Tofiq Zülfüqarov: "Ermənipərəst qüvvələrin ən birinci vəzifəsi Moskva ilə Ankaranın arasını vurmaqdır. Biz buna uymamalıyıq!»

***

- Uzun müddət ATƏT-in Minsk Qrupu ilə danışıqlarda azərbaycanlı qaçqınların geri qaytarılması məsələsi müzakirə ediləndə erməni tərəfi DQMV dövründə mövcud olmuş demoqrafik balansın ermənilərin xeyrinə saxlanılması şərtini irəli sürmüşdü. İndiki şəraitdə qaçqınların qayıtması necə olacaq?

- Münaqişənin lap əvvəlindən erməni tərəfi praktikada "harada erməni əsgəri varsa, orada azərbaycanlı olmamalıdır" prinsipini əsas tutub. 30 il davam edən işğal və total etnik təmizləmə nəticəsində Ermənistan praktiki  olaraq öz istəyinə nail olub. Sentyabrın 27-də başlayan hərbi əməliyyatlar zamanı Azərbaycan ordusu Qarabağın əvvəllər əsasən azərbaycanlı əhalinin yaşadığı  ərazilərini azad edib. Hərbi əməliyyatların münaqişədən öncə ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilərdə davam etdirilməsi lazım gələndə belə bir sual yarandı: ermənilərin bizə sırıdıqları praktikanı davam etdirməkmi, yoxsa başqa yolla getməkmi? Bu, təkcə mənəvi yox, həm də əhəmiyyətli dərəcədə siyasi seçim idi.

Azərbaycan ordusunun bütün hərbi əməliyyatları beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri çərçivəsində həyata keçirilirdi və buna görə də dünya birliyi tərəfindən tam dəstək alırdı. Bakının öz qaçqınlarının doğma şəhərlərinə və kəndlərinə qayıtmaq imkanını təmin etmək hüququ heç kimdə şübhə doğurmurdu. Zənnimcə, hücum ermənilərin sıx yaşadığı rayonlarda davam etsəydi, bu mövqe kardinal şəkildə dəyişərdi. Bəzi xarici siyasi qüvvələr tərəfindən belə siqnallar vardı. Onları təkcə Rusiya KİV-də deyil, Qərb mediasında da görmək olardı. Lakin hərbi əməliyyatların hazırkı mərhələdə başa çatması Azərbaycan üçün ən optimal variant kimi görünür.

Bütün maraqlı tərəflər, o cümlədən Rusiya Federasiyası və Türkiyə Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğunu və yekun nizamlanmanın bu dövlətin sərhədləri çərçivəsində baş verəcəyini bəyan ediblər. Dağlıq Qarabağ ərazisinin qalan hissəsində Azərbaycanın suverenliyinin bərpası xeyli vaxt aparacaq, həm də sülhün qorunması üzrə qüvvələrin və müşahidəçilərin dəstəyilə olacaq.  İndi mətbuatda və sosial şəbəkələrdə bununla bağlı müxtəlif fikirlər çoxdur. Ancaq mənim üçün aydındır ki, bu prosesdə sülhün qorunması üzrə qüvvələrin və müşahidəçilərin iştirakı bizi erməni təxribatlarından qoruyur. Bu təxribatlarda məqsəd Azərbaycanı “soyqırım-2”də ittiham etməkdir. Baxmayaraq ki, belə ssenariyə xüsusi əhəmiyyət verilmir, ancaq bu, tamamilə mümkündür.

İnsanlar nə qədər ki şəhidlərimizin itkisindən, Bərdə, Gəncə, Tərtərin bombalanmasından acı çəkir, təxminən belə kateqoriyalarla düşünürlər: "Onlar ediblərsə, biz niyə ermənilər kimi hərəkət edə bilmərik?» Bunu anlamaq olar, amma siyasi reallıqlar göstərir ki, noyabrın 10-da üç ölkə başçısının qəbul etdiyi sxem optimaldır. Biz hərbi hərəkətlərlə 3,5 min kvadrat kilometr ərazini azad etdik, azərbaycanlıların yaşadığı daha 4,7 min kvadrat kilometr ərazi saziş nəticəsində Azərbaycanın nəzarətinə keçdi. Bu torpaqların bizim nəzarətimizə müharibəsiz keçməsi razılaşmadan öncə baş verənlərdən daha böyük itki və qan tökülməsindən qaçmağa yol verdi. Odur ki, qərar birmənalı olaraq optimal olub, bundan sonra isə Dağlıq Qarabağın qalan əraziləri üzərində Azərbaycanın tam suverenliyinin tədricən bərpası üzrə siyasi proses davam edəcək.

- Sosial şəbəkələrdə Rusiya sülhməramlılarının statusu ilə bağlı xeyli mülahizə var. Vətəndaşlarımızın çoxu hesab edir ki, sülhün qorunması üzrə çoxmillətli kontingent daha çox etimad doğurardı…

- Unutmaq lazım deyil ki, Azərbaycan öz ərazisi üzərində tam suverenliyə malikdir. Eyni zamanda, ölkəmiz dünyanın ən böyük ölkəsi deyil. Üçtərəfli birgə bəyanat müəyyən kompromisin nəticəsidir. Bəziləri hadisələri qiymətləndirərkən bu sənəddən hansısa bir bəndi seçir və deyir ki, bu, yaxşı deyil. Real siyasətdə heç bir saziş tərəflərin hər birinin istədiyi hər şeyə tam cavab verə bilməz. Bunun üçün də hansısa bir balans yaratmaq üçün danışıqlar aparılır. Azərbaycan-Rusiya-Ermənistan sazişinin reallaşdırılması zamanı yaranan mənzərəni araşdırarkən şəxsən mən belə qənaətə gəlirəm ki, biz işğal edilmiş torpaqların qaytarılması problemini 90% həll etmişik. Ona görə də Azərbaycan prezidenti sənədi Ermənistanın kapitulyasiyası adlandırdı.

Eyni zamanda, öz həllini gözləyən məsələlər qalır. Təəssüf ki, Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin tarixində Qarabağ məsələsində Rusiyanın rolu çox vaxt birmənalı olmayıb. Lakin Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin yürütdüyü siyasət nəticəsində Rusiyanın vəziyyətə yanaşması dəyişib və bunu görməmək mümkün deyil. Bizim qələbəmiz o cümlədən iki komponentin sayəsində mümkün oldu. Birincisi, Türkiyənin regionda fəallığının, o cümlədən hərbi fəallığının artmasıdır. Bu gün Türkiyə hərbi-siyasi planda müşahidə missiyasında təmsil olunub, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində türkiyəli mütəxəssislərin məşvərət aparatı var. Gəncədə Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri yerləşib. Lazımi zamanda 1922-ci il Moskva müqaviləsinin qüvvədə olduğu bəyan edildi və orada göstərilir ki, Rusiya ilə yanaşı Türkiyə də Naxçıvanın hazırkı statusunun qarantıdır. Bütün bu kompleks müəyyən geosiyasi balans yaradır. İlk növbədə Moskva üçün.

İkinci mühüm komponent Rusiyanın rolunun dəyişməsidir. Qarabağda cərəyan edən hərbi əməliyyatların mənzərəsi Rusiya-Ermənistan münasibətlərinin dərin böhran içində olduğunu göstərir. Eyni zamanda, Bakı və Moskva arasında münasibətlər xeyli möhkəmlənib. Bu geosiyasi faktorlar İkinci Qarabağ Müharibəsinin xarici siyasi fonuna çevrildi.

Real siyasətdə hər şeydən öncə vəziyyətin inkişafına tam aydın təsir göstərə biləcək amilləri nəzərə almaq lazımdır. Əldə edilmiş saziş kompromis qərarın nəticəsi oldu. Ermənilərlə bizim ordu arasında hansısa bir möhkəmlədici vasitə olan və "kütləvi qırğın" ittihamları ilə təxribatların mümkünlüyünü istisna edən sülhməramlı qüvvələrin iştirakı nikbinlikdən başqa bir şey vermir. Görünür, erməni tərəfi məhz bu ssenarini oynamağa hazırlaşırdı. Buna sübut kimi xeyli məqalə, o cümlədən Rusiya nəşrlərində dərc edilən məqalə var.

Digər tərəfdən, prosesin iştirakçıları - RF və Türkiyə birmənalı şəkildə bildiriblər ki, Qarabağ Azərbaycandır! Bu mesaj gələcəkdə baş verəcək hadisələri, o cümlədən sülhün qorunması üzrə qüvvələrin iştirakı ilə baş verəcək hadisələri müəyyənləşdirir. Vəziyyət ATƏT-in Minsk Qrupunun, əsasən də Fransanın istəyinə zidd olaraq yeni format yaratdı: RF və Türkiyə. Moskva və Ankara Dağlıq Qarabağı birmənalı olaraq Azərbaycan torpağı kimi tanımaqla müəyyən siyasi çərçivələr yaradırlar.

Lakin qalan ərazilər üzərində suverenliyin bərpası prosesi uzun olacaq və asan olmayacaq. Biz onun reallaşdırılmasına mərhələli şəkildə hazırlaşmalıyıq. Suverenlik təkcə Xankəndi üzərində Azərbaycan bayrağının dalğalanması deyil. Bayraq yalnız ölkənin rəmzidir, bundan başqa milli valyutanın fəaliyyəti, erməni ordusunun hərbi personalının identifikasiyasının aparılması, yerli əhalidən ibarət hərbi birləşmələrin tərksilah ediləcəyi vaxtın müəyyən olunması və s. var.  Azərbaycanın dövlət strukturlarının regiona qayıtmasının hansı şəkildə həyata keçiriləcəyi, mülkiyyət hüququnun qeydiyyatı və digər məsələlər həll olunmalıdır. Yəqin ki, Xankəndidə ASAN Xidmət yaradılmalıdır. Bax, bu, vacibdir. Populistlər nə gəldi danışa bilər, ancaq onlar problemlərə kompleks şəkildə baxmaq iqtidarında deyil. Qarşımızda duran məsələlərin həllindən ötrü müharibə dövründə olduğu kimi, Azərbaycan cəmiyyətinin, hakimiyyətin və ordunun heyrətedici birliyini saxlamaq çox vacibdir. Bu, əlverişli amildir və belə deməyə tam əsas verir ki, müəyyən müddətdən sonra bu ərazi üzərində Azərbaycanın suverenliyi bərpa ediləcək.

Qarabağın erməni əhalisinin geri qaytarılması prosesi də çətin və uzun görünür. Prezident və Azərbaycan hökuməti onların təhlükəsizliyinə və vətəndaşlığına zəmanət verir. Bu yolda da biz müxtəlif problemlərə, o cümlədən təxribatlara hazır olmalıyıq.

- “DQR-in rəhbəri" Araik Arutyunyanın Rusiya sülhməramlı missiyasının rəhbərləri ilə  görüşlərini necə qiymətləndirirsiniz? Ümumiyyətlə, regionun dövlət strukturlarında Qarabağ ermənilərinin legitim nümayəndəliyi necə həyata keçirilməlidir?

- Bayaq dediyim kimi, suverenliyin bərpası məsələsi bir günün işi deyil, uzunmüddətli və mərhələli prosesdir. Araik Arutyunyan yalnız sülhün qorunması üzrə qüvvələrlə məcburi və müvəqqəti təmasda olan şəxsdir. O  hislərlə yaşayacaq ki, bu gün də olmasa, sabah Azərbaycanın ədalət mühakiməsinə tuş gələcək. Serbiyanın mərhum dövlət başçısı Slobodan Miloşeviçlə bağlı bir nümunəni xatırlatmaq istəyirəm. Deyton sazişini imzaladı, Vaşinqtona səfər etdi və uzun müddət öz fəaliyyətini davam etdirdi. Əlbəttə, mən Miloşeviçi Arutyunyanla müqayisə etmək fikrindən uzağam,  lakin böyük işlərinə baxmayaraq, serbiyalı lider müəyyən müddətdən sonra müttəhimlər kürsüsündə oturdu. Odur ki, Xankəndidəki bütün bu əlaqələrə müvəqqəti və işgüzar əlaqələr kimi baxmaq lazımdır ki, bu da son nəticədə bizim suverenliyimizin bərpasına gətirib çıxaracaq. Bütün məsələlərin eyni vaxtda həllini tələb etmək olmaz. Kommunikasiyaların bərpası, qaçqınların geri qaytarılması, Ağdam rayonunda, Kəlbəcər, Laçında möhkəmlənmə, Naxçıvana yol çəkilməsi və s. üzrə çox böyük işlər görülməlidir. Araikə də növbə çatacaq.

-Ermənistan KİV Yerevanın Rusiyadan aldığı "İskəndər" raket kompleksindən durmadan danışırdı. Erməni siyasətçilər öz xalqını inandırırdılar ki, bu raketlərin birinin olması Azərbaycanın işğal altındakı əraziləri güc yolu ilə geri qaytarmaq istəyini aradan qaldıracaq. Hətta Azərbaycan İsrailin "Dəmir günbəz" zenit-raket sipərini və bəzi məlumatlara görə, raketlərin məhv edilməsi üçün yeni "Sehrli çubuq" sistemini aldıqda belə, erməni politoloqlar buna diqqət verməməyə çağırırdılar. Lakin "İsgəndər"lərlə bu qədər isterik şəkildə və uzun müddət hay-küy yaradan Yerevan onları işə salmadı…

- Ermənistanın bu silahı alması faktının özü də şübhə doğururdu. Hər şey, sadəcə, təchizatın imitasiyasına bənzəyirdi. Bundan əlavə, bu sistem yalnız peyk yerləşdirmə sistemi ilə birlikdə istifadə edildikdə yüksək dəqiqliyə malik ola bilər. "İskəndər" raketləri qismən ballistik fazada, qismən qanadlı raketlər kimi uçaraq əraziyə istiqamət götürür. Öncədən aydın idi ki, Ermənistan icazəsiz və dəstək olmadan bu sistemi tətbiq etmək iqtidarında deyil. Bundan əlavə, "İskəndər"lər nüvə silahı daşıyıcıları kimi yaradılırdı, onların adi partlayıcı maddələrlə doldurulmuş döyüş hissəsi cəmi 450 kq.-dır, bu isə o qədər də böyük partlayıcı güc deyil. Məsələn, ermənilərin Azərbaycan ərazisini atəşə tutarkən istifadə etdikləri "Skad" raketlərində partlayıcı güc 800 kiloqramdan çoxdur. Müasir təyyarə isə ümumiyyətlə, 3 tona yaxın hərbi sursat daşıyır.  Bir sözlə, "İskəndər " müəyyən mənada mifdir və bu silahların əhəmiyyətini yenidən qiymətləndirməyə dəyməz.

Eyni zamanda, Ermənistan hakimiyyəti Naxçıvan kimi amili nəzərə almaya bilməzdi. Yerevanda başa düşürdülər ki, bizim həyati əhəmiyyətli obyektlərimizə - elektrik stansiyaları, boru kəmərləri, neft mədənlərinə və s. qarşı raketlərdən istifadə olunacağı təqdirdə Ermənistan ərazisinə zərbə endiriləcək. Raket sistemləri Azərbaycanla sərhəddə məhv edildikdə, əslində, bu addım atılmışdı. Bakı birmənalı şəkildə siqnal verdi ki, ölkə obyektlərinin raket atəşinə tutulmasına dərhal cavab veriləcək. Belə vəziyyətdə Naxçıvan amili böyük əhəmiyyət kəsb edirdi ki, belə ki, Ermənistanın paytaxtından NMR sərhəddinə qədər cəmi 50 km.-dir. Naxçıvanda Azərbaycan əlahiddə ordusunun silahlanmasında olan raket sistemləri isə bütün Ermənistan ərazisində hədəfləri asanlıqla vurmağa imkan verir. Məsələn, bizim 4 raketdən, 700 kq.-a qədər partlayıcı maddəli hərbi sursatdan ibarət "Qasırğa" sisteminin buraxılması Ermənistan ərazisində istənilən nöqtəni vura bilər. Təyyarənin NMR ərazisindən Yerevana qədər uçması bir neçə dəqiqə çəkəcək. Odur ki, erməni təbliğatı Azərbaycan ictimaiyyətini çaşdırmaq məqsədi daşıyırdı.

Üstəlik, Ermənistanda nədənsə əmin idilər ki, Rusiya onların köməyinə gələcək və rus əsgərləri ermənilərin sərsəm ambisiyaları naminə ölümə gedəcək. Müharibə zamanı az qala Rusiya qoşunlarının Azərbaycan ərazisində münaqişə zonasına göndərilməsi ilə bağlı erməni diasporunun tələbləri səslənirdi.

Qonşularımız öz silah-sursatlarını təsvir edərkən,  sadəcə, uydurublar, arzu etdiklərini gerçəklik kimi qələmə veriblər. Və Ermənistan sarsıdıcı məğlubiyyətə uğrayıb. Qeyd etmək lazımdır ki, son illər Azərbaycanın müdafiə siyasəti ən yüksək səviyyədə qurulub. Xarici ekspertlər Azərbaycan ordusunun hərbi-taktiki imkanlarından heyrətləniblər. Və bu güc Ermənistan Silahlı Qüvvələrini tamamilə dağıtmağa imkan verdi.

- Ermənistan müxalifəti Nikol Paşinyanı devirmək, antitürk koalisiyası yaratmaq, 10 noyabr sazişindən çıxmaq və Dağlıq Qarabağı tanımaqla hədələyir. Əgər  2016-cı ildə olduğu kimi, inqilab yolu ilə və ya 1999-cu ildə olduğu kimi, terror aktı nəticəsində çevriliş edə bilərsə, region üçün hansı nəticələr ola bilər…

- Belə çağırışlar həqiqətən də Yerevanda mitinqlərdə səslənir. Amma üçtərəfli sazişdən çıxmaq cəhdinə ən yaxşı cavabı Rusiya prezidenti Vladimir Putin verib. O bildirib ki, bu, Ermənistan üçün fəlakət olacaq.   Müxtəlif versiyalar irəli sürmək olar ki, niyə belə olarsa Ermənistanı fəlakət gözləyir? Lakin mahiyyətcə, Putinin bu bəyanatı bütün erməni siyasi qüvvələri üçün ciddi xəbərdarlıq idi.

44 günlük müharibə zamanı Azərbaycan Ermənistanla dövlətlərarası sərhəddi bərpa edib. Erməni hərbçilərin sülhməramlı qüvvələrin nəzarətində olan ərazilərdən çıxarılması və identifikasiya prosesi gedir. Yeri gəlmişkən, erməni qoşunların çıxarılması haqda bənd Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan dövlət başçılarının birgə bəyanatında mövcuddur. Mahiyyətcə, Azərbaycan ordusu təcavüzkarı öz ərazisindən sıxışdırıb çıxarıb. Odur ki, erməni tərəfi ilə müzakirə ediləcək mövzuların siyahısı çox qısadır. Bu, iki ölkə sərhəddində vəziyyətin normallaşması, hansısa inam tədbirləri və təhlükəsizliyin təminatı ilə bağlı tədbirlərdir. Həmçinin bu məsələnin praktiki həlli üçün Naxçıvanla Azərbaycanın qərb hissəsi arasında kommunikasiyanın bərpası haqda bəndin müzakirəsi mümkündür. Digər mövzulara, məsələn, sülhün qorunması üzrə qüvvələrin nəzarətində olan ərazilərin reinteqrasiyası prosesinin necə keçiriləcəyi məsələsinə gəlincə,  bunun Ermənistan Respublikasına qətiyyən aidiyyatı yoxdur. Bu, əvvəla, Azərbaycanın daxili işidir, ikincisi, bu ərazi üzərində suverenliyin bərpası prosesinin iştirakçıları kimi Rusiya və Türkiyə müəyyən edilib.

Ermənistana burada yer yoxdur. Azərbaycan prezidentinin dediyi kimi, Dağlıq Qarabağda status-kvo dəyişib və köhnə Madrid prinsipləri ideyalarını, yaxud ATƏT-in Minsk Qrupunun portfelindən nəsə başqa bir şeyi qəbul etdirmək cəhdləri artıq aktual deyil. Azərbaycanda hansısa proseslərdə iştirak etməklə bağlı  ATƏT-in Minsk Qrupunun iddiaları Bakının öz daxili məsələlərinin həllində ATƏT-in vasitəçiliyini istəyib-istəməməsindən asılı olaraq nəzərə alınacaq. Azərbaycan artıq öz tərəfdaşlarını seçib: Rusiya və Türkiyə. Digər qalanlara isə Bakı qısa not yaza bilər: "Hamınıza təşəkkür edirəm, hamı azaddır!». ATƏT-in vasitəçiliyi mövzusu bağlanıb. Odur ki, biz Rusiya - Türkiyə formatını təşviq etməliyik. Bu format qısa müddətdə məsələni həll etmək qabiliyyətini nümayiş etdirdi. Bu, qalan üç rayonun - Kəlbəcər, Ağdam və Laçının azad edilməsi nümunəsində yaxşı görünürdü. Əminəm ki, proses lazımi istiqamətdə davam edəcək.

- Bu yaxınlaradək Türkiyə Ermənistanla sərhədlərin açılmasını işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarının azad edilməsilə əlaqələndirirdi. Bu qarşılıqlı əlaqə gündəmdə qalıbmı, yoxsa indi ancaq Ermənistanın Ankaraya qarşı iddiaları durur?

- Hazırda Ermənistanda özünün yeni tarixi mərhələsini yenidən dərk etməklə bağlı çətin proses gedir. Azərbaycanın vurduğu məğlubiyyət erməni siyasi elitasını öz xarici və daxili siyasətinə yenidən baxmağa vadar etdi.

Türkiyə və Azərbaycanın Ermənistanın siyasətinə reaksiyası ermənilərin hansı gündəliyi təklif etməsindən asılı olacaq. Böyük Ermənistan haqda bəyannaməyə uyğun olaraq sərhədlərin genişləndirilməsi ilə bağlı ambisiyalı şüarlar əvvəlkitək səslənəcəkmi, ölkə demək olar ki, bütün qonşularına ərazi iddiaları siyasətindən əl çəkəcəkmi, özünü  qonşuları ilə sülh və həmrəylik şəraitində yaşamaq istəyən dövlət kimi hiss edəcəkmi? Belə olduğu halda biz hansısa münasibətlərin qurulmasında maraqlı ola bilərik. Türkiyə də ondan çıxış edəcək ki, Ermənistan ərazi iddiaları irəli sürəcəkmi, bütün beynəlxalq meydançalarda antitürk təbliğatını davam etdirəcəkmi, Ermənistan regionda digər oyunçuların təxribatçı siyasətinin bələdçisi olaraq qalacaqmı və s. Bunu zaman göstərəcək. Ola bilsin ki, Ermənistanın mühüm problemləri onun hakimiyyətini reallığa baxmağa məcbur edəcək. Və o zaman biz necə reaksiya verəcəyimizi düşünə bilərik. Hələlik bir şey aydındır - Azərbaycan Ermənistanla sərhəddi tamamən bərpa edib. Və bunun mühüm əhəmiyyəti var.

- Müharibə günlərində İranın siyasətini necə xarakterizə edərdiniz? Tehran gah döyüşən tərəflərə öz vasitəçiliyini təklif etdi, gah da şiddətli döyüşlərin getdiyi Azərbaycan sərhəddinə minlərlə İİKK hərbçisi və zirehli texnikas topladı. İran hansı məqsədi güdür?

- Təəssüf ki, bizim cəmiyyətdə İran haqqında tez-tez həddindən artıq ağrılı, tələskən və emosional mühakimə yürüdürlər. Bu arada yalnız prezident İlham Əliyevin təmkinli mövqeyi İranla münaqişəli vəziyyətin yaranmasına mane oldu. Axı ermənilər Bakı ilə Tehran arasında münaqişələrin olmasını çox arzulayırdılar. Təəssüf ki, Azərbaycanda geosiyasi vəziyyəti lazımınca dəyərləndirməyən, şüarlarla çıxış edən insanlar var ki, mənim fikrimcə, bunlar qonşu dövlətə qarşı səslənməməlidir. Prezident İlham Əliyevin azad edilmiş Cəbrayılda Xudafərin körpüsünə səfəri zamanı bunun mehriban qonşuluq və əməkdaşlıq sərhəddi olacağını bildirməsini İranda xüsusi razılıqla qeyd ediblər. Sonra prezident NMR-ə dəmir yolunun bərpası layihəsi barədə məlumat verib. Sovet dönəmində bu, İrana dəmir yolu qovşağı idi. Bu yolda İran və Türkiyə ilə yanaşı Ermənistan da maraqlı ola bilər. Yerevan arzu edirdi ki, “Şimal-Cənub” nəqliyyat dəhlizi layihəsi çərçivəsində tranzit axınları ölkə ərazisindən keçsin. Bax, indi bizim bu qonşularımızda yüklərin beynəlxalq tranziti üçün 42 kilometrlik dəmir yolu xətti ola bilər. Bu, reallıqdır. Hansısa mərhələdə Ermənistanla münasibətlər hazırkı qarşıdurmadan əməkdaşlığa doğru yönəlməlidir.

Müharibə günlərində İranın mövqeyinə gəlincə, o, birmənalı olaraq Bakının İran-Azərbaycan ikitərəfli münasibətlərinin inkişafında yüksək dərəcədə maraqlı olması ilə şərtlənib. Tehran faktiki olaraq Ermənistana silah tranzitinə qadağa qoyub. İran ərazisilə silah tədarükündən danışarkən qeyd edirdilər ki, bu, ermənilərin qaçaqmalçılıq yolu ilə daşımaları idi. Üstəlik, bortunda qanunsuz silahların olduğu mülki təyyarələrin İranın hava məkanından uçması İslam Respublikasının özünün qanunlarını pozub. İİR-in Qarabağda yaranmış vəziyyətlə bağlı mövqeyi ondan ibarətdir ki, bu regiondan uzaq ölkələr orada iştirak etsinlər. Ona görə də iranlılar üçün Rusiya-Türkiyə formatı hər hansı digər formatdan daha üstündür, belə ki, bu ölkələr region üzrə tərəfdaşdır.

-Azərbaycan cəmiyyətində bəziləri qüvvələr balansının amili kimi Azərbaycanda Türkiyə hərbi bazasının yaradılmasında israr edirlər. Əgər müharibə zamanı Türkiyə amili, Ankaranın siyasi dəstəyi çox böyük rol oynadısa, qoy, dinc dövrdə də türkiyəli hərbçilər təhlükəsizliyin qarantı olsunlar. Necə ki Gümrüdəki 102-ci Rusiya bazası Ermənistanın təhlükəsizliyinin qarantı olmağa  xidmət edir…

- Türkiyə hərbçiləri uzun illərdir ki, hərbi müşavir kimi Azərbaycanda fəaliyyət göstərirlər, azərbaycanlı hərbçilərin hazırlanmasında iştirak edirlər. Bizim qələbəmiz bir çox halda bu hazırlığın nəticəsidir. Digər komponent Gəncədə F-16 təyyarələrinin olmasıdır. Mahiyyətcə, bu, Türkiyə HHQ-nin Azərbaycan ərazisində uzunmüddətli olması deməkdir. Bir ildən çoxdur ki, Azərbaycan və Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri müntəzəm manevrlər edirlər. Ölkələrimiz arasında hərbi əməkdaşlığın səviyyəsi çox yüksəkdir. Bununla yanaşı, Rusiya Bakının Ankara ilə hərbi-texniki əməkdaşlığı inkişaf etdirmək səylərinə anlayışla yanaşır. Bu, onunla şərtləndirilir ki, Moskva regional problemlərin həllində Türkiyənin timsalında etibarlı tərəfdaş görür. Təkcə Cənubi Qafqazda yox, həm də birgə patrul məntəqəsinin olduğu Liviya və Suriyada.  Düzdür,  qeyd etmək lazımdır ki, Moskva və Ankaranın qarşılıqlı əlaqəsi iki ölkənin Qərblə münasibətlərinin müəyyən dissonansında durur. Tofiq Zülfüqarovun regionda Türkiyə bazalarını görmək istəməməsi ilə bağlı hazırkı tarixi diskussiyalar ən azından gülüncdür. Regional siyasəti biz müəyyən etmirik. Mən bir neçə ay bundan öncə öz yazılarımda Rusiya-Türkiyə tandeminin formalaşması haqda yazmışdım. Məsələ ondan ibarətdir ki, Rusiya-Türkiyə əməkdaşlığı ATƏT-in Minsk Qrupu şəklində köhnə sistemə açıq çağırışdır, onun vasitəçiliyilə, hansısa layihələrin təklifilə və s. ilə birlikdə. İndi görünür ki, ATƏT-in Minsk Qrupu işlərdən kənarda qaldı. Rusiya və Qərbdə ermənipərəst qüvvələrin ən birinci vəzifəsi Moskva ilə Ankaranın arasını vurmaqdır. Bu mövzuya oynamağa başladığımız zaman böyük bir səhv edirik. Bizim vəzifəmiz ondan ibarətdir ki, öz maraqlarımızı qoruyaq və eyni zamanda bu regionda Rusiya-Türkiyə qarşıdurmasına yol verməyək. Bizə dost olmayanların çox arzuladığı bu qarşıdurmanın poliqonuna çevrilməyək, bəzi vətəndaşlarımız isə bilmədən bu oyuna qoşulurlar. Bu, məsələn, birgə patrullaşma məsələsinə aiddir. Axı əsas odur ki, Türkiyə əldə edilmiş razılaşmanın nəticəsində sülhməramlı prosesin iştirakçısı oldu. Baxmayaraq ki, üçtərəfli sazişdə Ankaranın adı çəkilmir, ancaq bu gün   Türkiyə Rusiya-Türkiyə prosesinin tamhüquqlu iştirakçısıdır.

Fikrimcə, Dağlıq Qarabağda patrullaşma üçtərəfli olmalıdır - Rusiya sülhməramlıları, Azərbaycanın adi və ya hərbi polisi, Azərbaycan büdcəsinin pulu ilə maliyyələşdirilən və ermənilərdən ibarət hansısa mühafizə təşkilatı. Bu qüvvələr keçid dövründə praktiki məsələlərin həllilə məşğul olacaqlar. Üçlü patrul formatı yeni ideya deyil, bir çox regionlarda tətbiq edilib. Vacib olan odur ki, kommersiya mühafizə şirkətindəki ermənilər Azərbaycan tərəfindən maliyyələşdirilsin. Bu, Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərdə bu strukturla müəyyən əməkdaşlıq istəyi yaradacaq. Birinci mərhələdə belə bir formata nail olmaq olardı. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə azərbaycanlı əhalinin təhlükəsizliyinə gəlincə, bu, Azərbaycanın dövlət strukturları - ordu, polis və s. tərəfindən təmin edilir. Şuşada Azərbaycan ordusu geri qayıdan azərbaycanlıların təhlükəsizliyi üçün yaxşı qarantdır.      

- Laçın dəhlizinin statusunu necə təsəvvür edirsiniz?

- Laçın dəhlizi adlanan əslində adi yoldur. Mən dəhliz termininin əleyhinəyəm, çünki bu, müəyyən hüquqi eksterritoriallığı nəzərdə tutur. Zənnimcə, heç kim bu ərazini ayırmağı məqsəd qoymur. Absurd bir şey alınır - Azərbaycanın digər ərazisinin xeyrinə ayırmaq, hansı ki bu ərazidə ölkənin suverenliyi bərpa olunmalıdır. Məsələ bu yolun fəaliyyətinin təhlükəsizliyini təmin etməkdən ibarətdir. Burada da sülhməramlı qüvvələrlə sıx əməkdaşlıq etmək lazımdır. Bu məsələ ilə bağlı heç bir spekulyasiya olmamalıdır. Bizim məcburi köçkünlər münaqişədən əvvəl yaşadıqları Laçın rayonunun yaşayış məntəqələrinə qayıtmalıdırlar. Bu zonada təhlükəsizliyə nəzarət və qaçqınların öz doğma yurdlarına qayıtması bir-biri ilə əlaqəli deyil. Təhlükəsizlik həm orada yaşayanlar üçün, həm də bu yolla gedənlər üçün olmalıdır. Təhlükəsizlik qanunun fəaliyyətilə və qanun pozuntuları olmadan təmin edilir.

- Maraqlıdır ki, atəşkəs haqda birinci və ikinci sazişdən sonra erməni komandirlər, o cümlədən müdafiə naziri David Tonoyan Paşinyana məruzə edirdilər ki, ordu tamamilə məhv olmaq həddindədir. Azərbaycan dronlarının və artilleriyasının hücumları erməni hərbçilərini təkcə hərbi texnikanın yanında yox, hətta 4-5 nəfərlik qrup şəklində toplaşanda da haqlayıb. Və iki həftə ərzində erməni baş nazir onun ordusunun necə məhv edildiyini görürdü, ancaq  qoşunların Qarabağdan çıxarılmasına razılıq vermirdi. Ermənistan dövlətinin başçısı nəyə ümid edirdi?

- O, Rusiyanın Ermənistanın tərəfində olaraq müdaxilə edəcəyinə ümid edirdi və heç cür güman etmirdi ki, Moskva atəşkəslə bağlı Azərbaycanın irəli sürdüyü bütün bəndləri dəstəkləyəcək. Bu, faktdır. Cəmi bir neçə məqam olub ki, bunlarla bağlı diskussiyalar gedib. Bu barədə İlham Əliyev də deyib. Bunlar əsasən Laçında dəhlizin eni, Şuşanın azad edilməsi və orada nəzarəti kimin həyata keçirəcəyidir və s. Azərbaycan öz maraqlarını 90% müdafiə edib. Yeganə optimal variant Dağlıq Qarabağın tədricən ölkənin suverenliyinə qaytarılması idi. Alternativ isə ermənilərin bu regiondan qovulması ola bilərdi. Belə olduğu halda dünya birliyinin rəyi bizim tərəfimizdə olmazdı. Üstəlik, məlum deyil ki, bütün rayonlarımızı güc yolu ilə azad edərkən savaş meydanında nə qədər şəhid verəcəkdik.  Siyasət çox mürəkkəb sənətdir, orada demək olar ki, hər şey və  dərhal baş vermir. Mən də soydaşlarımızı böyük qələbə münasibətilə təbrik edirəm!