədbirləri tam icra edəcək siyasi iradəyə malik idarəetmə olduqda nəticə verir. Proqram idarəetməsi bütün maraqlı tərəflərin, o cümlədən vətəndaş cəmiyyətinin və biznesin iştirakı ilə hazırlanmalı, cəmiyyətin ehtiyacları tam nəzərə alındıqda, nəticələrini ölçmək üçün ölçüləbilən indikatorlara malik olduqda, nəticlərinin qiymətləndirilməsi üçün müstəqil monitorinq mexanizminə əsaslandıqda, iqtisadi inkişafa töhfə verir. Əks halda, proqramlar formal sənəd kimi görüntü yaradır və faydasız qalır. 

-Bundan əvvəl də bəzi illər üzrə bir neçə bu cür inkişaf proqramları, strateji yol xəritələri təsdiqlənib. Bu proqramların real həyatda tətbiqini, işlədiyini və ya hansısa bir nəticəsini görə bilirikmi?

-Qeyd elədiyiniz sənədlərin nə dərəcədə nəticəli olması üçün geniş araşdırma və sistemli monitorinqə ehtiyac var. Təəssüf ki, müstəqil və araşdırmalarının etibarlılığı şübhə doğrurmayan hansısa bir təşkilatın bu istiqamətdə monitorinqləri, sistemli dəyərləndirmə və diaqnostikası mövcud deyil. Amma, əlbəttə, adını çəkdiyiniz sənədlərdə müəyyən edilmiş bəzi vacib hədəf göstəriciləri əsasında ilkin, xülasə şəklində də olsa, nəticələr çıxarmaq mümkündür. Məsələn, 2012-ci ildə qəbul edilmiş “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış Konsepsiyası” adlı sənəddə nəzərdə tutulurdu ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı hər il orta hesabla 7% böyüməli idi. Amma 2012-ci illə müqayisə etsək, hətta pandemiyanın təsirlərini nəzərə almasaq, Azərbaycan iqtisadiyyatı son 8 ildə hər il orta hesabla maksimum 1.5% böyüyüb. Yaxud bu sənəddə bölgələrin tarazlı inkişafı nəzərdə tutulmuşdu. Amma araşdırdıqda görürük ki, 8 il öncə ölkədə milli gəlirin 80%-i Bakı və Abşeron yarımadasında formalaşırdı, bu gün də eyni vəziyyətdir. Eləcə də ixracda, büdcənin formalaşmasında bölgələrin 3-4%-lik payı da ötən 8 ildə dəyişmədi.

Başqa bir sənəd 2016-cı ildə qəbul edilmiş yol xəritələri idi. Strateji yol xəritəsinə görə,  2025-ci ilə qədər adambaşına qeyri-neft əmtəə ixracının həcminin 170 dollardan 450 dollara yüksəldilməsi hədəflənmişdi. Ötən 5 ildə bu rəqəmdə dəyişklik olmayıb.  Yaxud Neft Fondundan asılıq əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmalı, bir sıra sahələrdə, xüsusən rabitə sektorunda dövlətsizləşdirmə prosesi baş verməli, kiçik və orta sahibkarlığın ÜDM-də payı 15%-ə çatdırılma idi. Bu istiqamətdə də  hər hansı addımlar atılmadı, pozitiv göstəricilər müşahidə edilmədi.

-Rövşən bəy, sizcə, Azərbaycan üçün sosial iqtisadi inkişaf üçün milli prioritetlər nələr olmalıdır?

-Təqdim edilən 5 prioritet normal hesab edilə bilər. Lakin o prioritetlərin içərisində effektiv hökumət quruculuğu öndə gəlməli idi. Əksmərkəzləşmənin, dövlət xərclərinin səmərəliliyinin, dövlət idarəetməsində iştirakçılıq, şəffaflıq və hesabatlılığın təmin edilməsi, iqtisadi qanunverciliyin keyfiyyətinin artırılması bu prioritetlərin tam önündə gəlməli idi.

Yaxud bölgə inkişafı hansısa prioritetin içərisində bir element kimi götürülməməli idi. Əksinə tarazlı regional inkişaf özü ayrıca bir prioritet kimi götürülməli idi.    

Başqa bir nümunə: hazırkı sənəddə yoxsulluğun azaldılması, ədalətli sosial təminat sisteminin yaradılması bir element kimi götürülüb. Lakin düşünürəm ki, Azərbaycanı inkişafdan saxlayan, hətta milli təhlükəsizliyi təhdid edəcək səviyyədə problem olan qeyri-bərabər sərvət və gəlir bölgüsünün aradan qaldırılması, korrupsiyasız cəmiyyət quruculuğu da ayrıca prioritet kimi götürülsə, çox məntiqi bir yanaşma olardı.

“Azərbaycan 2020” Konsepsiyasında vətəndaş cəmiyyətinin və demokratik institutların inkişafı ayrıca hədəflənən məsələlər idi. Hazırkı sənəddə bu istiqamətlər ümumiyyətlə yoxdur. Halbuki o zamana nisbətən bizim hər 2 istiqamətdə təşəbbüs və islahatlara daha çox ehtiyacımız var.

-Bu proqramın həyata keçirilməsi, real həyatda tətbiqinin və nəticəsinin olması üçün təklifiniz nədir?

-İdarəetmənin effektivliyini artırmadan hazırlanan proqramlarla hədəflənən iqtisadi inkişafa nail olmaq imkansızdır. İqtisadiyyatı yalnız hazırlanmış sənədlərin gücü ilə dirçəltmək mümkün olsa idi, istənilən ölkə hətta dünyanın aparıcı beyin mərkəzlərinin mütəxəssislərini cəlb etməklə ən mükəmməl sənədləri hazırlamaqla inkişaf edə bilərdi. Lakin yenə də məsələ bu prorqramların nə dərəcədə səmərəli icra edilməsi məsələsinə gəlib çıxırıq. Təklifim odur ki, bütün proqram və strategiyalar məmura kabinetlərinin məhsulu olmasın  - geniş və hərtərəfli ictimai müzakirənin nəticəsi kimi ortaya çıxsın. Bu sənədlərin icrasının və nəticələrinin qiymətlərndirilməsi tam tərəfsiz, peşəkar və ixtisaslaşmış institutlara həvalə edilsin. Köklü institusional islahatlar həyata keçirməsi də son dərəcə vacibdir. Məsələn, düşünürəm ki, tarazlı bölgə inkişafına nail olmaq üçün regional inkişafa məsul ayrıca, bu məsələyə bilavasitə məsuliyyət daşıyan avtonom bir dövlət qurumunun yaradılmasına ehtiyac var. Yaxud bölgə inkişafında yerli özünüidarə orqanlarının səlahiyyətləri və maliyyə müstəqilliyi artmalıdır. Bölgə infrastrukturunun qurulması ilə bağlı layihələri vətəndaşın nəzarəti altında onların seçdiyi qurumlar həyata keçirməlidir.

İdarəetmədə ictimai iştirakçılıq genişləndirilməli, bütün dövlət qurumlarının istisnasız olaraq şəffaflığı və hesabatlılığı maksimum artırılmalıdır. Məhz bu tədbirlər nəticəsində qəbul edilən sənədlərin nəticəsi də olacaq.