ABŞ-da prezident seçkiləri: Azərbaycan üçün hansı partiyanın hakimiyyəti məqsədəuyğundur?

ABŞ-da president seçkiləri yaxınlaşdıqca bu mövzu dünya mətbuatının gündəmində aktuallığını daha da artırır. İyulun 21-də Demokrat Partiyasının 2024-cü il ABŞ prezidentliyinə namizədi Joe Baydenin yarışdan geri çəkiləcəyinə dair açıqlmasından[1] sonra   vitse-prezident Kamala Harrisin   namizədliyini dəstəkləməsi[2]  seçki marafonuna yeni rənglər qatmaqda və ona olan marağı çoxaltmaqdadır. Belə ki, iyulun 20-də Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev II Şuşa Qlobal Media Forumunda bu ilin noyabrında ABŞ-də keçiriləcək prezident seçkilərindən və Azərbaycan-ABŞ münasibətləri ilə bağlı suallara cavab verib. Əliyev “birincisi, Amerikada Prezident Trampın dövründə  müharibələr olmayıb, düşünürəm ki, buna şox böyük hörmətlə, rəğbətlə yanaşmağa dəyər. İkinci ABŞ üçün və onların birbaşa təsiri altında olan ölkələr üçün mühüm olan tezis də ənənəvi dəyərlərə dair çox bariz mövqedir. Düşünürəm ki, Azərbaycan xalqının böyük əksəriyyəti bu mövqeni nəinki paylaşır, fəal şəkildə onu təcrübədə təbliğ edir. Mən daha dərinə getsəm, hər şey çox aydın olacaq. Odur ki, fikrimi bununla yekunlaşdırım" deyərək Trump hakimiyyətinə üstünlük verdiyini açıqlayıb”[3].  Bu yazıda ABŞ-da hakim olan partiyaların – demokratların[4] və respublikaçıların[5]- fəlsəfəsinin, ideologiyasının idarəçiliyə təsirlərindən və onların həm ABŞ və həm də dünya iqtisadiyyatında, o sıradan Azərbaycanda doğuracağı nəticələrdən bəhs edilir.

Öncə hər iki partiyanı bir birindən fərqləndirən cəhətlərə nəzər salaq.  Tarixən Demokratlar Partiyasının güclü dəstəyi əsasən şəhərlədə yaşayan yoxsullar, yəni rifahdan və hökümətin sağlamlıq təminatından asılı olanlar, azlıqlar, xüsusilə afroamerikalılar və ispanlar, əsasən də Şimal-şərq və qərb ştatlarında yaşayanlardan olub. 1828-ci ildə yaranan Demokrat Partiyasının üzvləri ideoloji baxımdan liberalizmə inanırlar, onlar sol-mərkəzçi və social libareal olaraq adətən istehlakçıları müdafiə etmək üçün hökumətin iqtisadiyyata müdaxiləsini, azlıqların və miqrantların hüquqlarını, abortları və silahlara daha sərt nəzarəti dəstəkləyirlər. Demokratlar bərabərliyə və sosial/icma məsuliyyətinə daha çox əhəmiyyət verirlər. Demokratik Partiyanın Mövcud Xüsusiyyətlərinə səhiyyənin hamı üçün əlçatanlığı (universal sağlamlıq),  ədliyyə sisteminin islahatı, struktur irqçiliyə qarşı çıxmaqla bölücü yanaşmasının ləğvi, sosial bərabəsizliyin azaldılması, iqlim siyasətlərinə dəstək, demokratiyanın gücləndirilməsi və yumşaq immiqrasiya qanunların qəbulu daxildir.

Respublikaçıların güclü dəstəyi aşağı vergilərə və hökumətin iqtisadiyyata məhdud müdaxiləsinə üstünlük verən şəhərətrafı ərazilərdə və ya mərkəzi qərbdə (Ayova) və ya cənubda (Alabama) daha çox kənd əyalətlərində yaşayan zəngin və ağ insanlardandır.  Bir sözlə korporativ Amerikanın və fermerlərin çox hissəsi Respublikaçılar partiyasını dəstəkləyir. Respublikaçılar sosial siyasətdə, yəni abort və azlıqlar əleyhinə, silah hüquqları və ölüm cəzası tərəfdarı olan mühafizəkardırlar. 1854-cü ildə yarandığı vaxtdan bəri Respublikaçılar partiyasının cümhuriyyət fəlsəfəsi daha çox fərdi azadlıqlara, hüquq və vəzifələrə söykənir. Bu məqsədlə onlar laissez-faire (buraxın etsinlər)  iqtisadiyyatının, məhdud hökumətin, azad bazar kapitalizmi və azad ticarətin, vergilərin  və   dövlət xərclərinin azaldılmasının (fiskal mühafizəkarlığın),  həmkarlar ittifaqlarına məhdudiyyətlərin, özəlləşdirmənin və dövlət tərəfindən həyata keçirilən rifah proqramlarının özəl sektorun qeyri-kommersiya təşkilatlarının xeyrinə ixtisar edilməsinin tərəfdarıdırlar. Xarici siyasətdə respublikaçılar milli təhlükəsizlik maraqlarını qorumaq üçün adətən artan hərbi xərclərin, güclü milli müdafiənin və birtərəfli fəaliyyətin tərəfdarıdırlar, onlar, xüsusilə də Tramp qloballaşmanın, daxili siyaətdə qeyri-qanuni immiqrasiya, narkotiklərin leqallaşdırılmasının əleyhinədir.  Demokratların əksinə olaraq Respublikaçılar hökumətin iqlim siyasətini tətbiq etməsinə qarşıdırlar, onlar həmçinin hər kəs üçün əlçatan olan ümumi səhiyyə və təhsil kimi islahatların əleyhinədirlər.

ABŞ-da Demokratların və Respublikaçıların hakimiyyətlərinin iqtisadi nəticələrini dəyərləndirmək üçün ÜDM-in artımı, inflyasiya, xüsusən benzinin,  çörəyin və yumurtanın qiymətləri, eləcə də  yeni açılan iş yerlərinin sayı və maaşların real  məbləği müqayisə olunur.  1947-2015-ci ilin nəticələrinin müqayisələri göstərir ki, ABŞ iqtisadiyyatı Demokratların  dövründə Respublikaçılarla müqayisədə orta hesabla  real olaraq (inflyasiya nəzərə alınmaqla) 1,6 dəfə daha sürətlə böyüyüb. Özəl sektorda iş yerlərinin artımı ilə bağlı əldə edilən nəticələrə görə, Demokratlar dövründə yeni yaradılan  iş yerləri Respublikaçılarla müqayisədə orta hesabla 2,5 dəfə çox olub[6].

Obama və Trump hakimiyyəti dövrünə gəlincə, ÜDM-də artım Obama administrasiyasının son üç ilində 2,3 faiz,   Trump president  olduğu ilk üç il ərzində illik orta hesabla 2,5 faiz qeydə alınıb. Trampın dövründə pandemiyadan əvvəlki üç il ərzində əlavə 6,4 milyon,  Obama dövründə son üç ildə 7  milyon iş yeri yaradılıb.

İnflyasiyaya uyğunlaşdırılmış real maaşlar  Trampın vəzifədə olduğu ilk üç il ərzində artıb, Prezident Obamanın iki müddətinin birinci dövründə başlayan sabit artım tendensiyası davam edib. Trump dövründə əmək haqqı artımı inflyasiyadan yuxarı qalıb və işçilərin gəlirlərində cüzi artımlar təmin edib.

Prezident Baydenin andiçməsindən bəri ÜDM inflyasiyaya uyğunlaşdırıldıqda kumulyativ olaraq 8,4 faiz artıb. Trampın rəhbərliyi altında bu göstərici  6,8 faiz artıb. Beləliklə də 2020-ci  pandemiya ili istisna olmaqla, Bayden bir qədər irəlidədir. Belə ki, Bayden üçün ÜDM-in  illik artım tempi təxminən 2,9 faiz, Trump üçün isə 2,7 faizdən azdır. İnflyasiyaya gəlincə, Bayden vəzifəyə gəldikdən sonra qiymətlər 19 faizdən çox artıb. ABŞ Əmək Statistikası Bürosunun məlumatına görə, bir qallonun (3,8 litr) orta qiyməti 2021-ci ilin yanvarından 2024-cü  ilin may ayına qədər 2,33 dollardan 3,76 dollara yüksəlib. Bu dövrdə çörəyin qiyməti 1,55 dollardan 1,97 dollara, 10  ədəd yumurtanın qiyməti isə 1,47 dollardan 2,70 dollara qalxıb. Trampın prezidentliyinin oxşar məqamında qiymətlər cəmi 5 faiz artmışdı. ABŞ-da inflyasiya 2022-ci ilin ortalarında 9,1 faizə çatdıqdan sonra kəskin şəkildə aşağı düşsə də, qiymətlər hələ də yüksək olaraq qalır. Belə ki, 2024-cü ilin may ayında istehlak qiymətləri indeksi 3,3 faiz təşkil edib ki, bu da ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin təqribən 2 faizlik hədəfindən xeyli yüksəkdir.

Bayden və Trump,  hər ikisi güclü əmək bazarlarına rəhbərlik etdiklərini iddia edə bilərlər.

İşsizlik 2023-cü ilin yanvarında 3,4 faizlə 53 ilin ən aşağı səviyyəsinə düşüb və o vaxtdan bəri bir ay istisna olmaqla,  bu göstərici bütün dövrlər üzrə 4 faizdən aşağıda qalıb.

2020-ci il istisna olmaqla, Trump həm də aşağı işsizlik dövrünə nəzarət edib, işsizlik nisbəti 2019-cu ilin sonunda 3,5 faiz aşağı düşüb.

Bayden dövründə iqtisadiyyat təxminən 15,7 milyon iş yeri yaratdı. Bunun əksinə olaraq, Trump 3 milyona yaxın, yəni  daha az iş yeri ilə vəzifəsini tərk etdi.

Əmək haqqına gəlincə, Bayden və Trump nominal möhkəm əmək haqqı artımına rəhbərlik edərkən, ABŞ işçiləri inflyasiya səbəbindən Bayden dövründə qazanclarının real olaraq azaldığını bildirir. Belə ki, 2024-cü ilin may ayında real əmək haqqının əvvəlki illə müqayisədə 0,5 faiz artmasına  baxmayaraq ki, real əmək haqqı Baydenin səlahiyyət müddətinin əvvəlindəki səviyyəsinə qayıtmayıb[7].

Göründüyü kimi ABŞ-da hakim olan partiyalar arasında dəqiq sərhədlər mövcuddur və hakimiyyətdə partiyaların təmsilçiliyinin dəyişməsinin dövlət  siyasətinə təsirləri, şəxslərin əvəzlənməsindən daha  güclüdür. Odur ki, bu yazıda  ABŞ-dakı mövcud durumun və qarşıdan gələn president seçkilərinin   Azərbaycana təsirlərini  ölkənin iqtisadi inkişafı üçün əhəmiyyətli faktorlar olan neft gəlirləri, COP 29-a ev sahibliiyi, insan haqları, Ermənistanla  sülh sazişini  müstəvisində dəyərləndirməyə çalışaq.

Öncə iqtisadiyyata, xüsusilə də enerji bazarına  təsirlərə nəzər salaq.  Respublikaçıların enerji siyasətində demokratlarla çoxlu fikir ayrılığı mövcuddur, onlar öz platformalarında  “neft, təbii qaz və kömür bazarını təhrif edən məhdudiyyətlərə” son qoymağa çağırır. Məqsəd enerji qiymətlərini aşağı salmaq və ABŞ-ı enerji bazarında  dominant rolunu saxlamaqdır.

Respublikaçılar hakimiyyətdə olduğu dövrlərdə adətən neft və  təbii qaz təchizatının artırılmasına, nüvə enerjisnin istehsalının azaldılmasına yönələn siyasət irəli sürüb. Belə ki, Tramp  hakimiyyəti dövründə onlar neft, qaz və kömür şirkətlərinin fəaliyyətinə məhdudiyyətlər yaradan  bir çox qaydaların ləğvini dəstəkləyərək,  yanacaq sənayesinin inkişafına  kömək edən siyasəti stimullaşdırırdı.  Bunun əksinə olaraq, təbii qaz təchizatının bərpa olunan mənbələrin xeyrinə məhdudlaşdırılmasına yönələn siyasət tərəfdarı olan Demokratlarların lideri Bayden iddialı iqlim gündəmi ilə sənayeniçiləri  qəzəbləndirməkdə davam edir. Bir çox Demokratlar  gələcəyə  keçidi sürətləndirmək üçün mineral  yanacaqları əvəz etmək üçün bərpa olunan enerjiyə üstünlük verirlər.  Prezident Joe Biden tərəfindən 2022-ci ilin avqustunda imzalanan “İnflyasiyanın Azaldılması Aktı”[8] yaşıl sənayeləri təşviq etmək üçün milyardlarla dollar vergi kreditlərini özündə ehtiva edir. Lakin buna baxmayaraq  Bayden administrasiyası dövründə  ABŞ-ın neft hasilatı rekord həddə çatdı və  hazırda ABŞ da həmişəkindən daha çox təbii qaz istehsal edir. Çox güman ki, bu belə davam etməyəcək, çünki, Demokratların bəyan etdiyi məqsəd, qalıq yanacaqlardan daha az asılı olan bir iqtisadiyyatdır. Odur ki, 2024-cü il üçün  Demokratlar “İnflyasiyanın Azaldılması Aktı” ilə günəş, külək və geotermal layihələrin miqyasını genişləndirməyi və təmiz enerji tədqiqatlarını artırmağı  və onun inkişafına sərmayə qoymağı vəd edir.

Donald Tramp yerli neft və qaz hasilatını artırmaq üçün stimullar tətbiq etməyi və korporativ vergiləri azaltmağı planlaşdırır. Belə olan halda qarşıdakı illərdə dünya enerji bazarlarında mineral yanacağın qiymətlərinin ucuzlaşması qaçılmazdır  ki, bu da enerji daşıcıyıcılarını ixrac edən Azərbaycan iqtisadiyyanın bu mənbədən azalan gəlirlərini daha da kiçildə bilər. Belə olan halda da neft-qaz gəlirlərinin yerini dolduran yeni mənbələrə malik olmayan Azərbaycan iqtisadiyyatında  fiskal tarazlığın  pozulması müşahidə edilə bilər.

"Bloomberg"də dərc olunan Wood Mackenzie hesabatına görə,[9]  Trampın hakimiyyətə qayıdışı ABŞ-ın enerji investisiyalarına 1 trilyon dollarlıq sərmayələri və aşağı karbonlu enerji mənbələrinə gələcək dəstəyi təhlükə altına qoyur.  Hesabatda deyilir ki,  Donald  Tramp administrasiyası çox güman ki, elektrik avtomobilləri, bərpa olunan enerji və karbon tutma texnologiyalarına yardımı azaldan siyasətlər irəli sürəcək, eyni zamanda mineral yanacaq istehsalını təşviq edəcək.

Digər tərəfdən də Tramp zəif dollarlı prezident olmaq istəyir. Ancaq o, güclü dollar platformasında çalışır. Bu, Trampın ikinci müddətli planları ilə bağlı rəqəmlərlə işləyən Wall Street iqtisadçılarının üstünlük təşkil etdiyi fikirdir[10]. Onlar hesab edirlər ki, ABŞ-ın ticarət tərəfdaşlarına tətbiq edilən tariflər, inflyasiya və faiz dərəcələrini yüksəldə biləcək  ki, bu da vergi endirimləri və dolların bahalaşmasına təkan verəcək.

Deməli Trampın hakimiyyətinin ikinci müddətində enerji bazarında mineral yanacağın qiymətlərinin ucuzlaşması və dolların bahalaşması gözlənilir. Hər iki faktor Azərbaycan iqtisadiyyatını təsirləndirə bilər. Belə ki, bir tərəfdən valyuta gəlirləri azala, digər tərəfdən də manat güclü dollar qarşısında daha çox dəyər itirə bilər.

Donald Tramp ekoloji xərcləri kəskin şəkildə azaltmağı, ənənəvi enerji mənbələrinin istehsalına və satışına məhdudiyyətləri aradan qaldırmağı vəd edir. Belə olan halda da ABŞ-ın dünyada iqlim dəyişikliklərinin mənfi təsirinin aradan qaldırımasına və  bərpa olunan enerji mənbələrinə  sərmayələri azalacaq bu da COP29-a ev sahibliyi edən və COP30-a qədər bu sahədə liderliyi əldə saxlamaq istəyən Azərbaycan üçün beynəlxalq vəkillik işində müəyyən çətinliklər yarada bilər.

İnsan haqlarına və Ermənistanla sülh sazişinə gəlincə, ABŞ-da hakimiyyətdə hansı partiyanın təmsil olunması hər iki məsələdə konseptual olaraq dəyişikliyə gətirib çıxarmayacaq.  Seçilərsə Donald Tramp üçün də  Cənubi Qafqazda təhlükəsizlik və insan haqları ABŞ üçün prioritet məsələlərdən biri olaraq qalacaq.

[1] https://www.amerikaninsesi.org/a/7706942.html

[2] https://www.amerikaninsesi.org/a/7707546.html

[3] https://www.youtube.com/watch?v=ShwWN0li1zE

[4] https://democrats.org/who-we-are/about-the-democratic-party/

[5] https://gop.com/about-our-party/

[6] https://www.jec.senate.gov/public/_cache/files/309cc8e1-b971-45c6-ab52-29ffb1da9bf5/jec-fact-sheet---the-economy-under-democratic-vs.-republican-presidents-june-2016.pdf

[7] https://www.aljazeera.com/economy/2024/6/28/gdp-inflation-jobs-biden-and-trumps-economic-records-compared

[8] https://www.whitehouse.gov/cleanenergy/inflation-reduction-act-guidebook/

[9] https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-05-16/a-trump-win-puts-1-trillion-in-us-energy-investments-at-risk?embedded-checkout=true

[10] https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-07-25/usd-will-trump-s-push-for-a-weaker-dollar-work-wall-street-doubts-it?embedded-checkout=true